Кызыл бара яшел

Восьмой урок

Татар телендә калын һ ә м нечкә сү злә р бар. Калын сү злә рдә калын авазлар булалар: [а], [о], [ы], [у]. Нечкә сү злә рдә нечкә сузык авазлар булалар: [ә ], [ө ], [е], [ү ].

Чагыштырыгыз (сравните):

Калын сү злә р: Казан, кызыл, сорау, бу, сан, сыйныф, укырга, торырга һ.б.

Нечкә сү злә р: Мә скә ү, яшел, нә рсә, ө ч, сү з, бү ген, керергә, ә йтергә …

Кушымчаларның да ике фонетик варианты була: калын һ ә м нечкә.

Калын кушымчалар: -лар, -мы, -ырга, -да, -га, -та, -быз, -гыз, -ма, -мый…

Нечкә кушымчалар: -лә р, -ме, -ергә, -дә, -гә, -тә, -без, -гез, -мә, -ми…

Калын сү злә ргә калын кушымчалар ялгана: Казан + да, сан + нар, сыйныф + ыбыз…

Нечкә кушымчаларга нечкә кушымчалар ялгана: Мә скә ү + дә, ө стә ллә р + лә р, эшли + без…

Казанда кү пме кеше яши? Казанда бер миллион ике йө з мең чамасы кеше яши. Казанда троллейбуслар да, трамвайлар да, автобуслар да бик кү п. Хә зер монда метро да тө зилә р. Ә Яр Чаллыда кү пме халык бар? Чаллыда алты йө з мең чамасы кеше яши. Монда троллейбуслар юк, лә кин трамвайлар һ ә м автобуслар кү п. Чаллыда ә ле метро тө земилә р. Ә лмә ттә ике йө з мең нә н артык кеше яши. Монда трамвайлар юк, лә кин троллейбуслар йө ри. Алабугада алтмыш мең чамасы кеше бар. Бу шә һ ә рдә троллейбуслар да, трамвайлар да юк. Монда автобуслар гына бар.

Казанда зур заводлар бар. Монда «Оргсинтез» берлә шмә се, Вахитов исемендә ге комбинат, «Заря» кондитер фабрикасы оешмалары урнашкан. Чаллыда бик зур «КамАЗ» берлә шмә се бар. Монда зур автомобильлә р чыгаралар.

Казан – Татарстанның башкаласы. Казаннар ү злә ренең шә һ ә рлә рен бик яраталар, аның тарихы белә н горурланалар.

Татарстанда нинди зур заводлар, берлә шмә лә р бар? Татарстанның башкаласында – Казанда – «Оргсинтез» берлә шмә се, Тү бә н Камада «Нижнекамскнефтехим», Чаллыда, ә йткә небезчә, танылган «КамАЗ» берлә шмә се, Чистайда сә гать чыгара торган «Восток» оешмасы һ ә м бик кү п башка заводлар һ ә м фабрикалар бар. Татарстанда дү рт миллион кеше яши. Аның яртысы татар, яртысы рус халкы. Республикада тагын башка миллә тлә р дә бар: чуашлар, удмертлар, мордвалар… Хә зер Татарстан Республикасында ике дә ү лә т теле кулланыла: татар һ ә м рус теллә ре.

Алабуга – алабугалы – алабугалар, Чаллы – чаллылы – чаллылар, Ульяновск – ульяновскилы – ульяновскилылар, Чилә бе – чилә беле…

Казаннар иртә белә н торалар гына, ә тө мә нлелә р инде эшли башлыйлар. Чө нки Тө мә н белә н Казан арасында ике сә гать аерма бар. Шулай: Казанда ә ле сә гать унике генә, ә Тө мә ндә сә гать ике була.

Кеше ничә ел яши? Кеше уртача 70-80 ел яши. Кеше кайчан бабай дип санала? Аның оныклары туганнан соң. Җ иде яшьтә кеше мә ктә пкә бара. Алтмыш яшьтә ул пенсиягә чыга.

Хайваннар ничә ел яши? Тиен 9-12 ел яши. Куян 7-8 ел яши. Бү ре 15 ел яши. Тө лке 10-12 ел яши. Арыслан 25-30 ел яши. Юлбарыс 40-45 ел яши. Аю 40-50 ел яши. Ат, уртача алганда, 40 ел чамасы. Сыер 20-25 ел яши. Дө я 40 яшькә кадә р яши. Болан 30 ел яши. Дуң гыз да 30 ел чамасы яши. Ә фил 150-200 ел чамасы яши.

→ соң

1. Мин сә гать уникедә генә ятам. Мин соң ятам. Минем ә нием инде сә гать тугызда йокларга ята. Ул иртә ята. Иртә белә н ә ни эшкә иртә бара, ә мин иртә гә сә гать сигездә генә укырга барам. Мин укырга соң барам. (соң – поздно).

2. Унбишенче гыйнвардан соң уналтынчы гыйнвар була. Шимбә кө неннә н соң якшә мбе кө н була. Якшә бедә н соң нинди кө н була? Якшә мбедә н соң дү шә мбе кө н була, яң а атна башлана һ ә м без укырга барабыз. (соң – после).

3. Синең хә ллә рең ничек соң? = Синең хә ллә рең ничек? Бу кү негү не ничек эшлә ргә соң? = Бу кү негү не ничек эшлә ргә? (соң – частица: же).

Мә скә ү дә иртә нге сә гать җ иде. Бу вакытта Владивостокта кө ндезге сә гать ике була инде. Ә лмә ттә дә, Чаллыда да, Казанда да Мә скә ү вакыты буенча яшилә р. Ә Ө федә вакыт ике сә гать алда була. Ө фелә р инде яталар, ә казаннар ә ле «Вакыт» тапшыруын гына карыйлар. Мә скә ү лә р иртә белә н эшкә баралар, ә тө мә нлелә р инде бер сә гать эшлилә р.

Казан белә н Мә скә ү арасында ничә километр? Сигез йө з километр. Казаннан Мә скә ү гә трамвайлар барамы? Юк, Казаннан Мә скә ү гә поездлар йө ри. Бу ике башкала арасында самолетлар оча һ ә м автобуслар йө ри. Ижау белә н Казан арасы ничә километр? Казаннан Удмуртия башкаласына кадә р дү рт йө з километр чамасы. Автобус Чаллыдан Казанга кадә р ө ч сә гать ярым бара. Казан белә н Чаллы арасы – ике йө з егерме километр.

Ә лмә т автовокзалыннан автобуслар еш китә. Чаллыга да, Казанга да, Тү бә н Камага да. Мин касса янына килә м.

– Яр Чаллыга кадә р автобус сә гать ничә дә була? – дим.

– Сә гать унбердә, – ди кассир.

– Чаллыга кадә р автобус ничә сә гать бара?

– Ике сә гать чамасы.

– Миң а бер билет бирегез ә ле.

Ярты сә гаттә н соң Казаннан автобус килә, аннан кү п кеше чыга. Бу минем автобус тү гел, мин Чаллыга барам. Ә нә минем автобусым килә.

Хә зер мин студент. Ә ти белә н ә ни авылда яшилә р, ә мин Казанда институтта укыйм. Мин ә нигә хат язам. «Сә лам, ә ни!» – дип башлыйм мин ү земнең хатымны. «Сә лам кү ршелә ргә, Сания апага һ ә м аның ире Рә ис абыйга», – дип язам. Аннан соң хә ллә рем турында язам. Ә хатны тә мамлаганда, тагын бер мә ртә бә сә лам ә йтә м: «Ярар, сау булыгыз. Кайнар сә лам белә н улыгыз Вә ли», – дим.

Ә ти – ә нинең ире.

Ир кешелә р: бабай, ә ти, егет, малай, Вә ли.

Хатын-кызлар: ә би, ә ни, апа, кыз, Ә лфия.

– Матур егет, кызың а розалар ал. Гө лчә чә клә р (розалар) кызың а синең турында ү злә ре сө йлә рлә р.

– Бер генә чә чә к бирегез ә ле. Мин кү п сө йлә ргә яратмыйм.

– Ә ти, мин сиң а бик зур рә хмә т ә йтимме?

– Ә йт, кызым, ә йт!

– Ә син миң а зур рә хмә т ә йтерлек бер тә мле ә йбер бирә сең ме соң?

КҮ НЕГҮ ЛӘ Р

1. Нокталар урынына сү злә р языгыз:

1) Татар телендә калын һ ә м … сү злә р бар.

2) Калын сү злә ргә калын … ялгана.

3) Казанда миллион … … халык яши.

4) Казаннар ү злә ренең башкаласын яраталар һ ә м аның тарихы белә н ….

5) Хайваннар ничә … яши?

6) Тө мә н белә н Казан … ике сә гать … бар.

7) Татарстанда тагын башка … дә яши: …, марилар, удмуртлар, ….

8) Хә зер Татарстан Республикасында ике … теле кулланыла: … һ ә м … теллә ре.

9) Кеше кайчан бабай дип …?

10) Мин сә гать уникедә генә ятам. Мин … ятам.

11) Минем ә нием сә гать тугызда яьа. Ул … ята.

12) Унбишенче гыйнвардан … уналтынчы гыйнвар була.

13) Казан белә н Мә скә ү … ничә километр?

14) Чаллыдан Казанга … автобус ө ч сә гать ярым бара.

15) Мин ә нигә авылга … язам.

16) Ә ти – … ире.

17) … кешелә р: бабай, ә ти, егет, эне.

18) …-…: ә би, ә ни, апа, сең ел, Ә лфия.

19) Роза чә чә клә ре синең … сө йлә рлә р.

20) Ә син миң а зур рә хмә т ә йтерлек бер … … бирә сең ме соң.

2. Сорауларга җ авап бирегез:

1) Калын сү злә ргә нинди кушымчалар ялгана?

2) Казанда кү пме халык яши?

3) Чаллыдан Казанга автобус ничә сә гать бара?

4) Мә скә ү дә н Казанга кадә р ничә километр?

5) Казанда нинди зур заводлар бар?

6) Татарстанда сез нинди зур заводлар, берлә шмә лә р, оешмалар белә сез?

7) Татарстанда нинди дә ү лә т теллә ре бар?

8) Безнең республикада тагын нинди миллә тлә р яши?

9) Казан белә н Чаллы арасы ничә километр?

10) Ат, уртача алганда, ничә ел яши?

11) Кеше кайчан бабай дип санал?

12) Ә фил ничә ел чамасы яши?

13) Син иртә белә н сә гать ничә дә торасың?

14) Син телевизордан нинди тапшырулар карарга яратасың?

15) Син сә гать ничә дә ятасың?

16) Мә скә ү дә сә гать унике булганда, Тө мә ндә сә гать ничә була?

17) Вә ли ә нисенә хатны ничек башлый?

18) Америка Кушма Штатларының башкаласы нинди?

19) Ә тинең хатыны кем?

20) Хә зер сә гать ничә?

3. Берсе артык (ү рнә кне ү ткә н дә рестә карагыз):