Алтыга сигезне кушкач, унбиш була.

3) Унга унны тапкырлагач, мең була.

4) Йө зне иллегә бү лгә ч, ө ч була.

5) Алтмыш алтыдан җ идене алгач, алтмыш кала.

6) Сиксә н сигездә н сигезне алгач, сиксә н кала.

7) Бишне бишкә тапкырлагач, егерме була.

8) Искә ндә р кү п укый.

9) Искә ндә р телевизор карарга ярата.

10) Рафис компьютерда кү п уйный.

5. «Минем дустым һ ә м аның бү лмә се» темасына инша языгыз. Тү бә ндә ге сү злә рне кулланыгыз:

укый, ярата, яшел, ак, тө сле, ө стә л, зур, кү п, уйный, тә рә зә, аз …

Пятый урок

Тартым категориясе

Минем китабым. Синең кулың. Аның аягы. Сезнең соравыгыз. Аларның җ авабы. Минем шә һ ә рем. Синең дә фтә рең. Аның сү зе. Безнең авылыбыз. Сезнең эшегез. Аларның ә нисе.

Сү з сузык авазга бетә:

(Сузык авазлар: а, ә, е, и, о, ө, у, ү, ы)

Бу – минем гаилә. Безнең гаилә бездә җ иде кеше бар. Минем ә биемнең исеме – Сания. Ә бием эшлә ми, ул пенсиядә инде. Бабамның исеме – Мө хә ммә т, ул да пенсиядә, Ә тием заводта эшли. Минем ә тием – инженер. Аның исеме – Таһ ир. Ә нием – укытучы, ул мә ктә птә эшли. Ул башлангыч сыйныфларны укыта.

Ә без – ә ти-ә нинең балалары. Абыемның исеме – Рафис. Ул укымый инде. Хә зер ул шофёр, машинада эшли. Сең лем Асия ә ле мә ктә птә генә укый, ул кечкенә. Хә зер ул бишенче сыйныфта. Асия ә йбә т укый. Ә минем исемем – Искә ндә р. Мин студент, институтта укыйм. Мин беренче курста тарих факультетында укыйм.

Искә ндә р: Минем исемем – Искә ндә р. Минем гаилә м зур – җ иде кеше. Минем абыем Рафис телевизор карый, мин китап укыйм. Сең лем Асия дә реслә р ә зерли. Ә ә ти белә н ә ни ә ле эштә. Ә би белә н бабай хә зер авылда. Рафис абый телевизордан кино һ ә м футбол карарга ярата. Мин фантастик роман укыйм.

Асия белә н Рафис: Хә зер без ө йдә утырабыз. Асия дә реслә рен ә зерлә де инде, һ ә м без бергә телевизордан кино карыйбыз. Искә ндә р безнең белә н кино карамый. Ул кино карарга яратмый, ул китап укый.

Таһ ир абый: Минем гаилә мдә җ иде кеше бар. Хә зер ә ти белә н ә ни авылда, балалар бергә утыралар. Рафис белә н Асия кино карыйлар, ә Искә ндә р китап укый. Ул һ ә рвакыт китап укый, телевизор карарга яратмый. Хатыным Мә рзия ашарга пешерә.

Мә рзия апа: Рафис белә н Асия бергә телевизор карарга яраталар. Минем ирем Таһ ир эштә н кайта да алар белә н бергә телевизор карарга утыра. Искә ндә р китап уырга ярата. Ул нә рсә укый? Һ ә р кө нне ул китапханә дә н яң а китап ала.

Искә ндә р: Минем бабайның баласы кем була? Минем ә тием. Ә минем ә бинең улы кем? Ул – минем ә тием. Мин ә тиемнең улы булам. Рафис абый да минем ә тиемнең улы. Ә Асия ә тиемнең һ ә м ә ниемнең кызы була. Ә без – Рафис абый, мин һ ә м Асия – ә биебезгә кем булабыз? Без – аның оныклары.

КҮ НЕГҮ ЛӘ Р

1. Сү злә рне язып бетерегез:

Минем гаилә …; синең китаб…; ә тинең эш…; безнең сү з…; сезнең җ аваб…; мин… ә би…; ан… рә сем…; алар… сорау…; сез… исем…; мин… китаб…; ан… дә фтә р…; мин… гаилә …; сез… сыйныф…; сез… гаилә …; алар… дә фтә р…; мин… китаб…; мон… китә; мон… килә; китап… бите; син… оныг….

2. Тә рҗ емә итегез:

Бу – безнең кү рше гаилә без. Мансур бабайга 70 яшь. Ул эшлә ми. Зө һ рә ә бигә ничә яшь? Аң а 66 яшь. Бабай да, ә би дә пенсиядә. Гали абый – Ришатның, Нуриянең һ ә м Алсуның ә тисе. Ул фабрикада инженер булып эшли. Аң а 48 яшь. Рә йсә апа – балаларның ә нисе. Ул хастаханә дә (поликлиникада) табиб (врая) булып эшли. Рә йсә апа – хирург. Ришат белә н Нурия – студентлар. Алар институтта укыйлар. Ришат – математика факультетының икенче курсында, ә Нурия беренче курста тарих факультетында укый. Гали абый белә н Рә йсә апаның тагын кызлары бар. Аның исеме – Алсу. Алсу ә ле кечкенә, аң а ун яшь. Ул мә ктә птә дү ртенче сыйныфта укый. Алсу – ә йбә т укучы, ул яхшы укый.

Ришат Алсуның абыйсымы? Ә йе, Ришат Алсуның абыйсы. Зө һ рә апа Нуриянең ә нисеме? Юк, Зө һ рә апа Нуриянең ә нисе тү гел, ул – аның ә бисе.

Ришат – Рә йсә апаның улымы? Ә йе, Ришат – Рә йсә апаның улы. Алсу Мансур абыйның кызымы? Юк, ул – Мансур абыйның оныгы. Гали абый Рә йсә апаның иреме? Ә йе, ул – аның ире. Ә Рә йсә апа – Гали абыйның хатыны.

3. Сорауларга җ авап бирегез:

1) Синең исемең ничек?

2) Синең ә тиең нең исеме ничек?

3) Синең ә ти-ә ниең кайда эшлилә р?

4) Синең бабаң яки ә биең бармы?

5) Алар эшлилә рме?

6) Синең абыең яки апаң бармы?

7) Алар кайда эшлилә р яки укыйлар?

8) Хә зер сез кайда утырасыз?

9) Сез хә зер нишлисез?

10) Ришатның сең лесе кем?

11) Нуриянең абыйсы кем?

12) Рә йсә апа белә н Гали абыйның балалары кемнә р?

13) Гали абый кайда эшли?

14) Гали абый кем булып эшли?

15) Зө һ рә ә би эшлиме?

16) Алтыга җ идене кушкач, кү пме була?

17) Сигезне алтыга тапкырлагач, кү пме була?

18) Уннан сигезгә уннан икене кушкач, кү пме була?

19) Егерме сигездә н унны алгач, унҗ иде кала. Бу дө ресме?

20) Мең не унга булгач, ун буламы?

4. Нокталар урынына сү злә р языгыз:

1) бер – беренче, ике – …, ун – …, алты – …, егерме бер – ….

2) мин – мине, син – …, ул – …, сез – …, алар – …, без – …, бу – ….

3) син – сиң а, бу – …, ул – …, сез – …, алар – …, без – …, китап – ….

4) китап – китабым, җ авап – …, шә һ ә р – …, ө стә л – …, ә ни – …, абый – …, сорау – …, гаилә – ….

5) сү з – сү зебез, хә реф – …, җ ө млә – …, текст – …, такта – …, сыйныф – ….

6) рә сем – рә семең, такта – …, ә ти – …, сең ел – …, бабай – …, онык – ….

7) урындык – урындыгыгыз, ө стә л – …, тә рә зә – …, сан – …, сү з – …, башкала – …, гаилә – …, ә ти – ….

8) такта – тактаның, сыйныф – …, бү лмә – …, мин – …, ул – …, бабай – …, бу – ….

9) шә һ ә р – шә һ ә рдә н, авыл – …, институт – …, мин – …, Казан – …, бу – …, урындык – …, ул – …, Ә лмә т – ….

10) гаилә – гаилә дә, дус – …, авыл – …, тә рә зә – …, ишек – …, бу – …, ул – …, без – ….

5. «Минем гаилә м» темасына инша языгыз.

Шестой урок

Фигыль

Фигыльлә р: килә, китә, керә, бара, уйный…

Ул ә йтә. Мин ә йтмим. Ул кычкыра. Мин кычкырмыйм. Син укымыйсың. Алар эшлә милә р. Без барабыз. Сез бармыйсыз. Мин ашыйм. Син ашамыйсың. Без язмыйбыз. Ул укырга бара. Мин ашарга яратам. Искә ндә р укырга бара. Рафис кычкырырга яратмый.

«Син ашамыйсың. Аша!» – дим. «Мин ашарга яратмыйм», – дисең. Без укырга барабыз. Сез ашарга килә сезме? Юк, без ашарга килмибез. Мин аң а бер сорау сорау бирергә барам.

Син кү п ашыйсың мы? Юк, мин кү п ашамыйм. Ә син укырга яратасың мы? Ә йе, мин кү п укыйм. Мин фантастик романнар укырга яратам. Син кайда яшисең? Мин Казанда яшим. Ә Илдус кайда тора? Ул Яр Чаллыда тора. Искә ндә р Самарада яшиме? Юк, ул Алабугада яши.

Без ашау ө чен яшә мибез, яшә р ө чен ашыйбыз.

Сә гать ничә? Вакыт ү пме?

Йө з китап – кү п китап. Ике генә китап – аз китап була. «Вакыт» информацион тапшыруы (программасы) сә гать тугызда башлана. Эш сә гать ө чтә бетә. Футбол сә гать икедә башлана. Концерт сә гать тугызда гына бетә. Концерт ө ч сә гать бара.

Институтта дә реслә р кайчан башлана? Алар сә гать сигездә башлана.

Хә зер сә гать ничә? Хә зер сә гать ун. Лекция бетә ме ә ле. Тагын ярты лекция бар. Алтының яртысы ө ч була. Ә сә гатьнең яртысы утыз минут була. Ике сә гатьтә ничә минут бар? Ике сә гатьтә йө з егерме минут була.

Ә хә зер сә гать ничә? Хә зер унберенче биш минут. Лекция кайчан бетә? Лекция бетә ргә тагын утыз биш минут бар ә ле.

Хә зер сә гать ничә? Хә зер унбер туларга егерме биш минут. Лекция бетә ме ә ле? Тагын биш минут кына бар. Ә икенче лекция кайчан башлана? Сә гать унбердә. Безнең ашарга егерме минут вакытыбыз бар. Аннары тагын лекция башлана.

Тора

1. Мин Казанда торам. = Мин Казанда яшим. Сергей белә н Марина Мә скә ү дә торалар. Алар анда инде ө ч ел яшилә р.

2. Ө стә л сыйныфта тора. Укытучы аудиториядә басып тора. Монда кем басып тора.

3. Җ ө млә сү злә рдә н тора. Китап битлә рдә н тора. Хә зер без ничә нче биттә укыйбыз? 89 нчы биттә. Машина детальлә рдә н тора.

4. Син сә гать ничә дә торасың? Мин һ ә р кө нне сә гать җ идедә торам. Сез сә гать ничә дә ятасыз? Без сә гать унбердә ятабыз. Ул кайчан тора? Ул сә гать сигездә генә тора.

Сә гать алтыда Искә ндә рнең ә нисе тора. Ул ашарга ә зерли. Искә ндә рнең ә тисе җ иденче унбиш минутта тора. Сә гать җ идедә ул инде эшкә китә. Рафис эшкә сигезенче унбиш минутта китә. Искә ндә р җ иденче яртыда тора һ ә м сигезенче яртыда сең лесе Асия белә н укырга китә.

Институтта дә реслә р сә гать сигездә башлана. Искә ндә р институтка автобус белә н бара. Беренче лекция унынчы егерме минутта бетә. Һ ә р кө нне Искә ндә рнең ө ч дә ресе була. Алар ө чесе бергә дү рт сә гать баралар. Аннары Искә ндә р ашханә гә ашарга бара. Сә гать ө чтә ул яң адан институтка бара. Анда ул китапханә дә утыра.

Исандә рнең гаилә се кич белә н сә гать җ идедә ашарга утыра. Аннары Рафис телевизор карарга утыра. Искә ндә р китап укый, ә Асия дә реслә ргә ә зерлә нә.

Бү ген Искә ндә рнең гаилә се концертка бара. Алар сә гат алтыда ө йдә н чыгалар. Автобус белә н мә дә ният сараена баралар. Концерт сә гать җ идедә башлана. Бү ген Рафис концертка бармый, ул ө йдә кала. Бү ген телевизордан яхшы кино бар.

Концерт ике сә гать бара, һ ә м Искә ндә рнең гаилә се ө йгә унынчы яртыда гына кайта.

Дә рес кайчан башлана? Дә рес сә гать сигездә башлана. Концерт сә гать ничә дә бетә? Концерт сә гать тугызда бетә. Син кайчан безгә килә сең? Мин бү ген сә гать ө чтә килә м. Мин ә йтә м: «Син безгә сә гать икедә кил», – дим. Ә ул: «Гафу ит, мин сә гать ө чтә генә килә м, минем вакытым юк, эшлә р бар», – ди.

– Син бү ген Казанга китә сең ме?

– Ә йе, мин бү ген Казанга автобус белә н китә м.

– Ә автобус сә гать ничә дә була?

– Автобус сә гать икедә Ә лмә ттә н китә.

– Автобус Ә лмә ттә н Казанга ничә сә гать бара?

– Дү рт сә гать. Мин Казанда сә гать алтыда булам.

– Ә Ә лмә ттә н Казанга ничә километр?

– Ике йө з егерме километр чамасы.

Бишенче дә рестә ге рә семгә карагыз. Анда минем гаилә м. Минем бабаема – Мө хә ммә т бабайга – ничә яшь? Аң а алтмыш сигез яшь инде. Ә минем ә бигә октябрьдә алтмыш алты тула. Ноябрьдә Асиягә унбер яшь тула. Ә сентябрьдә минем абыемның юбилее була: аң а егерме яшь тула. Минем гаилә м Ә лмә ттә яши. Ә сез кайда яшисез? Ә ти ә нилә регез кайда яши?

Фразеологизмнар

Аның яше җ иткә н инде – ему возраст позволяет (уже);

Синең башың яшь ә ле – ты еще молод;

Минем яшем чыкты инде – мне уже поздно; мои года уже вышли;

Ул яшен яшә гә н инде – он уже свое прожил.

КҮ НЕГҮ ЛӘ Р

1. Җ ө млә лә рне тутырыгыз:

С… алтыда Искә ндә р… ә нисе тора. Аның ә тисе сә гать җ … эшкә китә и…. Лекциялә р институтта сә гать сигездә б…. Беренче дә рес унынчы егерме м… б…. Искә ндә рнең гаилә се кич б… сә гать җ идедә ашарга у…. Б… Искә ндә рнең гаилә се концертка бара. Бү ген Рафис концертка б…, ул телевизордан я… кино карый. Алар ө йгә унынчы я… гына кайталар.

Ул миң а «Кит!» – д…. Сез миң а н… ә йтә сез? Без сиң а: «Укы!» – д…. Сергей Мә скә удә т…. Мин эшлә ргә я…. Автобус Ә лмә ткә сә гать тугызда к…. Концерт сә гать н… бетә. Мин ә …: «Концертка б…», – дим. Мө хә ммә т бабайга ничә я…? Минем гаилә м Казанда я…. Син к… яшисең?

2. Тә рҗ емә итегез:

1) Ул эшлә ргә ярата. Мин ашарга яратам. Син аны яратасың мы? Сез бу китапны укымагыз! Син ә йбә т укы!

2) Ул миң а китапны бирми. Син кая барасың? Мин институтка укырга барам. Сез миң а кычкырмагыз. Мин аң а моны ә йтмим. Без укымыйбыз, хә зер без эшлибез инде.

3) Ул ә йтә: «Бар», – ди. Алар аң а ә йтә лә р: «Анда барма», – дилә р. Ул нә рсә ә йтә? Ул сезгә: «Китмә гез», – ди. Мин аннан сорыйм: «Син бү ген безгә килә сең ме?» – дим. Ул миң а: «Гафу ит, бү ген килмим, эшлә рем кү п, вакытым юк», – ди.

4) Минем кечкенә улым ашамый. Мин аң а: «Аша!» – дим, ә ул ашамый. Ә мин ашарга яратам. Укытучы студентка: «Чыгыгыз!» – ди.

5) Ул сә гать җ идедә тора. Мин җ иденче яртыда торам. Сез Казанда торасызмы? Ә йе, без Казанда яшибез. Сез кайчан торасыз? Мин сә гать алтыда торам. Син сә гать ничә дә ятасың? Мин сә гать унбердә генә ятам.

6) Җ иденче ун минут. Сигез туларга егерме минут. Тугызынчы биш минут. Алтынчы ярты. Бер туларга ун минут. Ө ч туларга биш минут. Дү рт туларга егерме биш минут. Ө ченче егерме биш минут.

7) Минем бү лмә мдә йө з илле китап бар. Бү лмә мнең стеналары яшел, тү шә ме ак, ә идә не кызыл. Бү лмә мдә бер ө стә л, ике урындык, компьютер бар. Кич белә н мин китап укыйм, ә аннары компьютерда эшлим һ ә м уыйныйм.

8) Хә зер татар теле дә ресе бара. Бү ген безнең контроль эш була. Без кү негү лә р ө стендә эшлибез. Алдан дә фтә рлә ребезгә «Минем гаилә м» темасына инша язабыз, ә аннары сыйныф алдында укыйбыз. Укытучы безгә сораулар бирә, һ ә м без аларга җ авап бирә без.

9) Мин җ иденче яртыда торам. Җ идедә ашыйм. Сигезенче унбиш минутта институтка укырга китә м. Сигездә мин инде лекциядә утырам. Аннары мин сә гать икедә ашыйм, һ ә м ө чтә яң адан институтка китапханә гә китә м. Кич белә н мин дә реслә ргә ә зерлә нә м.

10) Сиң а ничә яшь? Миң а унҗ иде яшь. Миң а октябрьдә унсигез тула инде. Ә сең лең ә ничә яшь? Ул ә ле кечкенә. Аң а унбер яшь кенә. Ул мә ктә птә укыймы? Ә йе, ул хә зер бишенче сыйныфта укый. Ул кайсы дә реслә рне ярата? Ул математика һ ә м тарихны ярата.

3. Сү злә р белә н языгыз:

6.10; 7.15; 8.20; 9.30; 10.40; 11.50; 13.00; 5.05; 2.50; 3.30; 14.25; 15.35; 16.00.

2, 2; 0, 7; 2+5 = 7; 17–13+4 = 8; 24: 6 = 4; 15 5 = 75.

4. Татарчага тә рҗ емә итегез: