АГРАРЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ІС- ШАРАЛАРЫ. 3 страница

.Басқ арушылық қ ызмет стилін жетілдіру жә не оны жү зеге асыру Басқ арушылық қ ызмет стилі тү сінігі жә не оның ө сің кілігі. Басқ арушылық қ ызмет стилі дегеніміз- билік органдарының, қ ызметкерлерінің кү нделікті қ ызметінде қ олданылатын ә діс- тә сілдер, қ ұ ралдар жү йесі, бағ ынышты қ ызметкерлерге қ атысты жү ріс- тұ рыс ү лгісі. Оның қ оғ амның басқ а салаларындағ ы қ ызмет стилінен ерекшеліктері мемлекеттік- биліктік ө кілеттіктерге сү йеніп, оны қ олданумен байланысты болатын, нақ тылай жә не толық тай нормативтік реттеліп отыратын, басқ ару ә серін қ алыптастыруды жә не іске асыруды мақ сат тұ татын басқ ару қ ызметкерлерінің ә леуметтік белсенділігімен айқ ындалады.

Мемлекеттік басқ ару стилінің элементтері мен ө зіне тә н белгілері. Мемлекеттік басқ ару стилі келесі элементтерден тұ рады: 1)Мемлекеттік билік органдарының мақ саттық, функционалдық жә не ұ йымдық сипаттамалары; 2)Басқ ару органдары қ ызметтерінің заң ды тү рде бекітілген жә не жү зеге асырылатын ә дістері, процедуралары, нысандары; 3)Қ ызметкерлердің жалпы мә дени, кә сіби жә не жеке қ абілет дең гейі.

Басқ арушылық қ ызмет белгілері, нысандары мен кезең дері. Басқ арушылық қ ызмет стилі саяси режимдерге байланысты жә не соғ ан сә йкес қ алыптасады. Осығ ан орай ғ ылыми ә дебиеттерде бірнеше басқ ару стильдері қ арастырылғ ан, атап айтқ анда, директивті (ә кімшілік, автократиялық, авторитарлық), демократиялық (ұ жымдық, кооперативтік) жә не либералдық. Директивті стильге биліктің шектен тыс орталық тандырылуы, кө пшілікпен жә не бағ ыныштылармен санаспаушылық тә н, мұ нда нені қ алай істеу керектігін басшы ө зі шешеді. Демократиялық стильде- бағ ыныштыларғ а еркіндік беру арқ ылы, олардың белсенді тү рде араласуы нә тижесінде шешімдер ә зірленіп, қ абылданады. Либералдық стиль- басшының бағ ыныштылардың іс- ә рекеттеріне араласуымен сипатталады. Ол жауапкершіліктен қ ашқ ақ тап, тіпті ұ жым қ ызметінің ең кү рделі мә селелерін шешуге де қ атыспайды.

Басқ арушылық қ ызмет стилінің мемлекеттік басқ арудағ ы жауапкершілікпен ө зара байланысы жә не оны жетілдіру қ ажеттілігі.Ғ алымдардың зерттеулерінің нә тижесінде басқ арушының ә р тү рлі бағ ыныштылармен ө зара қ арым- қ атынас орнату барысында бірнеше басқ ару стильдерін ұ станатындығ ы анық талғ ан. Ал ол басқ ару ісіндегі бағ ыныштылардың жауапкершілігіне байланысты болады. Жауапкершілік ө зара байланысты жақ тардың мү дделері мен бостандық тарын қ амтамасыз ететін қ атынасты, адам бойындағ ы қ асиетті білдіреді. Ол ү ш қ ұ рамдас бө ліктердің ө зара байланысының нә тижесінде қ алыптасады: а) борыштық сезім; ә) іс- ә рекетті бағ алау; б) шектеу қ ою, жазалау шараларын қ олдану. Жауапкершілік алғ ышарттардан, объектіден, мазмұ н мен ө лшемнен тұ рады. Алғ ышарттар қ оғ амдық қ атынастардың, адамдардың жү ріс- тұ рысының жә не қ ызметінің нақ ты дең гейін жә не сапасын қ амтамасыз етуге деген қ оғ амның азаматтардың қ ажеттілігінен туындайды. Мұ ндай қ ажеттіліктер қ оғ амнның нормативтік жү йесінде кө рініс тауып, бекітіледі. Жауапкершіліктің маң ызды элементін оның объектісі қ ұ райды, себебі ү немі бір нә рсеге жауап беруге тура келеді, мысалы, материалдық, моральдық, қ ұ қ ық тық, саяси, жеке, ұ жымдық жауапкершілік болады. Жауапкершіліктің мазмұ ны міндетті жә не мақ саттық ә леуметтік байланыстарды қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан іс- ә рекеттерде кө рініс табады. Осыдан жауапкершіліктен барлық аспектісі тұ рғ ысынан жү зеге асырмайынша азамат та, қ оғ ам да, мемлекет те қ анағ аттана алмайтынын білдіретін оның кешенді сипаты туындайды. Жауапкершіліктің ө лшемі субъектінің ө з іс- ә рекетінің ә леуметтік салдарларын немесе нә тижесін тү сінумен байланысты. Ол қ орғ алатын қ оғ амдық қ атынастардың ә леуметтік мә нділігіне, қ оғ амның адамғ а артатын сеніміне, тұ лғ аның даму дең гейіне, ө зінің жасағ ан іс- ә рекеттерінің ә леуметтік маң ыздылығ ын сезінуімен анық талады. Басқ ару ісіндегі жауапкершілікті қ амтамасыз ету ү шін мә жбү р ету, шара қ олдану, жазалау, ынталандыру шаралары қ олданылып, басқ ару қ ызметкерлерінің жауапкершілігі басқ ару стилін айқ ындайды. Мемлекеттік басқ ару стилін жетілдіру кө птеген мә селелерді талдап, шешуді кө здейді. Бірақ осы мә селелерді жинақ тай, зерделей келе ең алдымен, қ ызметтің дұ рыс, тиімді ұ йымдастырылуына басты мә н берілуі қ ажет. Себебі басқ ару жү йесінің дұ рыс ұ йымдастырылуы мемлекеттік басқ арудың ұ тымдылығ ы мен тиімділігіне қ ол жеткізілуіне мү мкіндік береді. Бұ л процес біріншіден, билік органдарындағ ы мемлекеттік лауазым мен жұ мыс орнын ұ йымдастырудан басталады. Лауазымның мемлекеттік орган қ ұ рылымындағ ы орны мен рө лі анық талып, ол атқ аратын жұ мыстың мазмұ ны (қ ызмет ауқ ымы, нысаны, ә дістері, ө кілеттігі, ынталандыру мен санкция жә не т.б.) кө рсетіледі, басқ а лауазымдармен сыртқ ы ө зара байланысы (қ арым- қ атынас тә ртібі, ақ параттық, техникалық жә не тағ ы басқ а қ ызмет кө рсету) ұ йымдастырылады. Осығ ан қ оса мемлекеттік органдағ ы ә рбір лауазым траксеологиялық (кабинетпен, жұ мыс орнына қ ажет қ ұ рал- жабдық пен, жарық пен жабдық тау жә не т.б.) жә не эргономикалық (байланыс қ ұ ралдары, қ ол астындағ ылармен байланыс жү йесі, компьютер жә не т.б.) тұ рғ ыдан жабдық тауды қ ажет етеді. Қ азіргі таң да ә рбір адамның ө зін толық тай кө рсете білуіне, қ абілет мү мкіндігін қ олдана алуына жағ дай жасау арқ ылы лауазымдық қ ызметтің тиімділігін арттыруғ а кө ң іл бө лінуде.

Басқ арушылық қ ызмет тиімділігінің экономикалық астары

Мемлекеттік басқ ару нә тижелерін талдау ә дістемесі жә не оларды бағ алау. Жалпымемлекеттік жә не аймақ тық дең гейлердегі басқ арушылық қ ызмет тиімділігінің экономикалық негіздемесі. Мемлекеттік басқ арудың тиімділігі қ абылданғ ан шешімдердің іске асырылуын «шығ ындар - ө нім шығ ару» немесе «шығ ындар – нә тиже» іспетті оъективті кө рсеткіштермен емес, саяси жү йенің стратегиялық мақ саттарына жету жә не жалпы мемлекеттік мү дделерді жү зеге асырудың нә тижелері мен қ олданылғ ан ә р тү рлі ресустардың арақ атынасы арқ ылы анық талады. Шығ ындар мен нә тижелердің арақ атынасының ө лшемі жеке, нақ ты шешімдердің тиімділігінің шартты кө рсеткіші ретінде қ олданылады, бірақ экономикалық талдауларғ а қ арағ анда аталғ ан терминдердің мағ ынасы кең ауқ ымда қ олданылды. Қ ызмет (минималды шығ ындар тұ рғ ысынан алғ анда) тиімді-ү немді болуы мү мкін, тіпті тиімді болмауы мү мкін. Тиімді қ ызмет ә леуметтік аспектіде нә тижелі болғ анымен де ү немді ә сіресе ұ тымды бола бермейді. Мемлекеттік басқ ару қ ызмет тү рі ретінде басқ а басқ ару тү рлерінен ең алдымен, мемлекеттік билік жә не мемлекеттік органдар арқ ылы жү зеге асырылатындығ ымен, ә леуметтік топтар мен азаматтың қ оғ амдық мү ддесін білдіретін саяси басшылық тың, саясаттың басым ролге ие болатындығ ымен ерекшеленеді. Сондық тан «мемлекеттік басқ арудың тиімділігі» тү сінігінің жә не оның мө лшерінің мазмұ нды анық тамасы «шығ ындар - ө нім шығ ару» моделі бойынша технологиялық операцияларды емес бірқ атар саяси аспектіден тұ ратын саяси субъектінің басқ ару қ ызметінің элементі болып табылады. Жоғ арыда айтылғ андарды қ орытындылайтын болсақ, мемлекеттік басқ ару тиімділігінің тү сінігіне оның мақ сатты бағ ытталғ ан жә не мақ сатқ а сай қ ызмет ретінде ө зіндік мә ні кө рініс табатын анық тамасы тә н. Мемлекеттік басқ арудың тиімділігі нә тижелер мен қ ол жеткізген қ оғ амдық мақ саттардың жә не пайдаланылғ ан мемлекеттік ресурстардың арақ атынасын білдіретін ұ ғ ым. Мемлекеттік басқ ару – қ оғ амдық қ ажеттіліктер мен мү дделерді қ анағ аттандыру барысында оң нә тиже жеткізетін қ ызмет тү рі. Тиімділік басқ арушы субъектінің жә не қ оғ амның алдығ а қ ойғ ан мә селелерді шешу ү шін жұ мсағ ан кү ш жігерінің қ аншалық ты ә леуметтік маң ызы зор нә тижелерде іске асқ анын (кө рініс тапқ анын) білдіретін кө рсеткіш. Сонымен «мемлекеттік басқ арудың тиімдігінің» категориясы келесідей тү сініктер арқ ылы анық талады: «қ оғ амдық мақ саттар», «нә тижелер», «қ оғ амдық қ ажеттіліктер мен мү дделер». Олардың ә рқ айсысы мемлекеттік басқ арудың саяси астарымен бірге ө зіндік белгілерін анық тайды. «қ оғ амдық мақ саттар» - тү птеп келгенде – бұ л саяси мә нді мақ саттар; «нә тижелер» - (саясатта кө рініс тапқ ан) қ оғ амдық қ ажеттіліктер мен мү дделерді қ анағ аттандырумен байланысты болатын объектілер, қ ызметтер ү рдістер; «мемлекеттік ресурстар» - қ ағ амның мақ саттарғ а сай болу тұ рғ ысынан да, қ ұ қ ық тық негізделу жағ ынан да мемлекетпен белгіленетін экономикалық, ә леуметтік, саяси, идеологиялық, ақ параттық капиталдар. «Мемлекеттік басқ арудың тиімділігінің» тү сінігін анық тағ аннан кейін тиімділік ө лшемдерін қ арастырғ ан жө н. Тиімділік ө лшемдері басқ арудың кө рініс табуының белгілерін, қ ырларын, ә р тү рлі жақ тарын білдіреді. Оларды талдау арқ ылы басқ ару дең гейі жә не сапасы, оның қ оғ амның қ ажеттіліктері мү дделеріне сә йкес келуі анық талады. Мемлекеттік басқ арудың тиімділігін арттыру мә селесі бү гінгі таң дағ ы ө зекті тақ ырыптардың біріне жатады. Ғ алымдар арасында бұ л мә селені зерттеу барысында ә ртү рлі кө зқ арастар қ алыптасқ ан жә не оны шешу жолдары туралы ортақ пікір мә селесі жоқ. Аталғ ан мә селені тиімділіктің жалпы жү йелік фактарларын талдау негізінде қ арастыру мемлекеттік саяси-идеялық жә не стратегиялық факторларды ескеруді ұ йғ арады. Басқ ару тиімділігін талдауда энономикалық, ә леуметтік саяси, қ ұ қ ық тық жә не республика субъетілерінің кіші жү йелері дең гейінде жалпы мемлекеттік факторлар негізгі фактор ретінде қ арастырылады. Кіші жү йелер мен дең гейлерде билік пен басқ аруды ұ йымдастыру мақ саттарының жә не стратегияларының, қ ұ рылымдық нысандарының ө зіндік ерекшеліктерімен байланысты факторлар тікелей талдау объектісі болып табылады. Ұ йымдардың басқ арудың тиімділігін талдау барысында басқ арушылық қ ызметтің нақ ты тә сілдерінің, ә дістері мен қ ұ ралдарының тиімділікке тигізетін ә сері тү сіндіріледі. Жалпыжү йелік жә не аймақ тық факторлардың рө лі корпоративтік масштабтағ ы басқ ару жағ дайлары мен механизмдерін талдау арқ ылы айқ ындалады. Мемлекеттік басқ арудың тиімділігінің жалпыжү йелік факторлары келесі факторлар тобын айқ ындайды: -мемлекеттің стратегиялық мақ саттары, негізгі қ ұ ндылық тары, қ оғ амдық жү йенің даму моделдері мен легитимдік тұ жырымдамалары; саяси бағ ыт; -мемлекеттік билік пен басқ ару жү йесін ұ йымдастыру жә не оның біртұ тас организм ретіндегі қ ызметі, мемлекеттің жинақ талғ ан мақ саттары, біртұ тас саяси жә не қ ұ қ ық тық кең істік; -мемлекеттік аппараттың жағ дайы, оның басымды нысандары, халық тың билікке сенім арту жә не мемлекетті басқ аруғ а қ атысу дең гейі; -қ оғ амның экономикалық, саяси, ә леуметтік тұ рақ тылығ ы.

Басқ арушылық шешімдерді жасақ таудың ә дістемелік негіздері

Мемлекеттік шешімдердің тү рлері мен нысандары. Мемлекеттік басқ арушылық шешімдерді қ абылдау мен жү зеге асыру технологиясы. Мемлекеттік шешімдерді қ абылдау ү рдісіндегі талдау. Мемлекеттік басқ арушылық шешімдердің тиімділігін бағ алау.

Басқ арушылық шешім дегеніміз- лауазымды адамдардын ө здеріне берілген міндеттерді орындау ү шін таң дай білу қ абілеттілігінің болуы. Оның мақ саты мемлекеттің алдында тұ рғ ан мә селелер қ озғ алысын қ амтамасыз ету. Сондық танда тиімді шешімдер қ абылданғ ан жә не орындалғ ан мақ сатын айтуа болады. Басқ арушылық шешімдер екіге бө лінеді.

1. Бағ дарланғ ан шешім.

2. Бағ дарланбағ ан шешім.

Бағ дарланғ ан шешім — математиқ алық тең деулерде қ олдынылатын бір қ адам мен қ ұ рлымын белгілі бір сә йкестілігін жү зеге асырудың нә тижесі болып табылады немесе іс қ имылдың айқ ын, белгілі бір қ исынғ а сә йкес, нә тижелі тү рде жү зеге асырылуы.

Мұ нда альтернативалық мү мкіндік саны шектеулі жә не таң даулар ұ йымдар белгілеген бағ ыттарда жү зеге асырылады.

Мысалы, аурухана инспекторы, мейірбикелер мен санитарлар жұ мысының графигін жасағ анда қ ызмет кө рсететін жеке адамдар қ ұ рамы (персоналдар) мен емделушілер санының бір-бірімен сә йкестігін талап ететін формулағ а сү йенуі мү мкін. Егер 5 емделушіге 1 мейірбике болса, онда шешімдер автоматты тү рде қ абылданады.

Бағ дарлау — тиімді ұ йымның шешімдер қ абылдаудың кө мекші қ ұ ралы, Мешімдердің қ абылдануына қ арай басшылар кемшіліктерді жояды.

Мұ ндай шещімдер белгісіз фактормен ілесе жү ретін анық талғ ан ө лшемде, жаң а болатын жағ дайларда талап етіледі сол себепті қ ажетті қ адамдардың нақ тылы реттейтіндігін алдын-ала қ ұ ру мү мкін емес.

Бағ дарланбағ ан шешімдер қ атарына мына типтегі шешімдер жатады: ұ йым мақ саттары қ андай, ө німді қ алай жақ сартуғ а болмайды, бө лімшенің қ ұ рылымын қ алай жетілдіру қ ажет, бағ ыныштыларды қ алай ынталандыру керек.

Келісімдер..

Басқ ару проблемаларын зерттеу жө нінде маман ретінде Роберт Кац былай деді:

«Ә рбір шешім аса қ айшылық тарды, мақ саттарды жә не белгілерді тексеруі керек. Ол кө зқ арас жағ анан ү йлесімдіден тө мен болады. Ұ йымдарғ а ә серін тигізетін ә рбір шешім немесе таң даулар (ұ йғ арымдар) оның қ айсы бір бө лігінде негативтік салдар ретінде қ арастырылағ ан.

Шешімдерді қ абылдау процесін қ арастыра отырып, ондағ ы екі мә селені немесе жағ дайды қ арастырғ ан жө н.

Оның біріншісі, шешім қ абылдау қ иын емес, бұ л кезекте адам барлық іс-қ имылын тандауғ а негіздейді. Нақ ты шешім қ абылдау қ иын.

Ал, екіншісі, шешім қ абылдау — психологиялық процес, Адамның іс-қ имылы, ә рекеттері ә рқ ашанда жағ ымды бола бермейді. Бізді кейде логика қ ысып билесе, кейде сезім билеп кетеді. Басқ а қ абылдағ ан ұ йғ арымдарғ а осындай екі тұ рғ ыдан қ арағ ан дұ рыс. Ә рине, нақ тылы бір ұ йғ арымда аталғ ан екі тү рдің тек біреуіне жатқ ызу дұ рыс болмас. Екеуі дектарлардан шығ уы мү мкін. Дегенмен, мә селені тек сезім арқ ылы ғ ана шешеді деген адам кү тпеген кө птеген кедергілерге тап болады.

Статистика мына анық талғ ан қ исынсыз (логика) қ абылданғ ан ұ йғ арымнан шығ атын нә тиже шамалы. Сезуге негізделген шешімдер — бұ л оның дұ рыс екендігін тү сінік-тү йсік негзінде жасалғ ан тандау. Шешім қ абылдаушы бар жағ дайда «қ остаушылар» жә не «қ арсыластар» тә різді сапалы ө лшемдермен айналады, олармен санаспайды. Ол тек тандауғ а ғ ана сү йенеді

пікірлерге негізделген шешімдер. Мұ ндай шешімдер кейде ситуициялық болады, сондың тан олардың қ андай да айқ ын емес. Ү кімдерге негізделген шешімдер — білім немесе жинақ талғ ан тә рбие арқ ылы келісілген таң дау. Пікір ұ ымдық шешімнің негізі ретінде ғ ана пайдалы. Сол ү шін ұ йымдарда кө птеген жағ дайлардың жиі қ айталау тенденциясы бар.

Нарық ты экономикағ а ө ту кезең інде кә сіпорындардағ ы ө ң дірістік процестер мен ә леуметтік-экономикалық қ арым-қ атннастардың кү рделілігі соғ ұ рлым алуан тү рлі шешімдер қ абылдау қ ажеттігін туғ ызады. Алайда кейбір елеулі белгілерді пайдаланылып отырғ ан, басқ арушылық шешімдерді жү йе-жү йеге кө птеп, олардың негізгі тү рлерін бө ле кө рсетіп, сипаттауғ а болады. Басқ арушылық шешімдерді жіктеулік елеулі белгілеріне мыналарды жатқ ызу керек:

1)шешілетін мә селелерді дамыту дә режесі

2) қ абылданғ ан шешімдердің жү зеге асырылуының ұ зақ тығ ы.

3) Қ абылданғ ан шешімдердің ық пал ететін объектісі:

4) Шешімдердің функциялық сипаты.

Шешілетін мә селелердің ауқ ымдылығ ының жағ ынан басқ арушылық шешімдердің жалпы жә не жеке тү рлері бө лініп реттеледі. Жалпы шешімдерге жататындар — тұ тас алғ анда бү кіл шаруашылық қ а қ атысты шешімдер.

Жалпы жә не жеке басқ арушылық тың шешімдердің арасында тығ ыз байланыс бар. Ә детте, жеке шешімдер жалпы басқ арушылық шешімдерді нақ тылаудың жә не оларды орындаушыларғ а жеткізулік тә сілі болып қ ызмет етеді.

Шешімнің жү зеге асыруын нақ ты жө нінен шешімдердің мынандай негізгі тү рлері ұ зақ мерзімді орташа мерзімді (ағ ымдағ ы); кодекс мерзімді (оперативті) шешімдер деп бө лу керек.

Ұ зақ мерзшді шешімдерге жү зеге асырылытын бірнеше жиындарды керек ететін шешімдер жатады.

Орташа мерзімді шешімдер бір жыл ішінде жү зеге асырылады жә не ә детте ө ндірістік жылдық циклімен байлалнсты болады.

Қ ысқ а мерзімді шешімдер мә селелердің қ ұ рлым шағ ын тобын қ амтиды да, ө зінің еипаты жағ анан кебінесе жеке шешімдер болады.

Ық пал ету объектілері жө нінен сыртқ ы жә не ішкі шешімдер деп бө луге болады.

Сыртқ ы шешімдер белгілі бір шаруашылық тың жоғ арғ ы ұ йымдармен, басқ а кә сіпорындармен қ арым-қ атынастарын қ амтиды.

Сыртқ ы шешімдердің белгілі-бір тобын орындамайтын шешімдер кө п ретте жү зеге асырылмай қ алады.

Функциялық сипаты жө нінен экономикалық технологиялық, қ аржылық ә кімшілік шешімдер болады.

Экономикалық шешімдер жоспарларда, нормалар мен нормативтердің, ең бекке ақ ы тө леудің бү кіл жү йесін жасаумен, бағ амен, ө німді ө ткізу жә не табыстарды болумен байланысты. Технологиялық шешімдер ө ндіріс процестерін ұ йымдастыру мә селелеріне қ атысты. Бұ л шешімдер ә рбір салада тиімді технологияны таң дап алуды, жұ мыстарды материалдық, техникалық жағ ынан қ амтамасыз етуді белгілеп береді.

Қ аржылық шешімдер жоспарлық жә не есеп беру кадрды баланстарын белгілеп, бекітуге, тү рлі кадрларды бө луге, несиелер алып оларды ө теуте бағ ытталады. Ол шешімдерге ақ шалай есеп айырысудың бү кіл жү йесі жө ніндегі шешімдер де жатады.

Ә кімшілік шешімдер ә детте басқ ару органың ө з жұ мысына қ атысты болады жә не қ ызмет барысысында адамдардың, бө лімшелердің кұ қ ық тары мен міндеттерін реттеп отыруғ а, олардың жумыс іетеуі мен ө зара қ арым-қ атынасының тә ртібін белгілеуге бағ ытталады.

Басқ ару саласындағ ы шешімдердің сапасына қ ойылатын негізгі талаптар:

Ғ ылыми жағ ынан негізделуі: Шешім экономикалық жә не басқ а ә леуметтік заң дармен ә рекеттерін есепке алу жә не ө ндірістік нақ ты жағ дайларына талдау жасау арқ ылы қ абылдауғ а тиіс. Басқ ару объектісінің жай-кү йі туралы дұ рыс, орнық ты, сапасы толымды хабарлама негізінде ә зірленіп, қ абылданғ ан шешім ғ ана ғ ылыми негізделген болуы мү мкін. Шешім ө ндірісте ғ алыми-техникалық процесті тездету талаптарына сай болуғ а тиіс,

Бірлік. Белгілі бір міндетті шешер кезде ә детте басты міндеттер келіп туатын бірқ атар қ осалқ ы, екінші дә режелі міндеттермен де айналысуғ а тура келеді, Олар шешім қ абылданып отырғ ан басты міндетке бағ ындырылуғ а тиіс. Екінші дә режелі міндеттер негізгі міндеттермен сайкестендіріліп жә не ө зара ү йлестіріліп барады.

Бә секелік ортаны қ алыптастыруда монополияны реттеу қ ажеттілігі

Бә секелік ортаны қ алыптастыру постиндустриалды экономикағ а ө тудің маң ызды шарты ретінде. Монополияғ а қ арсы саясат: мазмұ ны, тү рлері, ә сер ету ә дістері. Ә ділетсіз бә секенің тү рлері жә не тұ тынушылардың қ ұ қ ық тарын қ орғ ау. Қ Р монополияғ а қ арсы реттеу органдарының қ ұ рылымы.

БӘ СЕКЕЛІК ОРТАНЫ Қ АЛЫПТАСТЫРУ ПОСТИНДУСТРИАЛДЫ ЭКОНОМИКАҒ А Ө ТУДІҢ МАҢ ЫЗДЫ ШАРТЫ РЕТІНДЕ.

Рыноктық экономиканың негізгі ерекшелігі болып еркін тандау: ө ндіруші ү шін ө ң дірілетін ө німді таң дау еркі, тұ тынушығ а тауарды алуда, жұ мысшығ а жұ мыс орнын таң дау еркі айтылады. Бірақ еркін таң дау экономикалық табысты ө зінен-ө зі қ амтамасыз ете алмайды. Ал, оны бесекелестік кү ресте ғ ана жең іп алады.

Бә секе (лат.concurred - қ ақ тығ ысу) - бұ л рыноктық экономиканың қ атысушыларының арасындағ ы тауарларды сатып алу жә не сату барысында, ө ң дірістегі ең жақ сы жағ дайлары ү шін бақ таластық.

Бә секе - рыноктық қ атынастардың негізгі категориясы, ә р тү рлі формада болады жә не ә р тү рлі жолдармен іске асырылады. Ол сала ішіндегі (біртектес тауарлар арасында) жә не сала аралық (ә р тү рлі салалар тауарлары арасында) бола алады. Ол бағ алық жә не бағ алық емес бола алады.

Бағ алық бә секе тауарлар мен қ ызметтерді бә секелестің бағ асына қ арағ анда тө мен бағ амен сатуғ а негізделген. Бағ а темендету шығ ынды азайту немесе пайданы азайту арқ ылы ғ ана мү мкін. Оны тек ірі фирмалар ғ ана істей алады.

Бағ алық емес бә секе техникалық артық шылық тардың арқ асында жететін тауарлардың жоғ арғ ы сапасымен жә не сең імділігімен сатуғ а негізделген.

** Рыноктық қ атынастардың қ атысушыларының ө зара қ алай бә секелесуіне байланысты солай рыноктар............ бө лінеді?

Жеке фирмалардың ө нім бағ асына (базар нарқ ына) есер етуі неғ ұ рлым аз болса, солғ ұ рлым рынок бә секелік деп саналады.

Жетілген бә секе (еркін бә секе рыногі) дегеніміз рынокта бір-біріне тә уелсіз кө птеген сатушылар мен сатып алушылар қ ызмет ететін жә не тең мү мкіндіктері мен қ ұ қ тары бар бә секенің идеалды бейнесін айтады.

Жетілген бә секені негізгі белгісі: ә рбір фирманың ү лесі жалпы ө німге шакқ анда аз болғ аң дық тан, ешқ айсысының бө лшек бағ ағ а ә сері ө те тө мен болады. Ұ сыныс бағ алары тө менгі шекте тең еледі.

Жетілген бә секе толық тү рде болмайды. Оғ ан тек жуық шамада жақ ындауғ а болады. Еркін бә секе деп XIX ғ асырдың ортасында болғ ан бә секені шартты тү рде айтуғ а болады.

XIX ғ асырдың екінші жарты бастап Ғ ТП-ң ә серінен ө ндірісті шоғ ырландыру жү ріп; рө л ірі жә не аса ірі кә сіпорындардың, яғ ни монополияның кұ рылуына ә кеп соқ ты.

Монополия (грек - moons - жалғ аз, polio- сатамын) жеке -ө ндіруші тауар рыногsн бақ ылап жә не сол рынокта ү стем орын алғ ан кезде пайда болады.

Монополияның мақ саты - рынокта бағ а мен ө ндіріс кө лемін бақ ылау арқ ылы мү мкін болатын жоғ ары табыс алу. Мақ сатқ а жету қ ұ ралы болып орташадан жоғ ары пайданы қ амтамасыз ететін монополиялық бағ а қ ұ рылуын ұ сынады.

Жалпы бұ рынғ ы бытыраң қ ы, еркiн бә секенiң орнына жекелеген салалардың, ұ лттық шаруашылық тың шең берiнде жә не бү кiл дү ниежү зiлiк шаруашылық кө лемiнде монополиялардың арасындағ ы бә секелiк орналасады. Оның негiзгi мақ саты – басқ аларғ а қ арағ анда пайданы кө бiрек табу.