АГРАРЛЫҚ САЯСАТТЫҢ ІС- ШАРАЛАРЫ. 1 страница

Ауыл шаруашылығ ы экономикасының ең кү рделі мә селелерінің бірі – сатып алынатын жә не сатылатын тауарларғ а бағ а тең гермешілігін(паритетін) сақ тау, яғ ни, ауыл шаруашылық ө німдері мен осы салағ а арналғ ан ө неркә сіп ө німдері қ ұ ндарының арасындағ ы қ атынас осы екі саланың да мү ддесінен шығ у мә селесі. Халқ ымыздың тұ рмыс дең гейін арттыруда бұ л мә селені дұ рыс шешудің ү лкен маң ызы бар. Бірде-бір дамығ ан елде егін жә не мал шаруашылық тары тұ тастай нарық тың ерікті «ағ ысына» жіберілмеген.

Кейбір кә сіпкерлер бизнес мемлекеттік реттеуді қ абылдамайды деп санайды. Бірақ, Нобель сыйлығ ының лауреаты Дж. Стиглердің мемлекеттік реттеу жө ніндегі белгілі зерттеулеріне сү йенетін болсақ, бизнес мемлекеттік реттеуден мү лдем алшақ тамайды, қ айта керісінше ол бә секедегі тә уекелді істерді мемлекет тарапынан қ орғ ауды талап етеді. Бұ л қ ұ былыстар нарық тық қ атынастағ ы Қ азақ станның аграрлық секторына да тә н.

Ең алдымен экономикалық реттеуде жер реформасы – мемлекет дең гейіндегі ұ лттық мә селелерді қ амтитын аса кү рделі процесс. Ә лемдік тә жірибеде жерге шексіз жеке меншіктік қ ұ қ ығ ын бермей, мемлекет жә не қ оғ амдық мү дделердің артық шылығ ын қ амтамасыз ететін ә р тү рлі шектеулер бар. Мұ ндай қ ұ қ ық ты беру – мақ сат емес, тек жерді пайдалану тиімділігін арттыру ү шін пайдаланылатын қ ұ рал. Ауыл тұ рғ ындарын кө п толғ андыратын мә селе – жерге жеке меншік орнатудан гө рі, одан алынатын ө з ең бегінен тү скен нә тижеге иелік ету қ ұ қ ығ ы. Атап айтқ анда, кең інен етек алғ ан бұ рынғ а тә жірибені, яғ ни, алдымен ауылдың бар ө німін, пайдасын алып қ ойып, соң ынан дотация, қ арыздарын ө теу тү рінде біртіндеп қ айтарудан арылу мү мкіндігін беру қ ажет.

Ауылшаруашылығ ында экономикалық қ арым-қ атынастарды реттеу ү шін залогтық (кепілдікті) сатып алу операциясы бойынша есеп айырысуды енгізу жө ніндегі ұ сыныстардың едә уір мә ні бар. Бұ л жағ дайда шикізатты ө ң деу, дайын ө німді алғ аннан соң тауар ө ндірушілерге шикізат қ ұ ны мен нақ тылы тө ленген аванс сомасы арасындағ ы айырмашылық ты залогтық бағ а бойынша тө леу қ ажет. Кепілдікті сатып алу операциясын жү зеге асыру ү шін дайындаушы жә не ө ң деуші кә сіпорындарды кепілдікті сатып алу ұ йымдары етіп қ ұ ратын болсақ, нарық тық бағ а қ ұ рылымын жә не ауыл шаруашылық тауарын ө ндірушілерінің табыстылығ ын реттеуге жағ дай жасалынады.

Мемлекеттік салық саясатында ауыл шауашылығ ына қ атысты жең ілдікпен салық салу арқ ылы олардың ынталандырушы функциясын кү шейту керек. Салық салудың негізгі объектісі ретінде жалпы табысты ғ ана алу тиімді болар еді.

Республика халқ ын азық -тү лікпен жә не ө неркә сіпті шикізатпен қ амтамасыз ету ү шін жыл сайын дайындаушы, ө ң деуші, сатушы ұ йымдардың жә не жең іл ө неркә сіп орындарының тауар ө ндірушілер мен форвардты, фъючерстік контрактілер жасап, кепілдікті сатып алу операцияларын жү зеге асыруы қ ажет. Сонда тауар ө ндірушілералдын ала пайызсыз несие алу мү мкіндігіне ие болады. Ө йткені, форвардтық операциялар – бұ л болашақ тағ ы ө німді қ азіргі сату бағ асымен контрактілі ө ткізу де, фъючерстік операциялар – белгілі бір кө лемдегі, саладағ ы болашақ тағ ы ө німнің контрактісін болашақ тағ ы нарық тық бағ а негізінде сату. Алдағ ы жылдың ө німін сату – бұ л пайызсыз несие алумен қ атар, ауыл шаруашылық бағ алы қ ағ аздар нарығ ын қ ұ руғ а, тұ рақ ты сұ раныс пен ө німді кепілдікті ө ткізуге, сатып алушылардың қ аржы қ орларын тиімді жұ мсауына жә не инфлияциялық процестердің тө мендеуіне мү мкіндік береді.

Ауыл шаруашылық тауар ө ндірушілерінің қ аржы жағ дайына сатылғ ан ө німге уақ тылы есеп айырысудың сақ талмауы қ атты ә сер етеді. Сондық тан ө зара есеп айырысудың бақ ылау мерзімін бекіту керек.

Қ азіргі қ иын нарық жағ дайында ә ртү рлі ауыл шаруашылық субъектілеріне техника иемдену басты проблема болып тұ р. Осы қ иыншылық тан шығ удың бірден бір жолы лизингтік қ аржыландыру. Мен Қ азақ стан жағ дайындағ ы лизинг туралы бірнеше мә селені талдап кө рейін. Лизингтік қ аржыландырудың банктік несие жү йелерінен айырмашылығ ы бар ма?, ауыл шаруашылығ ы техникаларын лизингтік қ аржыландырудың, содан кейін лизингтік қ аржыландырумен қ ол жеткен техникаларды сақ тандыру жү йесінің қ азіргі пә рмені қ андай? деген сияқ ты бірнеше сұ рақ туындайды. Мен осы секілді бірнеше сұ рақ қ а жауап беріп кө рейін.

Қ азір лизинг компаниялары лизингтік жолмен қ аржыландырылғ ан техникаларды сақ тандырудың тә жірибесін қ олғ а ала бастады. Бұ л бірқ атар компанияларда сыннан ө тіп ү лгерді. Лизинг техникасы ұ рланғ ан, ө ртеніп кеткен немесе уақ ытша істен шық қ ан жағ дайда оның шығ ынын сақ тандыру жү йесі арқ ылы жабудың теориялық, тә жірибелік мү мкіндіктері қ арастырылып жатыр. Бірақ сақ тандырудың бұ л тү рі ә лі сұ ранысқ а ие болғ ан жоқ.

Ә рине шаруалар ү шін лизингтің ең қ ызық ты жағ ы ол –пайыздық ө сім. Алдағ ы уақ ытта лизингтік келісімшарттар негізінде лизингтік пайыздың ө сімі тө мендету мә селесі тағ ы туындап отыр, Енді осығ ан тоқ талып кететін болсақ: Лизингтік келісімшарттар қ ұ рылымы жағ ынан инвестициялық институт болғ андық тан, ол қ ысқ а мерзімді болуы мү мкін емес. Кез келген лизингтік компанияның несиелендіру мерзімі 3-5 жыл, ә рі кетсе 10 жыл болуы мү мкін. Несиелендіру мерзімі де, оның пайыздық мө лшері де жобаны қ аржыландырып отырғ ан қ аржыландыру кө зіне, сонан соң жобадағ ы лизинг мү лігінің ө зін-ө зі ақ тайтын мерзіміне байланысты. Ө зіндік қ ұ нын 10-12 айда ақ тайтын техниканы 3-5 жылғ а несиелендіру мү лдем ақ ылғ а сыймайды. Нарық саласында жү рген кез келген компания нарық динамикасының алдын алып жү руі тиіс. Лизингтік несиенің пайыздық мө лшерін тө мендетуге кез келген компания мү дделі. Кө птеген компаниялар ө зінің несиелендіруші – қ ұ рылтайшы банктерімен қ атар еуропалық Қ айта қ ұ ру жә не Даму банкінің несие жү йесі арқ ылы ірі жобаларды қ аржыландыруды қ олғ а ала бастады. Тіпті пессимистік болжамның ө зі алдағ ы 2 жылда лизингтік пайыздар мө лшері айтарлық тай тө мендейтінін айтады. Ауыл шаруашылығ ы техникаларын лизингтік қ аржыландырудың қ азіргі мү мкіндіктері туралы тоқ талып кетейін. 2004 жылы елге лизингтік қ аржыландыру арқ ылы жеткізілетін бірқ атар техникалар Ү кімет қ аулысымен қ осымша қ ұ н салығ ынан босатылғ ан. Кейбір лизинг компаниялары ауылда, жеке меншігінде 5 гектардан 500 гектарғ а дейін жері бар кә сіпкер-шаруаларды қ ұ ны 5-50 мың АҚ Ш доллары тұ ратын ауыл шаруашылығ ы техникасымен лизинг арқ ылы несиелендіруді бастады. Енді ауылдағ ы кә сіпкерлер лизингтік жобамен қ аржыландырылғ ан лизинг мү лігін кепілге қ ойып, оның бастапқ ы жарнасын тө леп, қ ажетті техникағ а ие бола алады.

Ресей, Ө збекстандағ ыдай ө нім арқ ылы лизингтік несиемен есеп айырысу ү рдісі бізге ә лі енгізіле қ ойғ ан жоқ. Бір айта кетер жайт – лизингтік несиеге қ ол қ ойғ ан шаруа банктердегідей ай сайын емес, жылына бір рет, ө зіне қ олайлы мерзімде есеп айырыса алады. Банктер ауыл шаруашылығ ы ү шін консервативті жү йе болса, лизингтік қ аржыландыру қ ұ рылымы жағ ынан ауыл шаруашылығ ына жақ ындау. Банктік несие мен лизингтік несие арасындағ ы бә секе Қ азақ станда ғ ана емес, барлық елде бар. Менің ше, ерте ме, кеш пе, банктер лизинг компанияларын дербес қ ұ рылым ретінде «жеке отау» етіп бө лек шығ арады. Ө йткені лизинг жү ргізуге арнай рұ қ саты бар кейбір екінші дең гейдегі банктер ә рбір жоба ү шін лицензиялап отыруы қ ажет. Ал бұ л міндет лизинг компаниясының тікелей қ ұ зырында болғ андық тан, лицензияның қ ажеті жоқ, лизинг алу ү шін компания кө мегіне жү гінген кә сіпкер қ алтасынан қ осымша шығ ын шығ армайды. Бұ л – екі жақ ү шін де уақ ыт та, қ аржы да ү немделеді деген сө з.

Салалық лизингтердің ерекшеліктері ең алдымен лизинг техникасының ө тімділігінде дер едім. Егер транспорт немесе жылжымалы мү ліктің ө тімділігі жоғ ары болса, дефольт жағ дайында компания ө з ө німін қ айтарып алып, қ айталама нарық та қ айта сата алады.

Айта кету керек, лизинг жобасындағ ы техникалардың ө тімділігі жоғ ары болғ ан сайын оның бастапқ ы жарнасы да қ омақ ты болады. Бұ л – компанияның дефольт жағ дайынан ө зін-ө зі сақ тандыруы. Енді мемлекет тарапынан лизингтің дамуына қ осып жатқ ан ү лесі жайлы айтып кетейін. Мемлекеттің жасап жатқ ан іс –шаралары ө те ауқ ымды. Бұ ның дә лелі ретінде “Қ ДБ-Лизинг» акционерлік қ оғ амы «Қ азақ станның Даму Банкінің» еншілес ұ йымы болып табылады жә не «Қ азына» Тұ рақ ты даму қ оры» АҚ жү йесіне кіретін компанияны айтын кетуге болады. Компания Қ азақ стан Республикасының индустриалдық -инновациялық даму стратегиясын іске асыру шең берінде «Қ азақ станның Даму Банкі» ұ сынғ ан инвестициялық жобаларды қ аржыландыру қ ұ ралдарын кең ейту мақ сатында 2005 жылдың 6 қ ыркү йегінде қ ұ рылды. Ү кімет басшылығ ымен қ ұ рылғ ан компания қ ызметі Қ азақ стан Республикасы кә сіпорындарының негізгі қ орларын жаң арту ү шін қ ажетті жағ дайлар туғ ызу, жаң а ө ндіріс орындарын қ ұ ру ү шін инвестициялау саясатын қ арқ ынды дамыту.

Мақ саттары:

- лизинг саласындағ ы мемлекеттік инвестициялық саясатты жетілдіру жә не оның тиімділігін арттыру;

- ө ң деуші ө неркә сіпті, ө ндіруші жә не кө лік инфрақ ұ рылымын дамыту;

- ел экономикасына сыртқ ы жә не ішкі инвестицияларды тарту мен орналастыру кезінде даму институттарымен ө зара бірлесіп жұ мыс істеу.

Міндеттері:

- инвестициялық жобаларды орташа жә не ұ зақ мерзімді лизингілік қ аржыландыру;

- Қ азақ стан Республикасы экономикасының ө ндіруші секторын басқ а қ аржы институттарымен бірлесіп қ аржыландыру жолымен лизингілік қ аржыландыруды ынталандыру;

- ірі инвестициялық жобаларды іске асыру ү шін лизингілік қ аржыландыру механизмін қ олдану.

- жабдық тардың жекелеген тү рлерінің импортын қ осылғ ан қ ұ н салығ ынан босату.

«Қ ДБ- Лизингтегі» лизингілік қ аржыландырудың негізгі шарттары:

- Лизингінің ең тө менгі сомасы 1 млн. АҚ Ш доллары

- Лизингінің мерзімі 3 жылдан 20 жылғ а дейін

- Лизингінің пайыздық ставкасын жобаның тә уекелдік дең гейіне сә йкес белгілеу

- Инвестициялық басымдық тарғ а сә йкес болу.

Қ алай дегенмен, лизингтік қ аржыландыру біздің еліміздің ауылшаруашылығ ының “ локомативтерінің ” бірі. Сондық тан, лизингтік қ аржыландыруды дамыту біздің міндетіміз.

Басқ ару қ ызметінің жү зеге асуында кө рініс табатын басқ ару ү дерісінің тү сінігі. Басқ ару-адамдардың кә сiптiк қ ызметi. Бұ л қ ызметтiң мә ні –мазмұ нын айқ ындау ү шiн оның анық тамасын берейiк. Басқ ару –бұ л ұ жымдағ ы адамдарғ а жә не жекелеген адамдарғ а, олардың бiрлескен жұ мыс процесiнде мақ сатты жү йелi ық пал ету. Осы анық тамадан бiрқ атар қ орытынды жасауғ а болады. Басқ ару ең алдымен, ық пал ету, демек мұ ның ө зi сол ә рекетке билiк ету қ ажеттiгiн кө рсетедi.
«Мақ саттылық» анық тамасы басқ ару мiндетiн-ұ жымның алдына қ ойғ ан мақ сатына жетуiн қ амтамасыз етудi кө здейдi. Оның ү стiне мақ сат қ ою да басқ ару мiндетi.«Жү йелiк» анық тамасы дү ркiн-дү ркiн емес жү йелi, ү здіксiз жү зеге асыру қ ажеттiгiн кө рсетедi. Ә рекеттiң осындай мiндетті бiрiздiлiгiн басқ ару процеci деп атайды. Ә р тү рлi дең гейде басқ ару процестерінiң кү рделiлiгiне жә не алуан тү рлiлiгiне қ арамастан, Д.Н.Бобрышев осы категорияғ а басқ ару процесiне біршама жалпылама анық тама бередi. Басқ ару процесi- бұ л шешiмдi шығ аруды, қ абылдауды қ абылдағ ан шешiмнiң орындалуы жө нiндегi жұ мыс барысын ү йлеструдi, қ абылдағ ан шешімнiң орындалу барысын бақ ылауды бірiздiлiкпен жү зеге асыру. Бұ л анық тама басқ ару ә рекетiнiң мазмұ нын да aшады. Басқ ару процестерiн басқ арудың кө птеген жү йелерi мен салаларында жү зеге асырады. Кә сiпорындармен мекемелерде, кә сiпорындарды тасымалдау орындарында, т.б. Яғ ни, адамдар ең бек ететін ұ жымның барлығ ында белгiлi бiр мақ сатқ а жету ү шiн басқ aру қ ызметi бірiншi кезектегi мiндетi болып саналады. Басқ ару процесi мемлекеттiк дең гейде де, шаруашылық ұ йымында да бiрдей жү ргiзiледi. Стратегиялық жә не жедел проблемаларды шешкен кезде ол бiр мақ сатты кө здейдi, ә рине мұ ндай жағ дайда кө бiнесе «Стратегиялык басқ ару», ”жедел басқ ару” секiлдi терминдердi пайдаланады. Бiрақ мұ нда басқ ару мазмұ ны ө згермейдi. Басқ ару циклi процесс ретiнде қ арастырылады, ол «басқ ару қ ызмет деп аталатын басқ ару жұ мысының нақ ты тү рiнен тұ рады. Басқ ару қ ызметi- басқ ару жұ мысынын нақ ты тү рi, оны жү зеге асыру ү шiн арнайы амалдар мен ә дiстер, сондай-ақ тиiстi ұ йымдық жұ мыстар қ олданылады. Ә рбiр басқ ару қ ызметi процесс болып саналады, ө йткенi, бұ лар да ө зара байланысты ә рекеттер сериясынан тұ рады. Басқ ару қ ызметi барлық қ ызметтiң жалпы жиынтығ ы. Басқ ару қ ызметiне ғ ылымның кө птеген салаларында ғ алымдар зор кө ң iл бө ледi. Кезiнде А.Файоль былайша тұ жырымдағ ан болатын: «Басқ ару дегенiмiз болжамдау жә не жоспарлау, ұ йымдастыру, жарлық беру, ү йлестiру жә не бақ ылау». Бұ л қ ызмет басқ арудын теориялық категориясы ретiнде ә дебиеттерде кең iнен пайдаланылады, бiрақ бiр жақ ты емес.
Функция - кө п мә ндi термин. Философияда бұ л екi объектiнiң карым- қ атынасы, онда біреуінiң ө згеруi екiншiсiнің ө згеруiне тү рткi болады, социологияда- белгiлi бiр ә леуметтік институт немесе жеке ә леуметтік процесс жоғ ары денгейдегі қ оғ амдық жү йенiң қ ажетiн орындайды. Функция- бұ л сонымен қ оса ә рекет, мiндет жұ мыс. Бұ л мағ ынада функция ұ ғ ымы басқ ару кызметiнiң категориясын анық тағ ан кезде басқ ару теориясында, сондай-ақ олардың ұ йымдастыру жү йесiндегi басқ а қ ызметтерiнде - ө ндiрiстiк, ә леуметтiк т.б. ө згешелiгiн кө рсету ү шiн пайдаланылады. Басқ ару кызметiнiн ө зiндiк ө згешелігi, ерекше мазмұ ны болады ә рi дербес жү зеге асырылуы мумкiн. Оларды кез-келген басқ ару саласындағ ы адамдар қ ызметiне тендестiруге болады. Шындығ ында, кез келген салада басқ ару ү шiн шешiмдi ә зiрлеу жә не қ абылдау, оның орындалуын ұ йымдастыру, оның орындау барысын ү йлестiру, орындалу нә тижесiн бақ ылау жә не де осы деректердiң негiзiнде келесi шешімдi шығ ару жә не қ абылдау қ ажет. Басқ арудын барлық қ ызметi бiр-бiрiне тығ ыз байланысты, сонымен қ оса, олар бiр-бірiмен сiң iсіп кетедi. Жоғ арыда атап кө рсетiлгендей баскару қ ызметiне деген кө з қ арас жә не олардын жiктелуі алуан тү рлі. «Менеджмент негiздері» кiтабының авторлары(М.Х.Мескон, М. Альбет, Ф.Хедоури)баскару қ ызметiнiң елеулi тү рлерiн шағ ын категорияларғ а бө ледi. Мұ ның ө зiн қ азiргi барлық ұ йымдарга қ олдануғ а болады(11). Авторлардың пiкiрiнше басқ ару процесi олардың ө зара байланысты қ ызметтерiнен: жоспарлаудан, ұ йымдастырудан, мативация жә не бақ ылаудан тұ рады. Басқ ару процесiнiң мазмұ ны жә не негiзгi сипаттамалар. Алдың ғ ы тараудан бiзге басқ ару процесiнiн тө рт қ ызметi белгiлi: Жоспарлау, ұ йымдастыру, мотивация жә не бақ ылау. Олар коммуникация жә не шешiм қ абылдау процестерiмен байланысып бiріккен. Олардың негiзгi мазмұ нын қ арастырайық. Жоспарлау барлық басқ ару қ ызметiнiн iшiндегi ең елеулiсi болып саналады. Жоспарлау кә сiпорын мен бө лiмшенiң мақ сатын тандап алудан турады, сондай-ақ осы мақ сатқ а жету амалдарын қ арастырады. Жоспарлау қ ызметi мынадай ү ш сұ рақ қ а жауап бередi: А) Бiз қ азiр қ андай жағ дайда тұ рмыз? Басшылар ұ йымының каржы, маркетинг, ө ндiріс, ғ ылыми зерттеу жә не iздестіру, ең бек ресурстары секiлдi маң ызды салалардың кү шті жә не ә лсiз жақ тарын бағ алай бiлуі тиiс. Мұ ның барлығ ы ұ йымның қ андай мү мкiндiктерi барын анық тау мақ сатында жү зеге асырылады. Б) Бiз кайда бет алуымыз керек? Басеке, клиенттер, заң дар, саяси факторлар, экономикалык жагдайлар, технология, жабдық тау, ә леуметтiк жә не мә дени ө згерiстер секiлдi сырткы ұ йымдардың мү мкіндіктер мен қ ауiп-қ атерiн сезiне отырып басшы ұ йымдастырудың мақ саты қ андай болуы керектiгiн жә не осы мақ сатқ а жетуде ұ йымга не бө гет жасайтындығ ын анық тайды. В) Бiз муны калай iстеуiмiз керек? Басшылар жалпылама жане нақ ты жағ дайда ұ йым мақ сатын орындау тиiс. Ұ йымдағ ы жоспарлау екi себептiң ә серiнен туындайтын жеке бiр жолғ ы қ ұ былыс емес. Бiрiншіден, кейбiр ұ йымдар мақ сатқ а жеткеннен кейiн ө мiр сү руiн токтатады, ө йткенi олар бастапкы сол кө здеген мақ саты ү шiн қ ұ рылады. Алайда, кө пшiлк ұ йымдар ө мiр сү руiн мү мкiндiгiнше ұ зарта тү седi. Сондық тан олар алғ ашқ ы мақ сатын толық орындағ ан жағ дайда ө з мақ саттарын жаң адан айқ ындайды немесе ө згертедi. Екiншi себеп, мұ нда жоспарлау ү здiксiз жү зеге асырылуы тиiс- бул болашақ тағ ы тұ рақ ты белгiсiздiк. Қ оршағ ан ортадағ ы ө згерiстiң немесе тұ жырымдаудағ ы кателiктiн ә серінен, жоспарды жасағ ан кезде оқ иғ а басшы ойлағ андай болмауы мү мкү н. Сондық тан жоспардың ақ иқ аттығ ына кө з жеткізу ү шiн оны келсе отырып қ айтадан карап, пысық тап шығ ады. Ұ йымдастыру. Ұ йымдастыру-демек нендей бiр қ ұ рылым қ ұ ру. Ұ йым ө зiнiң жоспарын орындау, сол арқ ылы мақ сатына жетуi ү шiн конструкцияғ а қ ажеттi кө птеген элементтерi болады. Ұ йымда жұ мысты адамдар iстейтiн болғ андық тан ұ йымдастырудың маң ызды жағ дайларының бiр - ұ йым iшіндегi толып жатқ ан мiндеттерді, соның iшнде басқ ару жұ мысын кiмдердiң орындау керектігiн анық тап алу. Басшы адамды нақ ты жумыстарғ а бө ледi жекелеген адамдарга тапсырмалар мен билiктер немесе ұ йым ресурстарын пайдалану правасы берiледi. Мұ ның ө зi олардың ө з мiндеттерiн тиянақ тап орындауына деген жауапкершiлiк жү ктейдi. Мотивация. Егер кiмде кiм ұ йымдағ ы нақ ты жұ мысын орындамаса, онда тiптен ойдағ ыдай жасалғ ан жоспардың жә не ұ йымның неғ ұ рлым жетiлдiрiлген қ ұ рылымның ешкандай мә нi болмайды. Сондық танда мотивацияның мiндет сол, ұ йым мү шелерi ө здеріне бекiтiлген мiндеттердi жоспарғ а сә йкес орындау. Басшылар ә ркашанда, ө з жұ мыскерлерiнiң тапсырылган iстi орындауын талап етедi, кө п жағ дайда орындатады. Кө не уақ ыттарда бұ л ү шiн дү ре мен жазаны, кейбіреулеріне награданы колдады. 18-ғ асырдың аяғ ы мен 20 ғ асырдың сонына дейiн қ алыптаскан сенiм бойынша, егер адамдардың ең бек ақ ы табуғ а мү мкіндігi болса, онда олар жан аямай жұ мыс iстейді. Сондық танда мотивация- «акшалай тиiстi акы тө леу арқ ылы жұ мыс iстеу» деген ұ ғ ым бередi. Ғ ылыми басқ ару мектебi де мотивацияны осы тұ рғ ыдан негіздейдi. Мiнез-қ ұ лық ғ ылыми саласындағ ы зерттеулер таза экономикалық ыкпалдын жеткiлiксiз екендігiн дә лелдедi. Басшылар мотивацияны, яғ ни iштей талаптанудын iске асуы ү шiн ү немi ө згерiп тұ ратын кү рделi жиынтық қ ажеттiлiктiң нә тижесi деп тү сiнедi. Ө з жұ мыскерлерiнiң тиiмдi жұ мыс iстеу ү шiн басшы бұ ларғ а ненiң қ ажет екендiгiн анық тауы, ар осы қ ажеттiлігiн жақ сы жұ мыс арқ ылы қ анағ аттыруы тиiс. Бақ ылау. Кү тпеген жағ дайда байланысты ө зiнiң бастапқ ы, басшы белгiлеген бағ ытын ө згертуi мү мкін. Сондық тан да басшының мiндетi, ұ йымғ а елеулi зияны келмей тұ рганда алғ ашқ ы белгiленген жоспардың ө згеруi себебiн тауып анық тау болуы тиiс. Мақ сатты анық тау процесi. Басқ арудың бастапқ ы пунктi-басқ аруды қ алыптастыру жә не мақ сатты тандау болып саналады. Мақ саткерлiк- басқ ару жү йесiнiң бастапқ ы қ асиетiнiң бiр. Басқ ару мақ саты- басқ ару жү йесi тапсырмасының ең бек ә рекетi нә тижесiнде орындалуы оғ ан қ ол жеткiзу ү шiн басқ ару обьектiсiнiң жұ мыс iстеу. Баскару шешімдерiн ойластыруда қ олда бар ресурстармен қ оғ амдық қ ажеттiлiкке негiзделген максат ерекше манызды рө л аткарады. Мақ саты айқ ын тұ жырымдаудың психалогиялык мә нiде бар, ө йткенi мұ ның ө з ұ жымның ө з iсіне сенімдiлiгiн артырады, ө з жетiстiктерiн салыстыруга мү мкіндiк бередi, ә р кейбiр мақ саттың орындалуынан қ анағ ат алады.Мақ сат неғ ұ рлым биiк мартебелi мақ сатқ а жетуге ыкпал етедi. Жануарлар организмiндегi барлық рефлекстердi қ арастыра келiп И.П.Павлов былай деп жазады: мақ сат рефлексiнiң маң ызы ерекше зор, ө йткенi ол ә рқ айсымыздың ө мiрлiк энергияның негiзгi нышаны. Ұ йымда ә р тү рлi максаты болуы мү мкін мұ ның ә сiресе ә р тү рлi типтегi ұ йымдарғ а қ атысы бар. Мә селен, кә сіпорынның басты мiндетi-белгiлi бiр мө лшерде тауар шығ ыру немесе қ ызмет кө рсету. Басты мақ сат, оның орындалуын камтамасыз ететiн бiрнеше мақ сатқ а бө лiнедi. Бұ лар: ө ндiрiстi дамыту жане тиiмдiлiгiн артыру, оны жан-жақ ты интенсивтендiру, ғ ылыми техникалык прогрестi жетiлдiру, енбек ө нiмділiгiн артыру, ресурсты ү немдеу, табысты кө бейту, ұ жымның ә леуметтiк дамуы, ә леуметтiк саланың қ азіргi материалдық базасын қ алыптастыру, жоғ ары енбек ө нiмдiлiгi ү шiн қ олайлы мү мкіндiктер жасау, ә леуметтiк ә ділеттiлiк, адамдарды қ оршаган ортаны қ орғ ау жә не жаксарту. Кә сіпорынды басқ ару. Мiне осындай басты максатқ а жетуге бағ ытталуы тиiс. Мақ сатты графикалык схема тү рiнде де бейнелеуге болады, мұ нда басты мақ сат бағ ана, ал оғ ан жету мү мкіндiктер бұ тақ ша тү рiнде кө рсетiледі. Мақ сат пен амал ұ йымдары ө зара байланысты, бұ лар қ ойылган мақ сатқ а жетудiң қ ұ ралы бола отырып, ө здерiде жү йенiң тө менгi денгейiндегi мақ сатқ а айналады. Мә селен, бiрiншi денгейдегi мақ сат тармағ ы мақ сат ретiнде, ал оғ ан жетудiң мү мкіндiгі- екiншi денгейдегi мақ сат тармағ ы ретiнде қ арастырылуы мү мкін. «Мақ сат байтерегi» адістемесiн пайдалана отырып, мақ сатқ а жетуге байланысты шараларды жү йелi жү зеге асырудың бiрегей схемасын жасауғ а болады. Мұ ндайғ а басты мақ сат (нө лдiк денгей)-бұ л негiзгi бағ ана, бiріншi дең гей-бағ ана тармақ тары, осы тармақ шадан тарайтын екiншi бутақ шалар жә не ең тө мендегi дең гей-байтеректiң жапырақ тары немесе жемiстерi. Дең гей саны алуан тү рлi болуы мү мкін. Принцип- қ ажет минимуммен шектелуге тырысуы. Мақ сат бiрнеше сипаттамағ а ие болады. Бiрiншiден мақ сат нақ тылы жә не ө лшемдi болуы тиiс. Ө з мақ сатын накты ө лшемдерде нышандарда белгiлей отырып, басшы келесi шешімге нақ ты таза жасайды жә не жұ мыс барысын бағ алайды. Тиiмдi мақ сатының екiншi сипаттамасы болжалдаудын нақ ты гаризонты бoлып саналады, бұ л нә тиже қ ашан болатындығ ын айкындайды.Мақ сат ұ зақ немесе қ ысқ а уакыт аралық тарында белгiленедi.Ұ зақ мерзiмдi мақ саттың шамамен бес жылдай, ал техналогиясы озық фирмаларда-кейде одан да кө п жоспарлау гаризонты болады. Қ ысқ а мерзiмдiк қ ысқ а кө пшiлiк жағ дайда ұ йым жоспарын біреуiн ғ ана қ арастырады. Оны бiр жылда аяктау кө зделген. Орташа мерзiмдiк мақ саттық жоспарлау гаризонты бiр жылдан бес жылғ а дейiн. Ұ йымның тимдiлiгiн артыру ү шін мақ сат айқ ын болуы тиiс. Не ресурстардың жеткiлiксiздiгiнен не сыртқ ы факторлардан баянсыз мақ сатқ а ұ шыратуы мү мкін. Қ ол жетпеген мақ сат жұ мыскерлердiң ынта-ық ласын кемітедi. Ұ йымдағ ы толып жатқ ан мақ сатта тиiмдi болуы ү шiн бiріне -бiрi ыкпал етуi-бiр мақ сатқ а жетуге кажеттi ә рекетпен шешiм, басқ а мақ саттың жетiстiгiне бө гет жасамауғ а тиiс. Басқ ару процесiнiн типтерi. Кә сіпорын кызметi мақ сатының бағ ыт-бағ дарын бiлу мiндеттi тү рде қ ажетi болып саналады.Сонымен қ оса осы бағ ыт бағ дарын сипаты алуан тү рлi болуы мү мкін, осығ ан байланысты басқ ару процесi ү ш типте ө туi мү мкін.
Бiрiншi тип-мақ сатты басқ ару. Барлық ө ндiрiстiк жә не басқ адай басқ ару мiндеттерiн барлық денгейде шешкен кезде мақ сатты баскару шешушi рө л атқ арады басқ арудың мақ саттылығ ы -кә сіпорынның жалпы мақ саттық, дербес бө лiмшелерiн ұ йымдастыру ү шiн жiктеу. Бұ л принциптi пайдаланғ ан кезде бө лiмшелердiң жә не ондағ ы жұ мыскерлердiң мақ саты айкындалады, ә рбiр басқ арушы қ ызметкерi кө не койылғ ан талап туралы нақ тылы тү сiнiк алады, дербес шешiм қ абылдау мү мкіндігi ұ лғ аяды жә не жұ мыста табысқ а жетудi ынталандырады. Мақ сатты басқ ару аса iрi бiр жолғ ы шараларды мә селен кә сiпорынды қ айталап конструкциялау жә не қ айтадан жарақ тандыру, жаң а ө нiмдi шығ аруғ а кө шу, жалгерлiктi немесе кооперацияны енгiзу т.б.шараларды орындау ү шiн колданылады. Баскару процесiн ө туiн екiншi типi- бағ дармалық басқ ару. Мұ нда нақ ты тапсырманы мұ кият ойластыру, бө лiмшелердiң жедел ә рекетiн жә не бұ л ә рекеттердiң бiр-бiрмен байланысын анық тау кө зделедi. Осындай тапсырма жиынтығ ы басқ ару бағ дарламасы болып саналады. Басқ ару процессiне мұ ндай типi ә детте ө ндірстiң курдел мiндеттерiн шешкенде колданылады. Кә дімгi жоспардан бағ дарламаның ө згешелiгi-тапсырманы орындауды басқ аруды «Кiдiртпестен» қ олғ а алуғ а, «Осал тұ старын» анық тауғ а, ресурстарды қ айта бө луге мү мкiндiк бередi. Бағ дарламалық басқ ару кү рделi қ ұ рылыста, кө п бө лшектi бұ йымдар шығ аруда, жоспардан тыс жә не жедел жұ мыстарда колдалынады. Басқ ару процесiн ү шiншi типi-жағ дайғ а карай басқ ару. Бұ л мақ сатты айкындалғ ан ә рi сирек ө згеретiн, тұ рактанғ ан, толық мең герiлген ө ндiрiсте колданылады. Мұ ндағ ы басты мiндет-туындағ ан қ олайсыз жағ дайдан, ө ндіріс процесіндегі іркілістен шығ удың ең қ олайлы жолдарын iздестру. Ол ү шiн пайда болган ауыкуларда тез, ә рi аз шығ ынмен жоюғ а мү мкiндік беретіндей шешiм қ абылданады. Атап кө рсететiн жайт, практикада баскарудың жоғ арыда аталғ ан типтер сол қ алпында қ олдана бермейдi. Басқ ару дең гейi алуан тү рлi болып келетiн кез келген касiп орында турлi ондiрiстiк мiндет жерде шешкен кезде баскарудын ү ш тип дербес колдануы да ә р тү рлi ү йлесiмдi қ олданылуы да мумкiн. Мұ ндай ү йлесiмдiлiкке, сонғ ы жылдары кең iнен етек алғ ан бағ дарламалық, мақ сатты басқ ару – мақ сатты жиындық бағ дарламаны жасау жә не жү зеге асыру нақ ты дә лел болады. Мұ нда мақ сатты басқ арудың да, сондай–ак бағ дарламалық -мақ сатты басқ арудың да элементтерi бар. Бағ дарламалық - мақ сатты басқ ару кә сiпорының тү бегейлi, негiзгi мiндеттерiн шешу ү шiн колдалынылады. Сыртқ ы ортаны бағ алау жә не талдау. Басшы мақ сатты айкындағ аннан кейiн стратегиялық жоспарлау процесінiң диагностикалық кезең iн бастайды ә уелi сыртқ ы ортаны ү ш параметрi (ө лшемi) бойынша зерттейдi. 1) Ағ ымдагы стратегиясының ә р тү рлi аспектілеріне ық пал ететін ө згерістерді бағ алау. 2)Фирманың ағ ымдағ ы стратегиясына қ андай факторлар қ ауіп тө ндiретiндiгiн анық тау. 3) Жоспарды тү зету арқ ылы жалпы фирмалық мақ сатқ а жетуi ү шiн қ андай факторлардың кө бiрек мү мкiндiк беретiндiгiн анық тау. Сыртқ ы ортаны талдау процесс болып саналады, сол арқ ылы стратегиялық жоспарды жасаушылар ұ йым тарапынан тысқ ары факторларды бақ ылап, фирмағ а тө нетiн қ ауiп-қ атер мү мкiндiгiн анық тайды. Сыртқ ы ортаны талдау ұ йымғ а мү мкiндiктi болжалдау уақ тына кездей -соқ жағ дайда жоспар жасау уақ тына қ ауiп-қ атер тө нген жағ дайда кү нi бұ рын ескерту уақ ытына жә не стратегияны белгiлеу уақ ытына мү мiндiк бередi. Сыртқ ы ортаны талдау мынадай сұ рактарғ а жауап бередi: 1.Ұ йым қ азiр қ айда орналасқ ан? 2.Жоғ арғ ы басшының пiкiрiнше, болашақ та ұ йым қ айда болуы тисi? 3.Ұ йым қ азіргi орналасқ ан орнын, басшының ойынша орналасуғ а тиiстi орынғ а ауысуы ү шiн басшы не iстеу керек?. Сырткы ортаны талдаганда мынандай факторларғ а кол бө леді. Экономикалык факторлар. Бұ лардың iшнде: инфляция немесе дифляция қ арқ ыны, жұ мысбастылық дең гейi, халық аралық тө лем балансы, салық ставкасы. Осы факторлардың ә рқ айсысы фирмағ а қ ауiп-қ атер тө ндiру, немесе жаң а мү мкiндiктер беруi мү мкін. Саяси факторлар. Бизнес пен кә сiпкер фирмалары жетекшiлерiнiң саяси процеске белсене қ атысуы ұ йым ү шiн мемлекеттiк саясаттын маң ызды екендігiн кө рсетедi.Басшы жергiлiктi органдардың, ү кiмет билігiнiң нормативтiк қ ұ жаттарын, қ аржыландыру ү шiн ұ зақ мерзiмге салынғ ан кредидтерiн, жұ мысшы кү шiн жалдау жө нiндегi шектеулердi жә не сауда алу мү мкiндiгiн, сондай-ақ басқ а елдерге қ арсы бағ ытталғ ан немесе басқ а елдермен жасалғ ан тарифтік жә не сауда келiсiмдер қ адағ алауы тиiс.Ү кiмет іскерлiк мә селелерге тұ рақ ты жә не белсендi қ атысатындық тан ұ йымдары саяси ә рекеттi мұ кият қ адағ алауы тиiс. Нарық тық факторлар. Ө згермелi нарық тық, сыртқ ы орта тұ рақ ты орта талдау обьектiсi болып саналады. Нарық тық сыртқ ы ортаның факторлары алуан турлі, оғ ан жататындар: Сыртқ ы демографиялық жағ дайының ө згеруi, ә р тү рлi бұ йымдардың ө мiрлiк циклiне нарық қ а (рынокка) енудiң жең iлдiгi, халық табысының бө лiнуi жане саладағ ы бә секе дең гейi.