Ан жүйесі

Қ ан, лимфа жә не клеткааралық (интерстициялық) сұ йық тық организмнің ішкі ортасын қ ұ райды... Клетка тіршілігі ү шін осы ішкі ортаның оның ішінде қ ан қ ұ рамының физикалық, химиялық, биологиялық қ асиеттері тү рақ ты болуы шарт, тек осы тұ рақ ты-лық тың арқ асында организм сырттағ ы қ ұ былмалы' да кү рделі ө згерістерге тө теп бере алады. Адамның солтү стік полюс суырын-да да, оң тү стіктің шыжығ а-н ыстығ ъщда да ө мір сү ре беретіні осы тұ рақ тылық қ а байланысты. Ішкі тү рактылық тың ө мір ү шін аса қ ажет шарт екеніне тұ ң ғ ыш кө ң іл бө лген француз физиологі Клод Бернар еді. Организмнін, ішкі сұ йық тық ортасының салыс-тырмалы тұ рақ тылығ ы тіршілікті сақ тауда ө те кажет, деп мә лім-деді ол 1878 жылы. 1929 ж. америка физиологі В. Кэннон ішкі ортаның, организмнің басты-басты биологиялық кө рсеткіштерінің (константалардың) тұ рақ тылық дә режесін белгілеу ү шін гоме-остаз деген жаң а термин ү сынды. Гомеостаз деп қ ан кө лемі мен кұ рамының жә не физикалық, химиялық, биологиялық қ аси-еттерінің тү рақ тылыры, ЯРНИ барлық биологиялық константалар-лы (артериялык қ ан қ ысымы, дене температурасы т. т.) айтады.

Клеткалардың тіршілігіне байланысты жә не олардың айна-ладағ ы табири қ ү былыстарымен ойдағ ыдай қ арым-катынас жа-гауы ә рдайым гомеостаздын сақ талуына қ ауіп тө ндіретін жағ дай •болып саналады. Бірақ бү йрек, тер бездері, ө кпе сияқ ты кө птеген.ағ залардын кызметі арқ асында, сондай-ақ денедегі арнайы ме.ха-низмдердіц катысуымен гомеостаз ә детте бұ зылмайды. Осығ ан орай ішкі орта ү шін абсолюттік тү рақ тылық тан гө рі салыстыр-малы жә не динамикалық гомеостаз тә н.

Қ ан — жан-жануарлардың тіршілік етуіне аса қ ажет сү йық -тық. Жарақ аттану салдарынан қ анның 2о—30% сыртқ а ағ ьш кетсе, тіршілікке кауіп тө неді, ал 50% ағ ып кетсе ө леді. Қ ан та-мырда жылжымай тоқ тап қ алса не қ ан ағ ысы тым баяуласа адам ө луі мү мкін. Мысалы, денедегі кейбір клеткалар, ә сіресе ми кыртысының нейрондары уақ ытында келетін кан мө лшері азайса, 5—6 минуттан кейін бұ зыла бастайды. ^Қ анның негізгі функциялары:

1) Тіршілікке қ ажет заттарды клеткаларғ а, тканьдерге жет-кізеді, ал зат алмасу ө німдерін сыртқ а уақ ытында шыгарып оты-рады (тасымалдау қ ызметі).

2) Оттегін ө кпеден тканьдерге, клеткалардағ ы кө мір қ ышқ ыл газды ө кпеге жеткізеді (тыныс алу қ ызметі).

3) Ішек-қ арыннан қ оректік заттарды, витаминдерді, су мен тұ здарды (минералдарды) тканьдерге жеткізеді (трофикалыщ яғ ни қ оректендіру қ ызметі).

4) Зат алмасу барысында пайда болғ ан ө німдерді, мә селен, адам денесіндегі уытты заттар, азот қ алдық тарын тканьдсрден бү йрекке, ө кпеге, тер бездеріне, ішекке апарады. Сө йтіп оларды шығ арып тастайды (экскреторлық қ ызмет).

5) Қ ан клеткалары (лейкоциттер), плазмадары антиденелер денеге енген микробтарды, вирустарды, табираты жат, улы' зат-тарды бейтараптап, зиянсыздайды (қ орғ аныс қ ызметі).

6) Адам денесіндегі кө птеген функцияларды, процестерді рет-теуге қ атысады (гуморальдық реттеу). Қ андары биологиялык, ә сері кү шті заттар — гормондар, медиаторлар, метаболиттер арзалар мен клеткаларғ а ө тіп тікелей немесе қ ан тамырларынын. ішкі бетінде орналасқ ан хеморецепторларды тітіркендіру арқ ы-лы ә сер етеді (рефлекстік реттеу).

7) Қ ан клеткалары (формалы элементтер) ткань клеткалары-мен креаторлық байланыста болады. Креаторлық байланыс жа-ң арғ ан клеткалардыц жә не тканьдердің табиғ и қ ұ рылысы мен кейпінің сақ талуын қ амтамасыз етеді. Жаң а клеткалар қ ұ рылы-сы жарынан ескі клеткаларғ а ұ ксас болу ү шін клеткааралық ин-формациялардың маң ызы ө те зор. Қ леткаларғ а кажет мағ лұ мат-тарды макромолекулалар тасиды. Мағ лұ маттар бір клеткадап екінші клеткара клеткааралық каналдар аркылы жә не пиноци-тоз жолымен жеткізіледі. Мұ ндай макромолекулаларды басқ а клеткаларга қ ан клеткалары да жеткізіп отырады.

8) Қ ан бү кіл денеге тә н гомеостазды сақ тай отырып клетка-лар мен тканьаралық сү йық тық тың коллоидтық, осмалық тү рақ -тылығ ыц сақ тайды. Осмалық тұ рақ тылық бұ зылса клеткалар ісіп не бү рісіп калады. РН тұ рақ тылығ ын сақ тауда буферлік роль атқ арады.

9) Қ ан кө п энергия Іпығ арып кызып кеткен ағ заларды суыта-ды7~ал суыран агзаларды жылытады. Сө йтіп, дсне қ ызуьін бірка-лыпта сақ тауғ а катысады.