Лейкоциттер, олардың саны мен түрлері

Бір литр қ анда 4, 5—9-Ю⁹ лейкоцит болады. Лейкоцит (Іеисо-суіиз) қ анның ақ клеткасы (Іеисо — ақ, суіиз — клетка). Эритро-циттен айырмашылығ ы — ядросы бар, эритроциттен ү лкендеу (диаметрі 12 мкм), амеба сияқ ты протоплазмасынан жалран аяқ -тар шыгарып (псевдоподий) қ озғ алады.

Қ анда лейкоцит санының кө беюі лейкоцитоз деп, азаюы лейкоцитопения деп аталады,» Лейкоцит саны сау адамда да, ауру адамда да ө згеріп отырады. Сондық тан лейкоцитоз физиология-лық жә не патологиялық лейкоцитоз болып екіге бө лінеді. Лей-коцит санының кө беюі қ ан клеткаларыньщ тү зілуіне, қ ан тузіле-тін ағ залар кызметінің кү шеюіне байланысты болса, мұ ндай лейкоцитозды абсолюттік лейкоцитоз дейді. Мә селен, абсолюттік лейкоцитоз эмоция (катты шаттану, зорыру т. б.) салдары болуымү мкін: эмоция кезінде адреналин шектен тыс кө п болып шығ ады да кан тү зілетін ағ заларды тітіркендіреді (қ оздырады). Бірақ лейкоцитоз қ ан тү зілетіи ағ залар қ ызметінен (лейкопоэзден) тыо кары жағ дайда да болады. Мұ ндай лейкоцитоз салыстыр.малы лей- '•• коцитоз деп аталады. Салыстырмалы лейкоцитоз — қ ан мө лшері-нің барлық қ ан тамырларында бірдей еместігінің салдары. Тамыір кең ейіп, қ ан мө лшері кө бейіп оның жылжуы баяулайды, тамыр кабыррасы мен лейкоциттер арасың да ү йкеліс шығ ады да, лейко-циттер бө гсліп олардың саны кө бейеді. Қ ан тамыры тарылып, оның ішіндегі қ анның кү шейсе лейкоцит саны азаяды. Фи-зпологиялық лейкоцитоздардың кө бі аралас, ә р текті келеді.

1. Ет тектес (миогенді) лейкоцитоз қ ара жұ мыс істеген кезде пайда болады. 2. Тамақ ішкеннен кейін пайда болатын лейкоци-тоз ас қ орыту лейкоцитозы деп аталады. 3. Жү кті ә йел лейкоци-тозы. 4. Жаң а туран бала — нә ресте лейкоцитозы. 5. Статикалық лейкоцитоз шалқ асынан жатқ ан адам ұ шып тұ рран кезде пайда болады.

Ауру-сырқ ауғ а ұ шырағ ан жағ дайда лейкоциттердіқ саны кө -бейіп кейде эритроциттердің санымен бірдей болуы мү мкін. Мұ н-даГІ қ ан «ак қ ан» — лейкемия деп аталады. Лейкоциттер саны-ның азаюы да кө бінесе ауруғ а байланысты болады (абсолюттік лейкоцитопения).

Лейкоцит тү рлері (Лейкограмма). Ү лкен-кішілігіне, ядросы-ның иішініие, протоплазмада тү йіршіктердің бар-жоқ тығ ына жә не олардың қ андай бояумен боялғ анына қ арай лейкоциттер бірнеше тү рге бө лінеді. Лейкоцит тү рлерін Гимза-Романовский ә дісімен боялган, яғ ни тө сеніш шынығ а жағ ылғ ан қ ан жұ ғ ынды-сын микроскоп арқ ылы (иммерсия жү йесі) қ арап кө руге болады.

Протоплазмасында тү йіршігі бар лейкоцит гранулацит (лат. гранула — тү йіршік), ал тү йіршіксіз лейкоцит агронулоцит деп аталады. Гранулоциттер тү йіршіктері бояуының тү ріне қ арай ба-зофиль, эозинофиль, нейтрофиль болып ү шке бө лінсді.

Базофилдің тү йіршіктері сілтілі бояумеи кө к тү ске, эозинофиль тү йіршіктері қ ышқ ыл бояу — эозинмен қ ызғ ылт тү ске боялады, ал нейтрофиль тү йіршіктері сілтілі жә не қ ышқ ыл бояумен бояла-ды, сондық тан оның тү сі қ ызғ ылт не кө кшіл немесе бейтарап келеді, тү йіршіктері ү сақ болады. Даму барысында (лейко-поэз кезінде) нейт; рофиль ядроларының пішіні ө згере-ді. Жас клетканыц ядросы С, 5 латын ә ріпіне ұ қ сайды, сондық -тан оны таяқ ша ядролы нейтрофиль деп атайды. Нейрофиль да-му жолында есейген сайын ядросы кө птеген сегменттерге бө ліне-ді. Мұ ны сегмент ядролы нейтрофиль деп атайды. Қ ейде қ аида таякша ядролы иейтрофилдерден де ірілеу жас метамиолопиттер пайда болады, олардың ядросы ү лкен бұ ршақ қ а ү қ сайды. Олар-дық қ анда пайда болуы лейкопоэздіц кү шейгенін кө рсетеді.

Агранулоциттер қ атарына лимфоциттер мен моноциттер жа-тады. \Лимфоцит ү лкен жә не кіші лимфоцит болып екіге бө лінеді. Ядросы дө ң гелек, ү лкен, ол бү кіл клетканы жайлайды. Прото-плазмасы клетка шетінде, кө гілдір сызық шага ұ қ сайды.,

Лейкограмма солғ а не оң ғ а қ арай жылжуы мү мкін. Қ анда ме-тамиелоциттер пайда болып жас нейтрофилдер кө бсйсе, лейко-грамманын солра жылжыраны. Бү л лейкопоэздің кү шейгенін кө р-сетеді. Егер сегмент ядролы лейкоциттер саны кө бейіп, жас ней-трофилдер азайса, лейкограмманын. оң ғ а жылжыраиы. Бұ л лей-копоэздің нашарларанын кө рсетеді.

Лейкоцит тү рлерінің арақ атынасын есептеп шырарумен қ а-тар олардың абсолюттік санын білу қ ажет. Лейкоциттін, абсолют-тік саны деп бір мкл қ андары лейкоцит бір тү рінін, санын айтады. Оны болу ү шін лейкоциттердің 1 мкл-дегі жалпы санын жоне лей-кограммадагы тү рінің процентін білу керек.

Ауырғ анда лсйкоциттердің жалпы саны ө згермесе, олардың жеке тү рінің саны ө згеруі мү мкін. Оның ауру анық тауда ман.ы-зы бар. Нейтрофилдердіц абсолюттік саны кө бейсе, оны нейтро-филез дейді, сол сияқ ты эозинофилез, лимфоцитоз, моноцитоз жә не базофилез болуы мү мкін.

⁰ Лейкоциттер алуан тү рлі қ ызмет атқ арады. Лейкоциттің ен басты қ ызметі — онын фагоцитоздық кабілеті. Бү л И. М. МечІІиков зерттеулерінен белгілі.^

Фагоцитоз — грекше рһ а^іеп — жалмау, жұ ту, қ армалап алу суіиз — клетка. Басқ аіпа айтқ анда кармалап алатын клетка қ о-рытады. Демек, фагоцитоз денеге келін тү скен бө где заттарды,

моселен, микробтарды аяқ тарымен қ армалап алып ферменттер-мен қ орытады. Ол — ү ш сатылы процесс. Бірінші — миграция (кө -шу) сатысы* Лейкоциттер амеба сияқ ты жалғ ан аяқ тарын созып, капилляр эпителийлері арасынан ө тіп сыртқ а шығ ады.

Лейкоциттер оң зарядты, олардың хемотаксис қ асиеті бар, бө где денелермен ұ қ састыгы кү шті. Табиғ аттағ ы физиотаксис қ ұ -былысы ө здеріне белгілі. Ол ө сімдік жапырақ тарының кү н сә у-лесіне карай кимылдауы. Лейкоциттер бө тен заттарғ а қ арай қ и-мылдайды, оны оң хемотаксис дейді. Қ имылдау кезінде олар қ ан арысына қ арсы жү руі мү мкін, сө йтіп бө где заттарғ а жақ ындағ ан кезде қ ылтамыр кабырғ асындағ ы эндотелийлер арасына жалғ ан аяқ тарымен еніп, лейкоцит протоплазмасы сыртқ а қ арай ығ ысып бү тін қ ылтамыр сыртына. Осы қ ү былысты диапедез деп атайды. Сыртқ а шыгысымен лейкоциттер жылжып бө где затқ а жақ ындай тү седі.

Фагоцитоздың екінші сатысы — бө где затты танып, қ армау, жұ ту фазасы. Микробтарғ а жақ ындағ ан сэтте лейкоцит денесі-нен опсонин деген зат бө ліп шығ а; рады да, бө где заттарды дене-дегі клеткалардан ажыратады (таниды), осыдан кейін оларды лейкоцит мембранасына жабыстырады. Бетіне жабысқ ан бө где затты лейкоцит аяқ шаларымен айнала қ армап қ оршайды да, ө з гцютоплазмасына қ арай тартады.

Фагоцитоздық ү шінші сатысы — жұ ту жә не қ орыту.. Лейко-циттің ішіне енген бө где затқ а лизосоманың тү рлі ферменттері осер етеді. Бұ лардың ішінде бө где заттарды бейтараптайтын бактериоцидтік заттар (пероксидаза галоидтар—Л, С1, лизосом-дық катиондар жә не гистондар), вирусқ а қ арсы заттар — инте-роферондар бар.

'Фагоцитоз — бейарнамалы иммунитеттің бір тү рі.*

Фагоцитоз барлық лейкоциттерге тә н қ асиет. Бірақ олардың ішіпде бір жұ тқ анда 30—40 денені бірак жұ татын — микроцит-термеи (нейтрофилдер) қ атар макроциттер — моноциттер жә не лимфоциттер бар. Бір моноцит 100 шақ ты бө где затты бірден жұ -тады.

'' Нейтрофилдер — лейкоциттердің ішіндегі ең кө бі (50—70%). Ядроларыныц пішіні олардын. пісіп жетілуіне байланыстьь Нейт-рофилдердің ең жасы метамиелоциттер (ядросы ү лкен бұ ршақ тә різді), онаң соң таяқ ша ядролылар, ә бден жетілген нейтрофил-дің ядролары сегменттелген. Бұ лар лейкограммада жетілу дә ре-жесіне карай ең жасы сол жақ та, ал ә бден пісіп жетілгені оң жақ та орналасады. Метамиелоцит қ анда кездеспеуі мү мкін, сондық тан ол 0—1%, таяқ ша ядролы 1—5% дейін, ал сегмент ядролы нейтрофилдердің саны 45—65%. Кейбір ауруларда жас нейтрофилдер мен сегмент ядролардың арақ атынасы ө згеріп, жас-тарының саны (метамиелоциттер мсн таякша ядролылардық) кө бейіп кетеді. Жас жә не пісіп жетілген нейтрофилдердің арақ а-тынасын регенерациялық индекс деп атайды. Қ алыпты жағ дайда ол 0, 05—0, 1 тең. Нейтрофилдердің жас тү рлерінің кө беюі, яғ ни регенерациялық индекстід жоғ арылауы лейкограмманың солғ а карай жылжуы болып саналады. Бұ л сү йек кемігінде лейкоцит-тер тү зілуінің кү шейгенін кө рсетеді.

Нейтрофилдер организмді микробтар мен улы заттардың за-лалды ә серлерінен қ орғ айды. Оларды қ оршап жұ тады жә не фер-менттер арқ ылы ыдыратып жояды. Мұ нымен бірге залалды зат-тармен ә рекеттесетін белоктар жә не вирустарра қ арсы интерфе-рон бө леді. Нейтрофилдердің қ имылы басқ а лейкоциттерге қ а-рағ анда ө те тез. Сондық тан олар басқ а лейкоциттерден бұ рын залалды ә серлерге жауап қ айтарады.

Моноциттер денедегі ө лі клеткаларды жұ тып, жаң а клетка-ларғ а орын дайындайды. Сондық тан олар кү зетші тазартқ ыш «сыпырғ ыш» деп те аталады. Олардың ә рекеті ә сіресе ө те қ ышқ ылды қ абыну нү ктесінде кү шті болады. Моноциттің бе-тінде қ армаушы дене, комплементтерге арналғ ан рецепторлар бар. Моноциттер қ ан тамырынан шық қ ан соң макрофагқ а айна-лып денеде арнайы иммунитет қ алыптасуына қ атысады, яғ ни бө где заттарды жұ тып, ө згертіп, иммуногендер тү зеді. Капилляр-дан сыртқ а шық қ ан моноциттермен бірге гистиоциттер, купфер клеткалары сияқ ты фагоциттер мононуклеаралық бір ядролы клеткалар деп аталады, олар бү ртұ тас жү йе — мононуклеара-лық фагоциттер жү йесін кү рады. Бұ лар организмнің бө где ә сер-лерге тө зімділігін кү шейтеді.

Лимфоциттермен бірігіп моноциттер иммундық жауап реак-циясына қ атысады. Моноцит ісікке, вирустарғ а қ арсы (интерфе-рон) зат, лизоцим, эластаза, коллагенді ыдрататын ферменттерді де шығ арады.

Базофилдер гепарин бө ліп шығ арады, олар гепариноциттер деп аталады. Гепарин — қ анды ү йытпай сү йық қ алпында сақ -тайтын зат. Базофилдер капиллярлар кенересін селдірететін, сө йтіп басқ а заттардың ө туін жең ілдететін зат — гистаминді бө -ліп шығ арады.

Эозинофиль — гистаминді ыдырататын гистаминаза фермен-тін бө ліп шығ арады жә не қ ұ рамында гистамині кө п ө лі базофиль тү йіршіктерін қ армап алып корытады. СоІІдық тан да эозинофил-дердің саны аллергиялық реакция кезінде кө бейіп кетеді жә не қ анда гистамиц ө те кө бейеді. Эозинофиль белоктан тұ ратын уыт-ты заттарды (токсиндерді) залалсыздандырады, антидене қ а-лыптастыруғ а катысады, плазмоген (фибринолизин) жасайтын затты бө ліп шығ арады.

Лимфоциттер арнамалы иммунитет қ алыптастырып, бү кіл денедегі иммунитет жайын қ адағ алайды. Олар залалды заттар-ды, клеткаларды жоятын арнайы клеткалар жә не плазмалық антиденелер бө ліп шығ арады. Лимфоциттер — Т (тимуске бай-ланысты), В (бурсағ а байланысты) жә не О — лимфоциттер бо-лып ү шке бө лінеді.

Т — лимфоциттер сү йек кемігінде, жілік майында тү зіледі де тимус безінде одан ә рі дамиды. Олар киллер, хелпер, супрессор деп аталатын ү ш тү рлі клеткаларғ а бө лінеді. Киллер — ө лтіруші клетка ісік клеткаларын, адам денесіне жат ағ залар меи тканьдерді (транспланттарды) дамытпайтын иммунитет клетка. Ол сондай-ак, медиатор — лимфокин бө ліп шығ арады. Лимфокин ө зге жат клеткаларды ыдыратып, жоятын лизосом ферменттерін, макрофагтардын, ә серін кү шейтеді. Хелпер — кө мекші клетка, В — лимфоцитпен ә рекеттесіп, оны плазмалық антидене шығ ара-тын клеткағ а айналдырады. Антидене антигенмен ә рекеттеседі. Супрессор — кысым кө рсетуші (реттеуші) клетка. Ол В — лим-фоциттің жә не Т — киллер реакциясы кү шейіп бара жатса, те-жеп отырады. Т — лимфоциттер арасында иммунитетті ұ зарта•тын еске сақ тау клеткалары да бар.

В — лимфоциттер жілік майында тү зіліп, ішек пен бү йеннің (тоқ ішектің) лимфоидтық тканьдерінде, бадамша бездерінде одан.ә рі дамиды. В — лимфоциттер мен Т — лимфоциттер ө зара ә ре-кеттескен соң иммунды глобулиндер (антиденелер) шығ арады (гу-моральдық иммунитет).

Лимфоциттер клеткалардың креаторлық байланысын сақ тауғ а қ атынасады, ягни басқ а клеткалардыц генетикалық қ ызметін рет-тейтін информация жеткізетін макромолекулаларды тасиды.

О — клетка Т немесе В маркері (белгісі) жоқ лимфоциттер, басқ а клеткаларды ерітіп ыдырататын ауытқ ығ ан клетка.

Лейкоциттердің барлық тү рі опсонин (бө где затты таныйтын) бө ліп шығ арады.

Қ орыта келгенде, лимфоциттер мен моноциттер организмнің арнамалы иммунитетін қ алыптастыратын болса, лейкоциттердің бә рі де фагоцит ретінде бө где заттарды жұ тады, жояды, залал-сыздандырады. Базофилмен зозинофилдер қ анды ұ йытпай капил-лярлардың ө тімділігін кү шейтіи, лейкоциттердің тез қ имылдап капиллярлардан сыртка шығ уына кө мектеседі, сө йтіп фагоциттер•тердің бө где заттармен кездесуіне жағ дай жасайды.

Тромбоциттер — қ ан пластинкасы, екі жағ ы дө ң ес дө ң гелек не со-пақ ша қ ұ рылым, диаметрі 0, 5—4 мкм (эритроциттен 2—8 есе кі-ші). Сау адамның 1 л қ анында 180—320-10⁹ тромбоцит болады. Орта есеппен тромбоцит 8—11 тә улік жасайды. Ол сү йек кемігін-де мегакариоциттен тү зіледі, бір мегакариоциттен 3000—4000 қ ан пл^стинкасы бө лініп шығ ады.

Тромбоциттің химиялық қ ұ рамы ө те кү рделі. Ол кө птеген фер-менттерден, олардың ішінде АТФ-ны жә не лизоцим, адреналин, норадреналин гормондарынан, 11-шақ ты қ анды ұ йытатын фак-торлардан тұ рады. Бұ лармен бірге тромбоцит қ ұ рамына жиыры-латын қ абілеті бар белок тромбостенин кіреді. /

Тромбоциттердің саны қ анда кешке қ арай кү ндізгіден кө бірек, ол қ уаныш, реніш, қ айғ ы-қ асірет, шаттану т. б. себептерден де, та-мақ ішкеннен кейін де кө бейеді. Қ аннан сыртқ а шық қ ан соң тром-боциттер тез бү зылады, сондық тан оларды сапар алдында қ анғ а химиялық заттар қ осып тез санау.

Тромбоциттердіц қ ызметі (функциясы).* 1. Ангиотрофика-лық қ ан тамырды қ оректендіру функциясы. Қ ан тамырлардың ка-лыпты қ ұ рылысы мен қ ызметін сақ тауда тромбоциттердін, ү лкен маң ызы бар. Қ ан тамырынын. эндотелиі ағ ып жатқ ан қ аннан қ ажет мө лшерде қ оректік заттарды ала алмайды. Оны тромбоциттер каннан сорып алады да ә лсін-ә лсін, эндотелнймен тү йіскен кезде оғ ан беріп отырады. Сондық тан тромбоцит эндотелийдің «асы-рап сақ таушысы» деп бекер антпағ ан. Қ анда тромбоцит саны азайса, эндотелийде қ оректік заттар қ ажет мө лшерде уақ ытында жетпейді де, оның қ ұ рылысы ө згереді, капилляр кенересі селді-реп, ол арқ ылы тү рлі заттар тіпті эритроцит те тез ө тетін болады. Бұ л тканьдерге қ ан қ ү йылуына ә келіп соғ ады, тканьдерде кө птс-ген ү сақ нү кте тә різді дақ тар пайда болады. Қ оректік функция-сын барлық тромбоциттердің 15%-і ғ ана аткарады.

2. Адгезивті агрегациялық (жабысып ү йінді қ ұ ру) функциясы. Қ ан тамыры жарақ аттанса, тромбоциттің пішіні ө згереді. Оның протоплазмасында ө сіктер (жалғ ан аяқ тар) пайда болады. Олар жабысқ ақ келеді, эндотелий жарақ аттанғ ан жердегі негізгі мем-бранағ а бекиді де, бір-бірімен жабысып, 10—20 тромбоциттен тұ -ратын ү йінді қ ү рады. Бұ л процесс агрегация деп аталады. Агре-гация тамырдыц ішкі бетінде ғ ана емес қ анның ішінде де пайда болады. Агрегаттар қ ап тамырының қ абырғ асында жабысқ ан тро-мбоциттермен қ осылып тромбоциттік тығ ынга (тромбыга) айна-лады. Сө йтіп, жарақ аттанган жерден қ ан тамыры бітеледі де қ ан ағ уы тоқ тайды.

3. Ангиотензивтік (қ ан тамырын тарылту) функциясы қ ан та-мыры сацылауын тарылтады (спазм). Бұ л жарылғ ан тромбоцит-терден босап шық қ ан серотониннің ә сері.

4. Қ ан ұ йыту функциясы (гемокоагуляция). Тромбоцит қ ұ ра-мында қ ан ұ юын тездететін заттар (олардың жалпы саны ониан асады) болады, араб санымен белгілейді. Олар қ ан ұ юының тромбоциттік факторлары деп аталады: 1-фактор — тромбоцит-тердің бетіне адсорбцияланган плазмалық проакцелерин (VI ф), бұ л протромбиннің тромбинге айналуын тездетеді, 2— фибриноген-нің фибринге айналуын тездететін фактор. 3-фактор — тромбо-циттік тромбопластин. Тромбопластин тромбоцит мембранасында жә не тү йіршіктерінде болатын фосфолипид. Ол тромбоцит жарыл-ғ ан сә тте сыртқ а шығ ып, қ ан ұ юының бірінші фазасына қ атыса-сады. 4-гепаринге карсы тұ ратын фактор, ол гепаринмен ә рекет-тесіп, қ ан ұ юын (гемокоагуляцняны) тсздетеді. 5-фактор — фиб-риноген тә різді зат, тромбоциттерді бір-бірімен жабыстырып, ү й-інді (агрегат) жасалуына ә сер етеді. 6-фактор — тромбостенин (рет-рактозим) — ұ йығ ан қ анды тығ ыздайды, актин мен миозин белок-тарына ұ қ сас. Бұ л да актин мен миозин тә різді жиырылу кезінде АТФ-энергиясын жұ мсайды. 7-фактор — антифибирнолизин, фиб-ринолиз жасайтын ферменттің ә серін тө мендетеді. 8-фактор — се-ротонин қ ан тамырларын тарылтады. 9-фактор — фибриннің сақ -талуын қ амтамасыз етеді. 10—қ ан тамырларын тарылтатын фак-тор, 11-агрегация факторы, тромбоциттерді бір-бірімен жабыстырып, ұ йынды қ ұ руды тездететін тромбоксин деген зат. Қ ан тамы-рының эндотелиі агрегацияғ а кедергі жасайтын простациклин де-ген зат бө ліп шығ арады. Осы аталғ ан ә серлері қ арама-қ арсы 2 заттың (тромбоксин, простациклин) кандағ ы арақ атынасына ка-рай қ анньщ ұ юы шапшандайды не токтайды.

5. Тромбоциттер қ анның креаторлық байланысын, ә сіресе қ ан тамырларының табиғ и қ ұ рылысын сактайды.

· Иллюстрациялық материал:

1. Кестелер

2. Кодокарталар

3. Слайдтар

· Ә дебиеттер:

1. Адам физиологиясы / оқ улық – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., Ө тепбергенов А.А. – Алматы: «Білім», 2005 ж.

2. Тө леуханов С.Т. Қ алыпты физиология (биологиялық жү йелердің мезгілдік қ ұ ралымдар бө лімі): Оқ у қ ұ ралы. – Алматы: Қ азақ университеті, 2006 ж. – 140 бет.

3. Дюйсембин Ғ.Д., Алиакбарова З.М. Жасқ а сай физиология жә не мектеп гигиенасы: Оқ улық - Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет

4. Нұ рмұ хамбетұ лы Е. Орысша-қ азақ ша медициналық (физиологиялық) сө здік / Қ азММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.

5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларының орысша-қ азақ ша тү сіндірме сө здігі. – Алматы: Қ азақ стан, 1992. – 280 бет

6. Қ алыпты физиологияның лабораториялық жұ мыстары / студент тер ү шін. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 бет.

· Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Қ анның организмнің тіршілік ү шін маң ызы?

2. Қ анның физикалық жә не химиялық қ асиеттері?

3. Қ анның қ ұ рамы?

4. Қ анның қ ызметтері?