Ан топтары

Жарақ аттанып қ аны азайран адамра қ ан қ ү йып, ағ ып кеткен қ анның орнын толтырады. Қ ан қ ұ йып емдеу дә рігердің ежелгі арманы болатын. Алдымен жануар қ анын адамғ а, кейін адам қ аны адамра қ ү йылды, бірақ бұ л тажірибелердің бә рі де сә тсіздікке ү шырады. Бір адамнын, қ анын екінші адамра алдын ала тексермей қ ү я салура болмайтыны анық талды. Мұ ның себе-бін білуде гетерогемоагглютинация мен изогемоагглютинация к, ү -былыстарынық ерекше мә ні бар. 1836 жылы Губер жануарлар-дың бір тү рінен қ ан алып, оны екінші тү ріне (қ ойдың қ анын қ оян-ғ а) қ ұ йғ ан. Мұ ның нә тижесінде қ оян қ анындағ ы эритроциттер бір-біріне жабысып, желімденіп қ алатыны, ЯРІІИ агглютинациялана-тың ы байқ алды. Екі тү рлі жануарлардың қ анын араластырғ ан кезде эритроциттердің бір-біріне жабысып қ алуы гетерогемоаг-глютинация деп аталады. 1901 жылы Ландштейнер бір адамньщ қ анын екінші адамра қ ұ йғ ан кезде эритроциттердің агглютина-цияланатынын, желімделген эритроциттер жарылып, олардан гемо-лизин (қ анды ерітетін улы зат) бө лініп шығ атынын, бұ л гемоли-тикалық шокқ а апарып соғ атынын анық тады. Бір тү рге жататын екі жануардың қ анын араластырғ анда да эритроциттер агглюти-нациясы пайда болады, мү ны изогемоагглютинация дейді.

Эритроциттердің желімдену себебін Прага университетінің профессоры Ян Янский ашты. Ол организмнен тыс жерде тә жіри-бе жасап, кө птеген адамдардың қ андарын алма кезек араласты-рып, мұ ның нә тижесінде адам қ анында, яғ ни оның эритроцптінің мембранасында 2 тү рлі (А жә не В) агглютшюген, ал плазмада сол агглютиногендерге сә йкес келетін 2 тү рлі агглютинин же-лімдейтін альфа (а) не бета (Р) болатынын анық тады. А — агглютиногені бар эритроциттерді плазмалық а — агглютинин жабыстырса, В — агглютиногені бар эритроциттерді 8 — агглю-тинпн жабыстырады. Қ ан араластырғ ан кезде аттас агглютино-ген мен агглютинин бір-бірімен кездесе қ алса, эритроциттер бір-бірімен желімденіп, ү йме-агрегат қ ұ рады. Желімденген эритро-цит жарылып, оның ішіндегі гемоглобин плазмағ а шығ ады, сө й-тіп осындай эритроциттер гемолизге ұ шырайды. Мұ ндай қ ан улы болады. Демек, бір адамның қ анында ә рі желімденетін, ә рі же-лімдейтін аттас заттар (А — агглютиноген а. — агглютииинмен, В — агглютиноген р — агглютининмен) болмайды. Белгілі 4 заттан (А, В жә не а, Р) кездеспейтін етіп тек 4 комплекс кұ ру-ғ а болады. Осы ойга келген Ян Янский адам қ анын 4 топқ а бө л-ді. Егер қ ан плазмасында а мен р агглютининдері болса, оның эритроциттерінде А жә не В агглютиногендер болмауы керек. Сондық тан А, В агглютиногендері болмаса, олардың жоғ ын «О» мен белгілейді. АВ агглютиногендері жоқ «О» плазмада а, (3 агглютининдері бар қ ан 1 топқ а жатады, ал «А» агглютиногені бар қ анда р агглютинині болады, мұ ндай қ ан II топ болып белгі-ленеді. III топтағ ы канда В — агглютиноген, а агглютинин бо-лады. Егер қ анда А жә не В агглютиногендердің екеуі де болса, ондай қ анда агглютининдер болмайды. (о). Ол қ ан IV топқ а жа-тады. Халық аралық келісім бойынша кан тобын белгілерде оның агглютиногені жазылады да, содан соң агглютинин, ақ ырында рим санымен қ ан тобы 'жақ шада кө рсетіледі.

0«р (I); Ар (III); Ва (III); АВо (IV).

Адам канын 4 топқ а бө лу оның қ ай тобын қ ай топқ а қ ұ юғ а болатынын анық тап берді. Қ ан қ ұ йғ ан кезде аттас агглютиноген агглютининмен кездесе калса (А мен а В мен р), алдымен қ ұ й-ылғ аң қ анның (қ ан беретін адам — донордың) эритроциттері жабысады. Донордың аздағ ан эритроциттері реципиент (қ ан ка-былдайтыц адам) плазмасындағ ы кө птеген агглютининдермен кездеседі.

Сондық тан қ анның қ ұ ю тобын анық тау ү шін донор эритро-цитінде агглютиноген, реципиент плазмасында агглютинин бар — жоқ тығ ын ескеріп, агглютинация болатынын плюс (+) неме-се болмайтынын минус (—) белгісімен белгілеп тіркеуге болады (7-кесте).

Кестедегі «+» белгісі кан кұ юғ а болмайтынын «—» белгісі кан кұ юга болатынын кө рсетеді. I топтағ ы донордың қ анын барлык топтардағ ы адамдарғ а қ ұ юғ а, ал IV топтағ ы реципиентке кай топтың болса да капын қ ұ юғ а болады. Қ аны I топка жататын адам ә мбебап донор, ал қ аны IV топқ а жататын адам эмбебап 156

7-к е с те

реципиент деп аталады. Донор қ аны кө п мө лшерде (3—4—5 л) қ ү йылатын болса реципиент эритроциттері донор плазмасындағ ы агглютининмен кездесіп желімденуі мү мкін. Бұ л жағ дайда жо-ғ арыда келтірілген кестені пайдалануғ а болмайды: тек топтас қ ан қ ұ йылады (I топ қ анын I топқ а, II топ қ анын II топқ а т. т.). Сонымен қ азіргі кезде бір-біріне тек аттас топтардық қ аны ғ ана қ ұ йылады.

Осы тө рт топтары қ ан АВО жү йесіндегі топтар деп аталады. (Мұ ны АВ ноль деп оқ у керек). Бұ лардың ішінде ә сіресе қ аны I топқ а жататын адамдар кө п (46%), II топтагылар бұ дан сә л аз (42%), ең азы ү шінші топтағ ылар (9%), IV топтағ ылар (3%).