А. Байтұрсынов жазуы және емле ережелерінің тарихы

Қ азақ тіліне қ ызмет ететін жазу таң балары (графика, алфавит, ә ліпби) мен орфографиясы (емле) проблемасы ХІХ ғ асырдың 90-жылдарынан бастап баспасө з бетінде кө теріліп, ә леумет назарына іліне бастады. Дала уалаяты газетінің 1896-жылғ ы 27-санында Ыбырай Алтынсаринның ағ артушылық идеясын қ олдағ ан сауатты азамат А.Қ ұ рмамбаевтың “Қ азақ тілі турасынан” деген мақ аласы жарияланды. Мұ нда автор қ азақ тың жазба тілі ноғ ай (татар) сө здерімен “шұ барланып барады” деп қ ауіп айтады. Бұ л қ азақ тілінің сө здік қ азынасы жайындағ ы алғ аш кө терілген мә селе болса, ә рі қ арай ұ лттық (“қ азақ қ а керек”) жазу-графика, орфография, пунктуация мә селелері де ә ң гіме бола бастайды. “Дала уалаяты газетінің ” (ә рі қ арай ДУГ) 1896 жылғ ы 31-32 – сандарында жарияланғ ан ағ артушы Д.Сұ лтанғ азиннің “Қ азақ тілінше жазу туралы” деген кө лемді мақ аласында қ азақ тіліне шеттен келген сө здер жайында айта келіп, «кө п заманнан бері қ азақ тілінде жү ріп, бұ зылғ ан себебінен (автор бұ л кезде «бұ зылғ ан» деп фонетикалық тұ рпаты қ азақ тіліне икемделіп ө згерген қ ұ былысты айтып отыр) араб, парсы сө здерін қ азақ тың сө йлеуі бойынша жазу жарайды» - деп орфографияғ а қ атысты ең алғ ашқ ы пікірлердің бірін айтады. Бұ л принципті қ азақ емлесі кү ні бү гінге дейін танып келеді. Ал орыс тілінен еніп жатқ ан сө здерге келгенде, Д.Сұ лтанғ азин ө згеше принципті ұ сынады. Алдымен, ол қ азақ тіліне араб, парсы сө здерін кө птеп қ абылдай бергенді қ остамайды да, орыс тілінен сө з алуғ а назар аудару керек дейді. Олардың емлесі жайында да пікір айтады. Орыс сө здерін екі топқ а бө леді, ертеде еніп, қ азақ ша тұ лғ аланып кеткендерді сол қ алпында жазу дұ рыс дейді. Ал жазу арқ ылы келген сө здерді араб жазуының мү мкіндігінше орысша тұ лғ асын сақ тап жазуды қ остайды: «орыстардың ө з сө йлегендеріне ұ қ састырып жазуғ а тырысу керек». Сондық тан жандарал, жанарал деп жү рген сө здерді генерал деп жазу керек дейді. Газет осы тә ртіпті ұ станғ ан. Біздің бү гінгі емлемізде талас тудырып келе жатқ ан мә селенің бірі жазба арқ ылы келген орыс сө здерінің орысша орфограммасын сақ тап жазу немесе қ азақ ша «сындырып» айтылуынша жазу дилеммасы басын ХІХ ғ асырдан алады екен. Біз қ азір «Сұ лтанғ азинше» жазып жү рген сияқ тымыз.

ХІХ ғ асырдың соң ғ ы онжылдығ ында қ азақ мә дениеті ү шін алфавит таң баларының тіл табиғ атына ү йлесімді, қ олайлы болуы жө ніндегі мә селе жиірек сө з болды. ДУГ-та Д.Сұ лтанғ азиннен басқ а Р.Дү йсенбаев, О.Ә лжанов, И.Бисенұ лы сияқ ты сауатты, білімді, ағ артушы авторлар да тіл, графика, емле жайында пікірлерін білдіріп отырды. Д.Сұ лтанғ азин аталғ ан газеттің 1899 жылғ ы 23-нө мірінде «Қ азақ сө зін қ алайша жазу турасы» деген мақ аласында қ азақ ә ліпбиі жө нінде сө з қ озғ ап, христиан миссионерлері ұ сынғ ан «орыс» жазуы мен араб жазуының қ азақ тілінің фонетикалық жү йесіне қ айсысы қ олайлырақ дегенді талдайды. Бірақ араб ә ліпбиін былайша реформалау керек деген сияқ ты нақ ты ұ сыныстар айтпайды. Тіл (қ азақ тілі) жайында жазылғ ан мақ алалардың кө пшілігінде араб ә ліпбиінің қ азақ тілі ү шін жарамсыз, оны толық тыру не жаң а алфавит жасау қ ажет дейді ^[1]. Араб алфавитінің қ азақ тіліне ү йлесімсіздігін Д.Сұ лтанғ азин де, О.Ә лжановтар да айтады. Демек, араб графикасын реформалау идеясы ХІХ ғ асырдың 80-90 жылдарында ә леумет назарына ұ сынылса да, оның жү зеге асырылуы ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы 10-15 жылының ү лесіне тигені белгілі. Бұ л идеяны дұ рыс тү сініп, нақ ты іске кіріскен ұ лы ағ артушы, қ оғ ам қ айраткері Ахмет Байтұ рсынов болды.

Қ азақ жазбаларының орфографиясы мен жазба мә дениеті туралы ә леуметтік ү н де ХІХ ғ асырдың соң ы мен ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы 10-15 жылы барысында ашығ ырақ шық ты, мақ алалар жарияланды, қ азіргі тыныс белгілерінің тү р-тұ рпаты мен орындары кө рсетілді ^[2]. Жоғ арыда айтылды, араб жазуымен берілген мә тіндерде ешқ андай тыныс белгілері болмады. ДУГ-тің ө зі бастапқ ы нө мірлерінде тыныс белгілерінсіз шығ ып тұ рыпты. Кейін ө зі танытып тү сіндірген тыныс белгілерін пайдаланды. Бірақ не газет редакциясы, не жеке авторлар бұ л тыныс белгілерінің қ азақ ша толық (тү гел) атауларын (терминдерін) бере алмады. Тыныс белгілері дегенді тыныстар деп атады жә не тыныс белгілерін қ ою емес, тыныстарды жү ргізу деді. Ал жеке бірқ атарының атауларын: нү ктені, тыныс ү тірді, жарты тыныс, нү ктелі ү тірді, тыныстың тө рт бө лгенінің бірі, сұ рау белгісін, сұ ралғ ан жауаптың аяғ ына қ ойылады деп, леп белгісін ашуланып не қ орқ ып, яки таң данып айтқ ан сө здің аяғ ына қ ойылды деп, осы ү лгіде ә рі қ арай тырнақ шаның, қ ос нү ктенің, кө п нү ктенің, дефистің, сызық шаның терминдік атаулары емес, тү сіндірмелері ғ ана кө рсетілген ^[3]. Тыныс белгілерінің осы кү нгі терминдерін алғ аш ұ сынғ ан А.Байтұ рсынов болатын. Біршама ә леуметтік ү ні болғ ан бұ л газеттің (ДУГ-тің) қ азақ тың жазба тілі, алфавиті, пә н сө здері (терминология саласы), емле, оқ у қ ұ ралдары туралы мә селелелерді кө теріп отырғ ан дә стү рлерін (қ арекетін) кейін ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы онжылдық тарында «Айқ ап» журналы мен «Қ азақ», «Қ азақ стан» газеттері, «Шора» журналы жалғ астырды. Бұ лардағ ы ғ ылыми негізі бар, жү йелі тү рде ұ сынылғ ан пікірлер негізінен Ахмет Байтұ рсынов, М.Дулатов, М.Сералиндердің жазғ андарында кө рінді. А.Байтұ рсынов 1895-1909 жылдары ауыл мектептерінде бала оқ ытып жү рген кездерінде оны араб ә ліпбиінің қ азақ сө здерін дұ рыс жазуғ а келгенде ү йлесімсіздігін, онда қ азақ тілі ү шін қ ажетсіз, яғ ни қ азақ сө здерінде келмейтін дыбыстардың ә ріптері бар, бірақ қ азақ тілінің дыбыстық жү йесіне қ ажет ерекше дыбыс таң баларының жоқ екендігі, олардың қ ажеттігі ойландырады. Ойлана жү ріп қ олданыстағ ы араб графикасын қ азақ тілінің фонетикалық қ алыбына салып, реформалайды. Қ азақ тілі ү шін қ ажеті жоқ артық таң баларды ығ ыстырады, олар жуан дауыссыз деп аталатын араб тіліне тә н дыбыс таң балары болатын, кейбір таң балардың жуан-жің ішкелік оппозиттерін білдіретін тә сілді ұ сынады, ол ү шін дә йекші деген белгіні ойлап табады. Байтұ рсынов бұ л проектісін «Жазу тә ртібі» деген кө лемді мақ ала етіп «Айқ ап» журналының 1912 жылғ ы 4-5 сандарында жариялайды. Қ азақ тілінің ә ліпбиін тү зу ү шін алдымен оның фонетикалық жү йесін талдап береді. А.Байтұ рсынов мұ расын тарихи-лингвистикалық зерттеушілердің пікірлеріне қ арағ анда, оның бұ л жұ мысы – нағ ыз ғ ылыми, ғ ылыми аргументтері кү шті, тіпті бү гінгі кү ннің талабын да ө тейтін ең бек болып табылады. А.Байтұ рсынов бұ л ізденістерінде қ азақ тілінің фонологиялық табиғ и белгісі – сингармония заң дылық тарына сү йенеді. Бү гінгі фонетист ғ алымдар А.Байтұ рсынов дыбыстар жү йесін сингармофонемалар ретінде дұ рыс таныды дейді. Сондай-ақ қ азақ алфавитін тү зуде (жасауда) болсын, грамматикалық (морфологиялық) категорияларын зерделеуде болсын, А.Байтұ рсынов тіл біліміндегі парадигмалық жү йені ұ стады. Парадигматилық жү йе дегеніміз – тіл бірліктерінің (дыбыстардың, морфологиялық кө рсеткіштердің, емлелік тә ртіптердің т.б.) екі тү рлі типін бір-бірінің қ арсысына қ ойып жү йелеу. Сондық тан қ азақ ә ліпбиін тү зуде дыбыстардың дауысты-дауыссыз, жуан-жің ішке, қ атаң -ұ яң сияқ ты оппозиттерін негізге алғ ан. Бұ л бү гінгі ғ ылым биігінен (жетістіктерінен) қ арағ анда ө те дә лелді, дұ рыс ұ станым болып саналады. Ғ алым араб жазулы (таң балы) қ азақ тың ө з алфавитін (ә ліпбиін) жасап, ғ ылым-білім дү ниесіне ұ сынады. Жү йелілікпен тү зілген бұ л ә ліпбиін Ахмет Байтұ рсынов тә ртіпті жазу деп атаймыз деді: «Тә ртіпті жазу дегеніміз тілдегі бар дыбыстың бас-басына арналғ ан белгісі (ә рпі) бар болса» деп анық тайды. 1912 жылғ ы «Айқ аптың» 9, 10, 11-сандарында «Шахзаман мырзағ а» деген кө лемді мақ ала жариялап, ө зі кө п ізденіп, іс жү зінде, мектепте балалардың сауатын ашу процесінде тә жірибеден ө ткізіп тү зген алфавитін нағ ыз ғ ылыми-теориялық негізде дә лелдейді ^[4].

Араб жазуы (ә ріп таң балары) – Қ ұ ран қ олданғ ан ә ліпби, сондық тан оғ ан ө згерістер енгізуге, қ ысқ артуғ а, ө зге таң баларды қ осуғ а болмайды деген діндар догматиктердің қ арсы пікірлері де (мақ алалары да) болғ анына қ арамастан, ауыл мұ ғ алімдері, озат ойлы, білімді адамдар тарапынан Байтұ рсынұ лы ә ліпбиі батыл қ олдау табады.

Сө йтіп, қ азақ тілінің ә леуметтік қ ызметінің даму сипаты, жазба тілі, алфавиті, терминологиясы, оқ у-ағ арту істерінің кү й-қ алпы, оқ у қ ұ ралдарының қ ажеттігі сияқ ты мә селелер туралы пікірлер айтылды. ХІХ ғ асырдың ең соң ғ ы жылдары мен ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы жылдарында қ азақ қ оғ амында ашылғ ан ә р сатылы мектептерде балалардың ана тілінде сауатын ашатын графиканың мә ні, оның қ а зақ балаларын оқ ытуда қ иындық келтіретін тұ стары кең інен айтыла бастады. Бұ л пікірлерге ауыл мұ ғ алімдерінің айтқ андары прагматикалық сипатта болды. Ал графика мен оқ ыту проблемаларын ғ ылыми-тә жірибелік негізде тұ ң ғ ыш рет кө терген ұ лы ағ артушы, ғ алым Ахмет Байтұ рсынов болғ аны белгілі. Бұ л жө нінде Бабаш Ә білқ асымов, Аманқ ос Мектеп-тегі сияқ ты зерттеушілер жақ сы талдап кө рсеткен болатын ^[5].

А. Байтұ рсынов оқ ыту ісінде ең басты қ ұ рал – оқ улық екенін айтып, ал оқ улық бойынша балалар сауаттарын қ иналмай тез ашуы ү шін жазу тә ртібі болу керек дейді ^[6].

Ахмет Байтұ рсынов енгізген «Жазу тә ртібі» термині «Қ азақ жазба дү ниесіне қ ажет алфавит» деген ұ ғ ымды береді, яғ ни қ азақ тілінің табиғ и фонетикалық қ ұ рылымына сә йкес тілде бар дыбыстардың жеке таң басы (ә рпі) болуы, сондай-ақ жазуда қ азақ тілінің ү ндестік заң дарының сақ талуы қ ажет екендігін ескертті. Бұ л пікір-ұ сынысқ а қ арсы шық қ андар да болды, олар «тү ркі тілдеріне ортақ» бұ рынғ ы жазу (емлеге қ атысты) ү лгісін сақ тауды ұ сынды. Демек, А. Байтұ рсынов жә не бірқ атар зиялылар қ олданып келе жатқ ан араб ә ліпбиіне қ азақ жазбалары ү шін ө згеріс енгізу, яғ ни реформалау принципін ұ сынды. Ол: «бір жө нменен жазылатұ ғ ын жазу жоқ», жазғ анымыздың қ ате, дұ рыстығ ын айтарлық емле жоқ, оның жоқ тығ ы қ азақ тіліндегі дыбыстарғ а ашып-арнағ ан ә ріптер жоқ» - деп жазғ анда, қ азақ тарғ а қ ажет тек алфавит мә селесі ғ ана емес, соғ ан тікелей қ атысты емле мә селесін де кө терді, оның ә лі кү нге жоқ тығ ын айтты. Бұ л пікірсайысты «Айқ ап» журналынан «Қ азақ» газеті іліп ә кетті. А. Байтұ рсынов қ азақ жазуы ү шін жасағ ан ә ліпби жобасын қ остай отырып, Міржақ ып Дулатов (Азамат Алашұ лы деген лақ ап атпен) жаң а ә ліпбиге ф мен х таң баларын енгізуді ұ сынады ^[7]. Бұ л да тұ ң ғ ыш пікілердің бірі болды. Қ азақ жазуының орфографиясы ХХ ғ асырдың басында Ахмет Байтұ рсыновтың мақ алаларында тұ ң ғ ыш рет сө з болды. Оның қ ажеттігі мен рө лі ғ ана дә лелденіп қ ойғ ан жоқ, алғ ашқ ы ережелері іспеттес тә ртіп жү йесін ұ сынды. Ахмет Байтұ рсынов қ азақ жазуының емлесі туралы ой-пікірлерін ө зі редакторы болғ ан «Қ азақ» газетінің беттерінде ә рі қ арай жалғ астырып, пікірсайысқ а жол берді. Емле мә селесіне келгенде, «Айқ ап» пен «Қ азақ» газеттері қ арама-қ арсы екі тү рлі бағ ытта болды. «Айқ ап» бұ рынғ ы дә стү рлі ә ліпби жү йесі мен емлені қ олдаса, «Қ азақ», ә рине, А. Байтұ рсыновтың ә ліпби реформасы мен жаң а емле принциптерін жақ тады.

Сө йтіп, ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы онжылдық тарында қ азақ мә дениеті, жазба тілі ү шін графика (ә ліпби) мә селесі мен қ азақ жазуы емлесі жайындағ ы ә ң гіме баспасө з беттеріндегі пікірталастар тү рінде ә леуметтік ү нге ие болды. Бұ л – қ азақ рухани-мә дени дү ниесінің едә уір кө терілгенін, ұ лттық проблемаларғ а бара алатын зиялы топтың, мә дени кү штің жетіле бастағ анын танытты. Қ азақ жазбасы сан ғ асыр бойы қ олданылып келген, ХХ ғ асырдың басында реформаланып, қ азақ тілінің дыбыстық жү йесіне лайық талғ ан, кезінде ү лкен ғ алымдар (Поливанов, Яковлев т. б.) «Байтұ рсынов жазуы» деп, ал А. Байтұ рсыновтың ө зі «Қ азақ жазуы» деп, кейінгі зерттеушілер «Қ азақ тың тұ ң ғ ыш ұ лттық жазуы» деп аталғ ан араб таң балы жазуды ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы жартысынан бастап латынғ а ауыстыру науқ аны басталды. Бұ л қ арекет, ә рине, жеке-дара қ азақ мә дениетінде емес, тү ріктер мен ә зірбайжандарда басталып, Ресей қ ол астындағ ы тү ркі халық тарының (татар, қ азақ, ө збек, қ ырғ ыз, ноғ ай т. т.) барлығ ының саяси-мә дени ө мірінде белсенді тү рде орын алғ аны белгілі. Бұ л қ ұ былыстың алдың ғ ы кезең дердегі алфавит, соғ ан сә йкес жазу тә ртібі – орфография мә селелерінің қ ойылуынан ө згешелігі сол – бұ л кезең де (1924 – 1929 жылдары) графика мен орфография ү лкен саяси-ә леуметтік ү н алды. Конференция, жиындар ө ткізілді. Бұ л проблемаларғ а арналғ ан ғ ылыми-практикалық негіздерге сү йенген баяндамалар жасалып, ү лкен пікірталастар орын алды, қ азақ ағ артушылары мен ғ алымдары арабшылар – латыншылар болып айқ ын екі жікті қ ұ рады. А.Байтұ рсынов, М.Дулатовтар бастағ ан «арабшылар» (реформаланғ ан араб жазуын ұ сынушылар) азшылық болды. Сол кезең нің саясатына қ арай ө зге тү ркі халық тары ө кілдерінің кө пшілігі латын жазуын жақ тап, Кең ес Одағ ына қ арағ ан тү ркі халық тары ү шін латын жазуына кө шу ұ йғ арылды.

Жазудың бұ рынғ ысы реформаланғ ан немесе жаң асы қ абылданғ ан кезінде оғ ан қ оса кө терілетін ү лкен мә селе – сол жазуғ а сай келетін, яғ ни сол графикасымен сауатты жазуды жү зеге асыратын орфография мен пунктуация мә селелері қ оса кө терілетіні белгілі, бұ л ә рекет ә р кезең де ә р тү рлі қ арқ ында болып келді. Латын жазуын қ абылдау туралы ұ йымдастырылғ ан жиын-конференциялар мен баспасө з беттерінде емле мә селелерімен қ атар пунктуация жайы да кең ірек айтылды^[8]. Жазба мә тіндерде тыныс белгілерінің ережелерін тү зу (жасау) жә не оны пайдалану проблемасы қ азақ мә тіндерінде ХІХ ғ асырдың соң ғ ы онжылдық тарында кө теріліп, ХХ ғ асырдың басында дұ рыс, сауатты жазу ү шін пунктуация ө те қ ажетті проблема екендігі орнық ты. Араб таң балы жазуда тыныс белгілерінің жоқ болғ андығ ы, бас ә ріп таң басының жоқ тығ ы мә тінді дұ рыс жазуғ а, тү сініп оқ уғ а кедергі келтіретіндігі сө з болды. Ә сіресе «Тү ркістан уалаяты» мен «Дала уалаяты» газеттері жарық кө ре бастағ анда, тыныс белгілерін қ олдану ә рекеті басталды. «Синтаксистік тұ тастық» (период) деп аталатын мә тін сегменттерін (бө ліктерін) айырып азат жолдан (абзацтан, жаң а жолдан) бастап жазу да осы кезде кө рінді. А. Байтұ рсыновтың оқ улық тары мен ең бектерінде, ХХ ғ асырдың басында шығ ып тұ рғ ан «Қ азақ», «Айқ ап» газеттерінде кең інен орын алды. Араб жазуымен ұ сынылғ ан мә тінде орын алмағ ан (жә не орын алуы мү мкін де емес) мә селе – бас ә ріптің қ олданылуы болып қ ала берді, сондай-ақ дефис пен сызық шаның қ олданысы, оқ шау сө здердің сө йлемдегі ө зге сө здерден тыныс белгілерімен, кө бінесе ү тірмен бө лектетіліп кө рсетілуі сияқ ты пунктуацияның жеке тұ стары да ә лі айқ ындалып, тұ рақ талмағ андығ ы кө рінді. Сө йтіп, нағ ыз ғ ылыми дә лелдермен орын алғ ан ү лкен тартыстан кейін 1929 жылы қ азақ халқ ы сан ғ асыр қ олданып келген араб жазуынан жаң а жазу – латынғ а кө шті. Оның қ олданылу тә ртібі – орфографиясы 1929 жылы жеке талқ ыланып (Қ ызылордада ө ткен конференцияда), осы кезден бастап іс жү зінде қ олғ а алынды: мектептер мен баспасө з жә не баспа орындары енді латынша жазуғ а кө шті.

Қ азақ мә дениеті ү лкен таластармен қ абылданғ ан латын жазуының да «қ ызығ ын» кө п кө ре алмады. Тағ ы да коммунистік империялық саясаттың тегеурінімен латын жазуы аласталып, кириллица − «орыс жазуы» қ абылданды. Бұ л тұ стағ ы «орыс жазуын» қ остайтын ғ ылыми-теориялық негіздеме ә лсіз болды, араб жазуындай (сан ғ асырлық) қ олданыстағ ы тарихи дә стү рі болғ ан жоқ, не қ азақ тілінің дыбыс қ ұ рылымына сә йкестену мү мкіндігі де (қ азақ жазбасына қ ажет дыбыс ә ріптерінің болу-болмауы) ө зге жазулардан (айталық, алдың ғ ы латын ә ліпбиінен) артық шылығ ы кө рінбеді, не сауатты жазуғ а ұ сынылатын емле ережелерінде ү лкен ө згерістер болмады. Тек орыс тілінен жә не орыс тілі арқ ылы келіп жатқ ан интерсө здер орыс тіліндегі қ алпында жазылатын ереже бел алды. Бұ л ереже тіпті шет тілдік, ә сіресе қ азақ тіліне «орыс тілдік» сө здердің қ алың нө пірін қ азақ фонетикалық жү йесіне келтірем деп қ иналмай-ақ орысша жаза салып, тығ ырық тан шығ удың бірден-бір оң ай жолы болғ аны байқ алды.

Орыс жазуына (кириллцағ а) кө шу процесі негізінен латынғ а кө шкендегідей бү кілодақ тық ү лкен жиын-конференцияларсыз, ғ ылыми негізді пікірталастарсыз, кө п дайындық сыз ө тті, КСРО-ны мекендеген тү ркі халық тарының жазуы латыннан кириллицағ а кө шсін деген ү кімет қ аулысы алынды да, 1940 жылы кү зде қ ауырт жаң а ә ліпбиді қ олдануғ а жарлық шық ты. Ә рине, оғ ан кө шудің алдында да кейбір жиын-жиналыстар мен баспасө зде жаң а жазуғ а қ атысты пікір айтылып жатты. Ол пікірлер негізінен жаң а жазудың емлесі жайында болды, ө йткені графика тү рін таң дау ғ алымдар мен ағ артушылардың (тіпті халық тың) қ ұ зырында болмай қ алды: оны Ресейлік (империялық) мү дде мен коммунистік идеология ө здері шешті, қ абылдатты. Он-он бес жыл бұ рынғ ы латынғ а кө шу қ арекетінен бұ л іс-ә рекеттің айырмасы – тоқ пақ кү штірек соғ ылды, ғ ылым мен ағ арту мү дделеріне жол бермеді, оның ү стіне ұ лттық мү дде ү шін жандарын сала кү ресетін, ө здеріне замандас орыс жә не ө зге ұ лт білімпаздарымен сауатты тү рде айтыса алатын А.Байтұ рсынов, Ә.Бө кейханов, М.Дулатов, Т.Шонанов, Қ.Кеменгеров, С.Омаров, Н.Тө реқ ұ лов, Б.Сү леев сияқ ты ғ алымдар «халық жауы» болып атылып-айдалып кеткен-ді. Қ азақ тілі мен жазуы ү шін кү ресетін одан кейінгі ғ алымдар легі ө сіп, жетіліп, қ айтпас қ айсар рух дә режесіне енді келе жатқ ан болатын. «Орыс жазуы» мен оның емлесіне қ атысты пікірлерді С. Жиенбаев, М. Балақ аев, Ш. Сарыбаев, С. Аманжолов, І. Кең есбаев сияқ ты тіл мамандары айтты. Жаң а жазудың орфографиясына қ атысты шешімі қ иын тұ стары баршылық болатын. Бұ л қ иын тұ стар (ережелер) тек кірме сө здерге ғ ана емес, тө л сө здерді дұ рыс жазуғ а да қ атысты болды. Жаң а жазуда қ олданылатын емленің қ иын тұ стары жайында кейінгі тарауларда жеке-жеке талданады. Емлені талқ ылауда ү лкен пікір таласы болмағ анмен, жеке ережелеріне келгенде айтарлық тай екі-ү ш ұ дайылық (қ арама-қ арсылық) сипат алғ ан ұ сыныстар мен дә лелдеулер орын алып отырды.

Жаң а «орыс жазуы» кең інен таралып, игерілуін ү лгермей жатқ анда, қ оғ ам тіршілігін кілт ө згерткен Ұ лы Отан соғ ысы басталды. Тө рт жылғ а созылғ ан соғ ыс жылдарында жазу мен оның емле ережелеріне мұ қ иат ү ң іліп, қ ырнай тү сетін іс-шаралар жү ргізетін мү мкіндіктер де бірінші кезекте тұ рмады, дегенмен 1940 жылдың соң ынан басталғ ан жаң а «орыс жазуын» қ азақ мә дениеті: оқ у-ағ арту саласы, мерзімді баспасө з, баспалар ісі тегіс пайдалануғ а кірісті. Соғ ыс аяқ талар тұ ста бұ л жазу да дағ дылы қ ұ былысқ а айналып ү лгірді: Халық жаң а ә ліпбимен жазып, жаң а жазулы басылымдарды біршама еркін игеріп кетті. Дегенмен о бастан, жаң а графика қ абылданып, оның алғ ашқ ы емле ережелері тү зілген кезден бері қ олданыста қ иындық келтіріп келе жатқ ан, ала-қ ұ лалық қ а жол беріп отырғ ан емле ережелерін айқ ындап, тү зетулер енгізу керектігі кө рінді. Олар тө л сө здердің жазылуында ы, і ә ріптерінің ә р позициядағ ы қ олданысына қ арап (топрақ /топырақ, рас/ырас, ру/ұ ру, сиыр/сыйыр, жинау/жыйнау, силау/сыйлау т. т.); ә ә рпінің екінші, ү шінші буындарда жазылуына (Жә лилә /Жә мила, Кү лаш/Кү лә ш, кү ман/кү мә н т. т.), сө здердің бірге, бө лек жазылуына, орыс тілі арқ ылы келген сө здерге қ азақ тілінің қ осымшаларын жалғ ауына т. б. қ атысты болды. Кириллицамен жазудағ ы бұ л қ иындық тар тек 1957 жылы (ә рине, ұ зақ пікірсайыстардан кейін) ғ ана біршама жинақ талып, тү зетулер енгізіліп қ азақ тілінің орфографиялық ережелерінің жаң а редакциясы қ абылданды. Бұ л ережелер кодексі де, алдың ғ ылар сияқ ты ресми тү рде қ абылданды, яғ ни Қ азақ ССР Жоғ арғ ы Советі Президиумы Указымен 1957 ж. 5-маусымда бекітілді, одан кейін де бұ л ережелерге тү зетулер мен толық тырулар енгізілген, жаң а редакциясы да 1983 ж. 25-августа Қ азақ ССР Жоғ арғ ы Совет Президумының Указымен бекітілді. Кү ні бү гінге дейін емле ережелерінің бұ л соң ғ ы редакциясы азын-аулақ тү зетулермен қ олданылып келеді. Осы ережелердің негізінде Қ азақ тілінің ү лкенді-кішілі бірнеше орфографиялық сө здіктері жарық кө рді.

Орфография да тарихи, «жанды» қ ұ былыс. Қ оғ амның ә леуметтік-саяси ө мірінің дамуы ол пайдаланылып отырғ ан жазба тілдің, ә сіресе оның сө здік қ азынасының толығ уы, реттеле тү суі (нормалану процесі) сияқ ты қ озғ алысына орай оның жазба тә жірибесі де, жазу тә ртіптері – емле қ ағ идалары да азды-кө пті ө згерістерге ұ шырап отырады, ө ң деле, қ ырнала тү сіп реттеледі. Сондық тан ө ткен ХХ ғ асырдың 80-жылдарының бас кезінде соң ғ ы рет ресми тү рде қ абылданғ ан, яғ ни осы ережелер бойынша жазу міндеттелген орфографиялық ережелерге кейінгі, 20 жылдан астам мерзім ішінде де ғ ылыми-практикалық мә ні бар пікірлер айтылып келеді. Бұ л пікірлер мен ұ сыныстар ә сіресе қ азақ тіліне мемлекеттік тіл дә режесі (статусы) берілгеннен кейін тіпті жандана тү сті. Ә ң гіме кө бінесе орыс сө здері мен интертерминдерді жазуғ а (олардың дыбыстық тұ рпатын қ азақ ша сындырып жазуды, қ азақ, араб, парсы сө здерінің екінші, ү шінші буындарында еріндік ү ндестігін сақ тап жазуды (қ ұ дұ қ, қ ұ лшұ лұ қ) ұ сынғ ан ө згерістер енгізуге қ атысты болып келеді, сондай-ақ қ азақ сө здерінің бірге жә не бө лек жазылатын сә ттерін ә лі де айқ ындай тү су, адам, жер-су аттарын дұ рыс жазу (яғ ни бұ зып жазуғ а бет алғ ан ағ ымғ а тойтарыс беру) тә різді жеке тұ стары да айтыла бастады.

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынғ ан мә лімет