Биожүйелердің меншікті уақыттарын түсіндіріңіз.

Метаболизмдік осцилляторлар тә уелділік ырғ ақ тылығ ының ұ зақ тығ ы кесірткелер мен пілдерде бірдей, бірақ, оларда жас жағ ынан айырмашылық тары ү лкен, белгілі бір жасқ а келгенде олардың ө суі мен жыныстық жетісуі тоқ тайды. Теориялық биологияда екі іргелі ұ ғ ым қ алыптасқ ан. Оның бірі – биологиялық жас жайындағ ы ұ ғ ым – биожү йелерде сыртқ ы жә не ішкі (меншікті) уақ ыттардың арасында байланыс болатынын қ амтыса, екіншісі – даму мен қ артаюдағ ы гетерохронды ұ ғ ым – организм дең гейіндегі тө менгі жү йелерде болатын меншікті уақ ыттар аралығ ында тепе-тең дік болмайтынын кө рсетеді. Жү йелердегі уақ ыт меншіктілігі туралы ұ ғ ым биологияғ а мық ты орын теуіп отыр. Мұ нымен бірге меншікті уақ ыт ұ ғ ымы биология мен физиологияда бірдей емес. Егер уақ ыт классикалық механика мен СТО-да кө рініс тапса, онда ол материалдық нү ктелердің механикалық қ озғ алысымен байланыстылығ ын бейнелейді, ал жалпылай ү зілісе уақ ыт объект жағ дайының ө згерістерімен, оның уақ ытпен байланыссыз механикалық қ озғ алыстарын кө рсетеді. Атап айтқ анда бұ л тә сіл биология ү шін тиімді. Биожү йелердің меншікті уақ ыты – оның уақ ытша қ ұ рылымның обьективті сипаты, оның интерпретациясында негізсіздік пен субъективизмге жол жоқ.

54- Уақ ыт - теориялық биология проблемасы. Органикалық дү ниеде уақ ыт ұ ғ ымы тіршілік қ ұ былыстарымен байланысты, ол қ оршағ ан орта уақ ытымен, яғ ни физикалық уақ ытпен ажырамас байланыста жү зеге асады, бірақ биологиялық уақ ыттың жеке ө зіндік қ асиеті бар. Биологиялық уақ ыттың автономдылығ ы кү рделі эволюциялық процестердің нә тижесінде пайда болғ ан жә не ол ө зіндік тұ йық кең істігі бар ө зін - ө зі реттейтін ағ залардың пайда болуына ә кеп соқ ты. Сондық тан физикалық уақ ыт фонында пайда болғ ан уақ ыттың жаң а масштабы – биологиялық уақ ыт – эволюция уақ ытын, тү рлердің тіршілігін жә не биологиялық қ ұ рылымдардың тү рлі дең гейлеріндегі жекелеген процестердің барысын бейнелейді. Сондық тан тірі обьектілердегі уақ ыт кө п дең гейлі, ол тіршіліктің ә ртү рлі қ ұ былыстарының уақ ытпен ө лшенетіндігіне тә уелді. Бұ л биологиялық уақ ыттың кө птігі жө нінде айтуғ а негіз береді.Сыртқ ы орта факторларының мерзімді ө згерістерінің қ атынастарында – жердің ө з осінен айналуы немесе кү ннің, айдың фазалары – сыртқ ы циклдардың мезгілдері биологиялық уақ ытпен ө лшенеді. Биологиялық уақ ытқ а бағ а беруде тү рлі кө зқ арастар болуына қ арамастан, олардың жалпыламалық ерекшеліктері байқ алады: биологиялық жү йелердің уақ ыты тү рлі ұ зақ тық тағ ы қ айталанып келетін мезгілдермен ө лшенеді. Сондық тан ағ за дү ниенің кез келген дең гейіндегі уақ ытша қ ұ рылымдарда бір қ ұ былыстың ү немі қ айталануы, яғ ни ырғ ақ тылық тар жиынтығ ының тірі жү йелер ішіндегі келісімді қ ызметі ретінде қ арастырылады. Франц Халберг ө з ең бегінде ағ задағ ы жекелеген бө ліктердің ү йлесімді қ ызметтері дегеніміз «жекелеген бө ліктердің уақ ыт бойынша ү йлесімділігі», ал уақ ыт бойынша топтануы функционалдық қ ұ рылым мен бейімделу мә селесімен байланысты» деп кө рсеткен. Уақ ытты сезіну механизмі барлық адамдарда бірдей болғ анымен, оны қ абылдау жә не бағ алау процестері ә р адамда тү рліше болады, ә р адамның ө зіне тә н «меншікті уақ ыт эталоны» болады. Бұ л дегеніміз сыртқ ы датчиктер болмағ ан кезде уақ ыттың белгілі бір органикалық ө лшемінің ұ зақ тығ ы адамның жасына, жеке басының ерекшелігіне, ситуациялық жағ дайлары мен денсаулығ ына байланысты психологиялық тұ рғ ыдан тү рліше бағ аланады деген сө з. Адам ағ засындағ ы ішкі жү йелер қ ызметін хронометр жұ мысымен салыстыруғ а болады, ө йткені жү рек секундтық интервалды есептесе, тыныс алу ырғ ағ ы – минутты, ас қ орыту аппараты – сағ атты, ә йелдердің жыныс функциясы – айды есептейды. Ырғ ақ тылық тардың кейбір топтары тә улікті, маусымды, жылды, 6-7 жылды есептейді. Биологиялық обьектілер ағ залардың морфологиялық кө ріністерін қ алыптастыратын кең істікте ғ ана емес, олардың мінез-қ ұ лқ ын реттейтін уақ ытта да тіршілік етеді. Бұ дан шығ атыны, биологиялық қ ұ былыстардың ырғ ақ тылық тарын зерттеу тірі жү йелерді обьективті тү рде сиппаттауғ а жә не бағ алауғ а, оларды кездейсоқ тық қ ұ былыстар емес, керісінше алдын ала сезінуге болатын қ ұ рылымдардың уақ ытша аспектілері деп қ арауғ а мү мкіндік береді. Мұ ндай позиция жалпы биология мен патология ү шін ғ ана емес, нақ ты қ олданыс ү шін де, мысалы, бейімделу проблемасын зерттеу ү шін де маң ызды. Ө йткені, бейімделудің динамикалық ұ ғ ымы тіршілік ету ортасы жағ дайының циклдық ө згерістеріндегі оның тіршілік ә рекетін қ амтамасыз ету процестерін кө рсетеді. Тірі жү йелердегі уақ ыт пен ырғ ақ тылық тардың табиғ аты туралы кө зқ арастардың негізіне биологиялық процестер динамикасының келешек теориясының негізі мен адам патологиясының бірың ғ ай теориясының іргетасы қ аланғ ан. Қ алыптасып келе жатқ ан кө п жасушалы ағ задағ ы биологиялық циклдар барлық дең гейде болып, жү йені тұ тастай қ амтамассыз етеді. Молекулалық дең гейде мезгілділік биохимиялық контурлардағ ы тербелістер, алмасу циклдары жә не энергия айналу формасы тү рінде жү зеге асады. Жасуша дең гейінде болса, циклдық іс-ә рекеттер пролиферация немесе секрецияның тербелістері тү рінде кө рінеді. Мү шелер мен жү йелер дең гейінде орындаушы механизмдер мен ә рекеттерді басқ ару процестері тербеліс режимі тү рінде орындайды. Ағ залық дең гейлер гомеостаз бен гомеосинтезге қ атысты реттеушілікпен сипатталады да, ондағ ы аса маң ызды циклдық процестердің бірі тә уліктік жә не маусымдық ө згерістер болып табылады. Ағ задан жоғ ары тұ рғ ан дең гейлер сыртқ ы ортаның мезгілді ө згерістерін жә не онымен байланысты популяциялық ауытқ уларды – ағ залар саны, эпидемиялық ә леуметтік, т.б. факторларды біріктіреді. Тү рлі дең гейдегі циклдық процестер белгілі бір реттілікпен, «мезгілдік ө згерістермен» байланысты, оның ө зі кү рделі ағ заның барлық жү йелерінің қ ызметін қ атал тү рде реттеуге мү мкіндік береді. Жанды дү ниенің барлығ ында мерзімдік жә не ырғ ақ ты тербелістер байқ алады. Қ алыпты жағ дайда бұ л тербелістер ә рдайым анық бір мө лшерде нақ тылы дең гейдің айналасында ө згеріп, белгілі уақ ытта оғ ан қ айта оралады. Сонымен физиологиялық қ ұ былыстар тербелесінің ырғ ақ ты (мерзімдік) қ асиеті пайда болады. Бізді қ оршағ ан ортаның ырғ ағ ы – Жердің ө з-ө зін жә не Кү нді айналып ө тетін уақ ытына, тә уліктің жарық пен қ араң ғ ы мезгілдерінің алмасуына, жыл маусымдарының кезектесуіне байланысты. Биологиялық ағ за Жерде негізгі 3 ырғ ақ тылық қ а бағ ынады: циркадианды, инфрадианды жә не ультрадианды. ЦЫ 24 сағ аттық периодқ а жақ ын. Бұ дан қ ысқ а ырғ ақ тылық ты ультрадианды, ал 24 сағ аттан ұ зақ инфрадианды ырғ ақ тылық.Адам мен жануарлар ағ засының он екі мү шесінің функционалды жұ мысы ә ртү рлі периодтық «заң ғ а», оның ұ зақ тығ ына: сағ аттық, тә уліктік, апталық, маусымдық, жылдық, он екі жылдық қ а бағ ынады. Кү н ырғ ағ ы, Жердің Кү нді толық айналуын кө рсетіп қ ана қ оймайды, жылдың мезгілдік ырғ ағ ы мен «пентограмма заң ына» бағ ынып, табиғ ат пен ағ за арасындағ ы ө зара байланыс табиғ и хронобиологиялық ырғ ақ тылық тармен (маусымдық ө згерістер, кү н мен тү ннің ауысуы, сағ аттық ырғ ақ тар ж/е т.б.) сапалы тү рде ө згеріп отырады, ә рі кез келген хронопериод ағ заның ішкі мү шелеріне жайсыз ә сер етуі де мү мкін.