Тіршіліктің глобальдық заңының принциптері жайлы мәліметтер келтіріңіз

Тіршіліктің глобалдық заң ының принциптері немесе Вернадскийдің бірінші заң ы.

Тірі формалардың кө бейіп жә не таралу қ асиеттеріне байланысты тіршілік жер шарының барлық жеріне таралғ ан. Органикалық дү ние тірі организмдер биомассасы мен оларды қ оршағ ан ортаның жұ қ апланеталық қ абығ ын биосфераны қ ұ райды. Биосфераның қ ұ рылымы оның геобиологиялық компоненттерінің қ алыптасып дамуымен яғ ни биогеоценозбен, табиғ и зоналармен ландшафтармен, биогеографиялық облыстармен жә не ө сімдіктер формацияларымен анық талды.

Биосфера атмосферамен, гидросферамен жә не литосферамен тығ ыз байланысты, олардың эволюциясына ық пал ете отырып планетадағ ы заттар мен энергия ауысуы мен олардың айналымын қ амтамасыз етеді. Жер бетіндегі заттардың биологиялық айналасын ө сідіктер мен жануарлар дү ниесінің жә не микроорганизмдердің ө зара қ арым-қ атынасымен анық талады, олардың глобальдың ролі тіршілік иелерінің ө оршағ ан ортамен қ арым-қ атынастарына байланысты. Жасыл ө сімдіктер атмосферадағ ы молекулалық оттегін кө бейте отырып, кү ннің жарық энергиясын жинақ тауда жә не жер бетінде алғ ашқ ы органикалық заттар биосинтезін жасауда космостық роль атқ арады. Ө сімдіктер- биоценоздағ ы трофикалық тізбектің бастапқ ы буыны. Жануарлардың экологиялық пирамида деп аталатын экологиялық жү йенің басқ а да биологиялық компонеттерін жасаудағ ы ролі олардың зат жә не энергия айналу процесіндегі аралық тізбек етінде қ атысуымен байланысты. Микроорганизмдердің глобальдық ролі органикалық заттарды минералдау, тау жыныстары мен топырақ ты жә не басқ а да организмдерде патогендік ә рекеттерінің пайда болу ә рекеттерінен айқ ын кө рінеді. Тіршіліктің глобальды ә рекетін теориялық пайымдаудың негізі ретінде санауғ а болады. Зертеулер нә тижесінде тү рлі дең гейдегі биоценоз бен экожү йелер туралы ұ ғ ымдар қ алыптасып, одан ә рі дамиды. Жердің геологиялық тарихының факторларын анық тайтын биосфераның кең кө лемді концепциялары жасалды.В.И.Вернадский ұ сынғ ан бұ л концепциясын - глобальды тіршілік заң ының негізгі ядросы. Глобальдың масштаб жө нінен біздің Планетамыздағ ы биомассасы аса ү лкен емес, бар жоғ ы жер шары массасының 1/6000000 ғ ана қ ұ райды. Атмосферадағ ы ауа қ ұ рамының қ алыптасып тұ рақ тануы- тіршіліктің нә тижесі. Гидросфера химимялық қ ұ рамында организмдер тіршілігі нә тижесі екендігі дә лелденіп отыр. Топырақ - тірі заттардың активтілік аумағ ы жә не тіршілік ә рекетінің ө німі.

58. Тіршіліктің физиологиялық -биохимиялық мә ні неде? Анық тама берің із 1.Тіршіліктің пайда болуы проблемасы биологиядағ ы ә рқ ашан талас проблемалардың бірі болып келеді. Тірі дененің анорганикалық материядан пайда болуы жайында тікелей дә лелдемелер болмауына байланысты, мұ ны шешу қ иын болды жә не бұ л тіршіліктің пайда болуы жайында биологияғ а идеалистік ұ ғ ымдардың енуіне мү мкіндік береді. Идеалистер, ең алдың ғ ы қ атардағ ы діни ілімдердің ө кілдері қ ұ дайдың қ ұ діретін қ уаттап тезис ұ сынады. Ө сімдіктерді, жануарларды, адамды ө лі инертті заттардан қ азіргі біздің кө ріп жү ргеніміздей толық бейнелі тү рінде қ ұ дай жаратты деп тү сіндірді. Насекомдар, қ ұ рттар жә не басқ а да кө п клеткалы организмдер ө здігінен пайда болады деген ұ ғ ымдарды 17 ғ асырдың орта кезінде италияндық ғ алым Франческо Редидің жұ мыстары жоқ қ а шығ арды. Ол етті ыдысқ а салып бетін дә кемен жауып тә жірибе жасап шыбын личинкаларының шіріген еттен дамымайтындығ ын дә лелдеп береді. Тіршіліктің ө здігінен пайда болуы жайындағ ы осы гипотезаны идеалистік бағ ыттағ ы ғ алымдар ғ ана емес жаратылыс зерттеуші –матералистер де жақ тады. Тіршіліктің пайда болуын Ламарк та жақ тады, бірақ ол ө лі заттан тірі организмдердің пайда болуы атышулы тіршілік кү шінен деп танығ ан жоқ, оның себепшісі жылу, ылғ ал, жарық жә не электр сияқ ты табиғ аттың материялы факторлары деп таныды. Тіршіліктің жер бетінде пайда болуы жайындағ ы осы кездегі теориялардың ішінен, қ азіргі биохимиялық зертеулердің негізінде Энгельстің кө зқ арасын қ олдап дамытып отырғ ан тыянақ тырағ ы академик А. И. Опариннің теориясы.

2.Бұ л теория бойынша жер бетінде тіршілік шығ уына жеткізген процесті негізгі ү ш кезең ге жіктеуге келеді. Бірінші кезең органикалық заттардың пайда болуы. Барлық организмдер негізінен органикалық заттардан қ ұ ралғ ан, онсыз тіршіліктің болуы мү мкін емес. Қ азіргі кезде жер бетінде органикалық заттар фотосинтез жә не хемосинтез процестерінің нә тижесінде пайда болды. Алайда органикалық заттардың биогендік жолмен тү зілуі, Жерді организмдер мекендеген кездегі біздің дә уірімізге тә н сипат. Тіршілік пайда болмай тұ рғ анда қ арапайым органикалық заттар басқ а жолмен, таза химиялық жолмен пайда болғ анына кө з жеткізу қ иын емес.Бұ ғ ан Кү н атмосферасының жә не басқ а жұ лдыздар мен планеталардығ атмосфераларының химиялық қ ұ рамын зерттеу нә тижелері дә лел болды. Екінші дә уір – белоктардың тү зілуі. Америка ғ алымы М. Кальвин, Жердің жасы 4, 7 миллиарт жыл шамасында, оның бастапқ ы жаралғ ан кезінде ө зін қ оршап тұ рғ ан атмосферада бос оттегі болғ ан жоқ, демек, атмосфера тотық сыздандырғ ыш қ алыпта болды деген ғ ылымда кө біне ынтымақ тас бір пікірді кө рсетеді. Осы кезде кү н сә улесінің қ ысқ а ультракү лгін толқ ынды сә улесі жер бетін жете алғ андай жағ дай бар еді. Қ азіргі кезде тек тірі материяның ғ ана қ ұ рамында кездесетін кө міртегінің қ осылыстары, сол кезде ультракү лгін сә улелердің энергиясын пайдаланатын фотохимиялық реакция арқ ылы органикалық жолмен тү зілген болуғ а тиіс. Академик А. И. Опариннің теориясы бойынша алғ ашқ ы белоктың тү зілуі мына тү рде тү сіндірледі. Қ азіргі кезде, ә р тү рлі планеталардың атмосферасында жә не метеориттердің қ ұ рамында CH₄, NH₃, Н₂О жә не басқ а қ арапайым заттар бар екендігі анық талады. Ерте кездегі Жер атмосферасындағ ы сондай заттардан кү рделі қ осылыстар пайда болады. Таяу жылдарда (1951-1957ж.ж. американдық химик С. Миллер экспериментальды тү рде аммиактан, метаннан, су буынан жә не сутегінен амин қ ышқ ылдарын қ олдан синтездеп алуғ а болатындығ ын дә лелдеді.Бұ л тә жірибе жасалу жағ дайы біздің планетамыз жаралғ аннан кейін жер бетінде болғ ан жағ дайғ а ұ қ сас. Миллер аталғ ан заттарды электр разрядтарымен ә сер ететін аппаратқ а орналастырды. Осы аппараттың бір бө лімінде бу айналыста (циркуляция) болады. Тә жірибенің соң ында ә рекеттескен қ оспадан белокта болатын глицин, аланини, аспарагин, глутамин қ ышқ ылдары тә різді амин қ ышқ ылдары алынды. Миллер осы тә жірибенің нә тижесіне сү йеніп Жердің алғ ашқ ы атмосферасында электр разряды мен ультракү лгін сә уленің ә серімен осындай амин қ ышқ ылдары синтезделген болуы мү мкін деген қ орытынды жасады. Мұ нан кейінгі жылдары бірқ атар ғ алымдардың жасағ ан тә жірибелері Миллердің қ орытындысын бекітті. Ультракү лгін сә улелерді, электр разрядтарын жә не ә р тү рлі сә улелерді қ олданып, амин қ ышқ ылдарын ғ ана емес, басқ а да биохимиялық бағ алы заттарды, соның бірі нуклеотидтердің азоттық негіздерін қ олдан синтездеуге болатындығ ы дә лелденді.

Ү шінші дә уір – белокты денелердің тү зілуі. Опариннің теориясы бойынша белокты денелердің тү зілу жолындағ ы келесі қ адам – коацерват тамшысының тү зілуі, яғ ни екі тү рлі белокты ерітінділерді араластырғ анда тұ нба беретін микроскоптық тамшының тү зілуі. Ә детте, белоктар суда жақ сы еріп, мө лдір ерітінді тү зеді. Ерітіндінің мө лдірлігі белок молекулаларының бү кіл еріткіштің ішіне біркелкі тарап кетуіне байланысты. Ал, егер екі тү рлі белокты, мысалы желатыин мен альбуминді араластырсақ, ертінді лайланып кетеді. Осындай лайланғ ан ерітіндіні микроскоппен қ арайтын болсақ, онда ө з алдына бө лініп суда қ алқ ып жү рген тамшыларды кө реміз.

3.Коацерват тамшылары белокты заттарды жай араластырғ анда пайда болатындығ ы, алғ ашқ ы мұ хит суында еріп жү рген қ арапайым белок заттарынан, алғ ашқ ы мұ хит суында еріп жү рген қ арапайым белок заттарынан, ерте ме, кеш пе, коацерват тамшылары пайда болатындығ ын кө рсетеді. Ол тамшыларынан динамикалық тұ рақ тылығ ы тү рліше болды. Біреулері аз ө мір сү ріп, ыдырап кетті. Екіншілері ө сіп, белгілі мө лшерге жетіп бө лініп жаң а тамшылардың бастамасы болды. Сө йтіп академик Опариннің айтуынша, одан былай ө мір сү ру правосын динамикалық тұ рақ ты формалар ғ ана алды. Физиология (грекше φ υ σ ι ς, physis, " табиғ ат, тек-тамыр"; жә не λ ό γ ο ς, logos, " ғ ылым") тірі ағ заның механикалық, физикалық жә не биохимиялық функциясының ілімі. Ә детте физиология ө сімдік физиологиясы жә не адам мен жануар физиологиясы деп бө лінеді. Дегенмен қ андай да болмасын ағ за қ арастырылу ү стінде болса да, физиологияның принциптері жалпығ а ортақ. Мысалы, ашытқ ы жасушасын зерттегенде алынғ ан физиология мә ліметтері адам жасушасына да қ атысты болуы мү мкін. Кө здеген мақ саттарына сә йкес физиология бір-бірімен тығ ыз байланысты, бірақ дара дамитын бірнеше салаларғ а бө лінеді. Оларды жалпы, салыстырмалы, эволюциялық, жас, арнаулы жоне экологиялық физиология деп атайды. Жалпы физиология жеке жасушалар мен олардың цитоплазмасының қ ызметін, жасуша аралық байланыстарды, басқ аша айтқ анда организм тіршілігінің негізін зерттейді. Салыстырмалы физиология ә р тү рлі жануарлар организмінің тіршілік ә рекетіндегі ұ қ састық пен айырмашылық ты зерттейді. Эволюциялық физиология адам мен жануарлар организмі функцияларының онто- жә не филогенездік даму барысында пайда болу, даму, қ алыптасу заң дылық тарын зерттейді. Жас физиологиясы организмнің тіршілік ә рекеттерінің жеке дамудың (онтогенез) ә р тү рлі сатысындағ ы ерекшеліктерін тексереді. Арнаулы (салалык) физиология жануарлардың жеке кластары мен топтарының (мыс, жеке тү рлер мен тү ліктердің), жеке мү шелердің (жү рек, бү йрек, бауыр т.б.), жү йелердің (қ ан айналым, тыныс алу, ОНЖ т.с.с), жеке ұ лпалардың (ет, нерв т.б.) тіршілік ерекшеліктерін зерттейді. Экологиялық физиология организмнің тіршілік ә рекеттерінде мекендеу ортасы мен табиғ и географиялық жағ дайларғ а байланысты туындағ ан ерекшеліктерді анық тайды.

Организмнің қ ұ рылысын білмей, оның функцияларын тү сіну мү мкін емес, сондық тан физиологияны жан-жақ ты ұ ғ ыну ү шін анатомия, гистология жө не цитология пә ндерін толық мең геру керек. Сонымен қ атар физиологиялық ү рдістерді зерттеу ү шін химия мен физика, биология мен биофизика заң дылық тарын білудің маң ызы зор. Физиологиялық зерттеулерде спектрофотометрия, ренттенография, т.б. ә дістер, радиоактивті изотоп, электр ө лшеуіш аппаратгар т.с.с. кең інен қ олданылады. Организмдегі ә р тү рлі ү рдістердің арасындағ ы ішкі байланыстар мен олардың ө зара ә серлерін реттеудің жалпы принциптерін ашуда кибернетика мен математикалық модельдеу ә дістері де пайдаланылады. Физиологиялық ү рдістердің мә нін ұ ғ ыну ү шін эволюциялық ілім мен эмбриологияны, жануарлар дү ниесінің жалпы даму заң дылық тарын білу қ ажет.