Негізгі бөлім

1. Иммунитет жә не иммунологиялық икемділік

Иммунитет туралы ғ ылым - иммунология осы заманғ ы биологияның ең жедел дамып келе жатқ ан саласы. Иммунологияның жетістіктері молекулалық биология, генетика, биохимия, биофизика, мал жә не егін шаруашылық тарының барлық салаларына, медицина мен ветеринарияғ а игіліктi ық пал етіп отыр. Тарихи тұ рғ ыдан иммунология инфекциялық патологияның негізінде қ алыптасты. Сондық тан ескі немесе классикалық иммунологияны инфекциялық; иммунология деп атайды. Ал енді молекулалық биология, генетика, трансплантологиямен байланысты иммунологияны инфекциялық емес, немесе жаң а иммунология деп атап жү р. Бұ л ғ ылымды осылайша жіктеу тым жасанды. Негізінде иммунология - ортақ мақ саты мен ө зіндік ә дістері (методикалары) бар бipтұ тac ғ ылым. Оның серология, аллергология, иммуно­химия, иммуногенетика, ө сімдіктер иммунитеті, жануарлар иммунитеті т.б. салалары бар. Сол сияқ ты медициналық жә не ветеринариялық иммунология қ алыптасты. Ветеринариялық иммунология барлық ветеринариялық ғ ылымдармен тығ ыз байланысты. Оның негізгі бір мақ саты жануарлардың жұ қ палы ауруларының иммунологиялық механизмдерін зерттеп, сол арқ ылы жұ қ палы ауруларды балау, емдеу жә не дауалау жұ мыстарын жү ргізу болып табылады [1, 2, 3, 4].

Иммунитет (ә лует) латынның immunitas (міндеттен босану) деген сө зінен шық қ ан. Ол - организмнің генетикалық болмысы ү шін бө где заттардан, оның ішінде зардапты микробтардан қ орғ ану қ абілеті. Иммунитет организмнің iшкi ортасының тұ рақ тылығ ын (гомеостаз) жә не оның қ ызметінің біртұ тастығ ын қ амтамасыз ететін микробтан бастап адамғ а дейінгі бү кіл тіршілік иелеріне тә н қ асиет. Иммунитеттің қ алыптасуына бү кіл организм біртұ тас жү йе ретінде қ атысады. Бұ л - тipi табиғ аттың ұ зақ эволюциялық дамуының, табиғ и сұ рыптаудың паразит пен оның иесінің ө згергіштігінің нә тижесі. Жоғ ары сатыдағ ы организмдердің арнайы иммунитет органдары бар. Эволюциялық жолмен ү ш тү рлі: конституциялық, фагоциттік жә не лимфоидтық иммуногендік жү йелер қ алыптасты.

Конституциялық жү йе немесе конституциялық иммунитет иммунитеттің ең ежелгі тү pi. Ол кү ллі тіршілік иелеріне ортақ ал микробтар мен ө сімдіктерде иммутететің бірден-бір тү pi. Фагоциттік жү йе немесе фагоциттік иммунитет, омыртқ асыз жануарларда пайда болды. Ал омыртқ алы жануар­ларда иммунитеттің ү шінші ең жетілген тү рі - лимфоидтық жү йе пайда болды.

Иммунитеттің конституциялық жү йесі. Конституциялық иммунитет жануарлардың ә pбip тү ріне тә н қ асиет болғ ан соң ертеректе тү рлі (орысша -видовой) иммунитет деп аталды. Жан-жақ ты алып қ арағ анда бұ ндай имму­нитет бip тү рге ғ ана тә н емес, ә pбip жеке жануардан бастап барлық токсономиялық топтарғ а, тіпті ең жоғ арғ ы токсономиялық бірлік - типке дейін қ атысты. Сондық тан конституциялық иммунитет мынандай топтарғ а ажыратқ ан дұ рыс.

Таксондар иммунитеті Ол туа біткен табиғ и тө зімділікті жануар­лардың ә рбір тү рінен бастап ең жоғ ары токсономиялық топтарына (отряд, класс, тип, т.б.) қ атысты қ арастырады.

Тү р iшіндегi иммунитет. Бip тү рге жататын ә р тү рлі нә сілдің (адамғ а қ атысты) немесе тұ қ ымның (малғ а қ атысты, орысша - порода) иммунитеті.

3. Индивидуумнің (жеке жануардың, не адамның) иммунитеті.
Таксондар иммунитетіне, мысал ү шін тұ тас бip типтің иммунитетіне, буын аяқ тылардың барлық дерлік вирустар мен риккетсияларғ а табиғ и тө зімділігін жатқ ызуғ а болады. Ал кластың иммунитеті аусыл кезінде байқ алады. Аусылдың вирусына қ ұ стар класының ө кілдері тү гелдей тө зімді де, бұ л ауруғ а 6 отрядты қ ұ райтын сү тқ оректілер класының ө кілдері шалдығ ады. Ә pбip тү рге тә н иммунитет табиғ атта жиі кездеседі. Мысалы, жылқ ы обаның сиырғ а, итке, шошқ ағ а тә н вирустарына ө те тө зімді. Сиыр маң қ амен, инфекциялық анемиямен ауырмайды. Топалаң мен жануарлардың кө птеген тү рлері ауырады, бipaқ олардың бейімділік дә режесі ә р тү рлі. Мысалы ү й қ оянына инфекциялық процесс қ оздыру ү шін топалаң микробының екі-ақ спорасын тepi астына жіберу жеткілікті болса, ит ү шін бip миллион спора қ ажет.

Тү р ішіндегі иммунитет кө птеген жұ қ палы аурулар кезінде байқ алады. Қ ойдың алжир тұ қ ымы топалаң ғ а шалдық пайды. Обағ а иттің боксер, бульдог, терьер тұ қ ымдары тө зімді де, неміс овчаркасы, лайка, тазылар бейім болады. Арнайы бip зерттеуде бip бұ қ адан тарағ ан ұ рпақ тарының 62 %-ы туберкулезге шалдық қ аны, ал дә л осындай жағ дайда басқ а бұ қ адан ө pбiгeн жануарларда ауру мө лшері 40% болғ аны анық талғ ан.

Жеке жануарлардың иммунитеті кез келген инфекцияда байқ алады. Қ андай бip жұ ғ ымтал аурудың жаппай білінген кезінде де барлық мал 100 % ауруғ а шалдық пайды. Сондық тан жануарлардың жеке ерекшеліктері иммунитетке де қ атысты. Ө сімдік шаруашылығ ында ежелден бepi мә дени ө сімдктердің ауруғ а тө зімді сорттарын шығ аруғ а кө п кө ң іл бө лінеді. Мал шаруашылы­ғ ында селекциялық жұ мысты жү ргізгенде бұ л мә селе назардан тыс қ алып келеді.

Қ aзipгi уақ ытта жануарлардың туа біткен иммунитеттің ұ рпакқ қ а берілу қ асиетінің тек кейбір ерекшеліктері ғ ана белгілі болып отыр. Жануарларды будандастырғ ан кезде алынғ ан ұ рпақ ауруғ а тө зімділігі жағ ынан ө зінің ата-анасынан аспайды, яғ ни бұ ндай жағ дайда гетерозис қ ұ былысы байқ алмайды. Конституциялық иммунитет Мендель заң дары бойынша келесі ұ рпақ қ а бip жағ дайда доминантты, ал екінші жағ дайда рециссивті белгі ретінде беріледі.

Бруцеллезге қ арсы туа біткен иммунитет қ оянда доминанттық тип бойынша ұ рпақ қ уалайды. Иттің оба вирусына тө зімділігі бастапқ ыда рециссивті белгі ретінде тұ қ ым қ уалайды да, егер белгілі бip жү йе бойынша бұ л қ асиетті бекіте тү скен жағ дайда, кейбір генетикалық линияда доминантты белгі ретінде тарайды.

Ұ рпақ қ а берілетін микробтарғ а қ арсы иммунитет сү тқ оректі жануарларда кө бінесе жеке гендермен, немесе гендердің кішкентай ғ ана топтарымен басқ арылады. Сондай-ақ организмнің бұ л қ асиеті полигенді (кө п гендер арқ ылы) болуы да ық тимал екені айқ ындалып отыр.

Сонымен, конституциялық иммунитет тұ қ ым қ уалайды, ол иммундеуге тә уелді емес, бү кіл ө мір бойы болатын қ асиет жә не инфекциядан қ орғ анудың ең бip сенімді тү pi. Жалпы алғ анда иммунитеттің бұ л тү pi абсолютті десе де болады, бipaқ кей жағ дайда оны жең уге де болады. Мысалы, табиғ и жағ дайда тауық топалаң ғ а, ал бақ а cipecпeгe шалдық пайды. Л. Пастер тауық ты суық суғ а батырып, оғ ан топалаң жұ қ тырғ ан. Ал термостатта жылытып ұ стағ анда бақ ада cipecпe ауруына бейімділік пайда болады.

Иммунитеттің фагоциттік жү йесі. Фагоциттер туралы И.И. Мечников заманынан бepi жиі айтылып келгенімен олардың иммунитеттегі ық палының нақ тылы орны мен маң ызына дә л бағ а беріле бермейді. Иммунитеттің фагоциттік жү йесі организмге енген микробтарды жұ тып, ыдырататын фагоциттер деп аталатын жасушалардың қ ызметінен туындайды. Фагоциттерің екі тү pi бар: микрофагтар жә не макрофагтар. Оларғ а ортақ қ асиет лизосома деп ата­латын диаметрі 025-0, 5 мкм тү йіршік болады. Лизосомада кө птеген ферментер: қ ышқ ыл фосфатаза, миелопероксидаза, р-глюкуринидаза, колагеназа, лизоцим, катепсин, РНК-аза, ДНҚ -аза т.б. болады. Осы ферменттер арқ ылы фагоцитоз кезінде микробтар мен бө где антигендер ыдыратылады. Фагоцитоздың ө зi бірнеше кезең нен тұ рады.

Хемотаксис - фагоциттің фагоцитоз объектісіне жақ ындауы.

Фагоциттелінетін бө лшектің фагоцитке жабысуы.

3. Бө лшектің фагоцитке батуы жә не оны қ оршағ ан жасуша мембранасының бө лігі ү зіліп фагосома тү зуі.

4. Фагосома мен лизосоманың қ осылып фаголизосома тү зуі

5. Тү йіршіктің қ орытылуы. Бұ л кезде кү рделі заттар ыдырап, полисахаридтер олигосахаридтерге, белоктар пептидтер мен амин қ ышқ ылдарына ыдырайды.

Микрофагтарғ а немесе полинуклеарлы (кө п ядролы) фагоциттерге қ анның тү йіршікті лейкоциттері жатады. Олардың ядросы бунақ -бунақ болып, сегменттерге бө лінген, ал цитоплазмасы тү йіршіктеніп тұ рады. Бұ л тү йіршіктер - лизосомалар, олар боялғ ан кезде, ә cipece Романовский ә дісімен бояғ анда, бояуды ә рқ илы қ абылдайды. Бұ л қ асиеті бойынша тү йіршікті лейкоциттер нейтрофилдер, эозинофилдер жә не базофилдерге бө лінеді. Эозинофилдер қ ышқ ыл бояулармен (эозинмен) қ ызғ ылт тү ске, базофилдер негіздік бояулармен (метилен кө гімен) кө к тү ске, ал нейтрофилдер метахромазиялық қ асиеті бойынша кө к бояумен қ ызғ ылт-кү лгін тү ске боялады. Бұ ндай клас­сификация адамның лейкоциттеріне қ атысты да, жануарлар лейкоциттерін зерттегенде бipaз жаң ылыстар туғ ызады. Мысалы, иттің, мысық тың, шошқ аның нейтрофилдері адамдікіндей Романовский ә дісі бойынша қ ызғ ылт-кү лгін тү ске боялады. Жылқ ы мен кү йісті жануарлардың нейтрофильдері қ ышқ ыл бояуларды да, негіздік бояуларды да қ абылдайды, ал қ ұ с пен қ оянда қ ышқ ыл бояуларғ а бейім болады. Сондық тан жануарлардың нейтрофильдерін арнайы лейкоциттер немесе гетерофильдер деп атау ұ сынылғ ан.

Бактерияларғ а қ арсы ең белсенді фагоциттер нейтрофильдер болып табылады. Эозинофилдер паразит инвазиялары мен жү йелі аллергиялық реакциялар кезінде белсенділік кө рсетеді. Базофилдер белсенді фагоцит емес. Оларда гистамин, гепарин сияқ ты қ абыну медиаторлары кө п болады да, дә некер ұ лпалардың шү йгін торшалары (орысша - тучные клетки) сияқ ты жіті қ абыну реакцияларының ө ршуінде маң ызды роль атқ арады.

Барлық микрофагтар жедел типтi сезімталдық тың қ алыптасуына қ атысады да, ыдырағ ан кезде лизоцим жә не басқ а да микробқ а қ арсы заттар бө ліп шығ арады.

Макрофагтар немесе мононуклеарлы (бip ядролы) фагоциттер қ ұ рылысы жағ ынан полинуклеарлы торшалардан айырмашылығ ы олардың сегменттелмеген біртұ тас торшаның негізгі бө лігін алып жатқ ан ядросы болады. Осындай ерекшелігі бойынша лимфоциттерді де мононуклеарлы торшалар деп атайтындығ ын айта кеткен жө н. Мононуклеарлы фагоциттерге моноциттер мен макрофагтар жатады. Бұ лар - мононуклеарлы фагоциттер жү йесінің қ ұ райтын ұ лпаларда бекітілген жә не кө шпенді фагоциттер. Олар ортақ алғ ызат - промоноциттен туындайды. Промоноцит сү йек майында тү зіледі де, бө лінген кезде моноцитке айналып, қ анғ а тү седі. Бірнеше сағ ат қ ан айналымында болғ ан соң ұ лпаларда ipкілiп, макрофагқ а айналады. Бұ ндай ө згеріс ү шін фагоцитоз объекте (бө тен антиген, организмнің ө лген торшалары) болуы жә не оның моноцитпен тұ тылуы қ ажет. Фагоциттің нә тижесінде моноцит ә р тү рлі ұ лпаларда ipкiлiп, мононуклеарлы жасушалар жү йесіне (бұ рын ретикулді эндотелий жү йесі деп аталғ ан) жататын макрофаг торшаларына айналады. Оларғ а жататындар: дэнекер ұ лпада - гистиоцит, бауырда -Купфер торшасы, ө кпеде - альвеола макрофагы, сө л тү йіні макрофагы, кө кбауыр макрофагы, сү йекте - остеобласт жасушалары, жү йке ұ лпасында -микроглия, қ ұ рсақ қ уысында - перитонеальдік макрофаг, теріде - Лангерганс жасушалары.

Ә р тү рлі мү шелердегі макрофагтардың функциялық айырмашылығ ы бо­лады. Мысалы бауырдың Купфер жасушалары негізінен ө лген эритроциттерді жояды, ал кө кбауыр макрофагтарының белсенділігі бактерияларғ а бағ ытталғ ан. Купфер жасушалары кө кбауыр макрофагтарымен салыстырғ анда антигендік информацияны да нашар сақ тайды.

Макрофагтарды А-жасушалар деп атайды. Олар фагоциттелген тү йіршіктерді толық ыдыратпай, антигендік информацияны Т-кө мекшілерге бере­ді оның ү стіне интерлейкин-1 бө ліп, Т-кө мекшілерді icкe қ осу арқ ылы баяу типті сезімталдық тың патогенезіне қ атысады. Макрофагтар арқ ылы болғ ан фагоцитоз иммунитет реакциясының бастапқ ы сатысы болып табылады. Оның нә тижесінде антигендік информация лимфоциттерге беріліп, лимфо­циттер icкe қ осылады. Сонымен қ атар макрофагтар иммунитетке қ атысы бар бipaз заттарды: комплементтің кейбір компоненттерін (С1, С4, С2, СЗ, С5), лизоцим, интерферон, пропердин, т.б. синтездейді.

Фагоцитоздың бө тен антигенді ыдыратып, организмнен шығ ару ү шін де маң ызы зор. Бұ л процеске фагоциттермен қ атар антиденелер мен комплемент қ атысады. Олар антигенді фагоцитозғ а дайындайды. Комплемент жү йесі icкe қ осылғ анда, оның кейбір бө лшектері (СЗ, С5а) хемотаксистік қ асиеттері арқ ылы фагоцитозды одан ары ү детеді.

Иммунитеттің лимфоидтың жү йесі. Иммунитеттің лимфоидтың жү йеci омыртқ алы жануарларғ а тә н, ә cipece сү тқ оректілерде жетілген жә не арнайы лимфоидтық органдардың қ ызметіне негізделген. Лимфоидты иммунитет жү йeci деп лимфоциттер пайда болып, жетіліп, функциялық толысатын лим­фоидты органдардың жиынтығ ын атайды. Бұ ларғ а бауыр (эмбриональдық дамудың алғ ашқ ы кезең інде), сү йек майы, тимус, кө к бауыр, сө л тү йіндері, дә некер ұ лпадағ ы лимфоидты қ ұ рылымдар, қ ұ стың Фабрициус қ алтасы жатады. Бұ л органдарда қ ан тү зетін торшалардың алғ ы затынан Т жә не В лимфоциттер пайда болып, қ ызметін атқ арады. Аталғ ан жасушалар тү зілетін тимус, сү йек майы, эмбриональдық дамудың алғ ашқ ы сатысындағ ы бауыр, Фабрициус қ алтасы, орталық лимфоидты ағ залар деп, ал олар қ ызметін атқ аратын сө л тү йіндері мен кө к бауыр шеткері лимфоидты ағ залар деп аталады.

В-лимфоцит атауы осы жасушалар тү зілетін органдардың ағ ылшынша атауларының басқ ы ә рпінен алынғ ан, қ ұ ста - Фабрициус қ алтасы (Bursa of Fabricius), сү ткоректілерде - сү йек майы (Bone morrow). В-лимфоциттердің дамуын екі сатығ а бө леді бipiншici - антигеннің ә серінсіз даму, eкiншici -антигеннің ә серімен даму. Антигеннің ә серінсіз дамитын сатысы сү тқ оректілерде алғ ашқ ы эмбриондық бауыр мен сү йек майында басталып, сө л тү йіндері мен кө к бауырда аяқ талады. Бұ л кезең де лимфоциттің бетінде иммуноглобулиндік рецепторлар пайда болады. Ә pбip В-лимфоциттің иммуноглобулиндік рецепторы белгілі бip антигенге ғ ана бағ ытталғ ан, сонымен ғ ана байланысқ а тү седі.

В-лимфоциттің бетіндегі иммуноглобулиндік рецепторлар тиісті антигенмен ә рекеттескеннен кейін бұ л жасушаның антиген ә серімен дамитын кезең басталады. Оның нә тижесінде В-лимфоцит антиденелер бө ліп шығ аратын плазмоцитке айналады.

Т-лимфоцит атауы осы жасуша ө ciп жетілетін орган тимустың атауымен байланысты. Т-лимфоцитінің ү ш тү pi болады: Т-кө мекші, Т-супрессор жә не Т-эффектор. Т-кө мекші В-лимфоциттердің антидене шығ аруын ү детеді. Т-супрессор иммунитет реакцияларын, оның iшінe антидене тү зуді, тежейді. Т-эффектор баяу типті сезімталдық жә не басқ а да жасушалық реакцияларғ а қ атысады.

Т- жә не В-лимфоциттердің ешқ айсысына жатпайтын лимфоциттердің ү шінші тобын " ноль" жасушалар деп атайды. Оларғ а К-жасушалар жатады (киллер - ө лтіруші деген сө зден). К-жасушалар кейбір iciк жасушаларын жә не вирустармен зақ ымданғ ан жасушаларды жояды.

Иммунитетке жауапты ә р тү рлі жасушалар мен макромолекулаларды бip бipінeн ажырату ү шін таң ба ретінде CD символы (ағ ылшынша - Claster Designation) қ абылданғ ан. Алғ ашында лейкоциттің антигендеріне қ арсы моноклональді антиденелер CD арқ ылы белгіленсе, кейіннен сол антиденелерге сә йкес антигендік детерминанттар осы атауғ а ие болды, яғ ни ә рбір антигендік детерминанттың ө зіндік CD маркері (таң басы) болады. Бұ л таң баларды ажырату иммунологиялық зерттеулерге тың cepпілic бepiп, бірқ атар иммунитетке қ атысты қ ұ былыстардың сырын ашуғ а мү мкіндік туғ ызды.

Иммунитетке жауапты жасушалардың ә рбір топтамасына (популяция, субпопуляция, т.т.) ө зіне тә н телімді таң ба тиecілi болғ андық тан, оларды маркерлері арқ ылы бip-бipiнeн ажыратады. Мысалы, CD3 Mapкepi Т-лимфоциттерде ғ ана болады, ал басқ а жасушаларда болмайды.

Жасушалардың ә pбip жетілу сатысында ө зіндік маркері бар. Мысалы, CD1 жетіліп келе жатқ ан Т-лимфоцитте болады да, жетілген кезде жоғ алады. Сондай-ақ, жасушалардың функциялық белсенділігіне сә йкес телімді маркерлер пайда болады. Т-лимфоциттің антигеннің ә серінен белсенді куйге ауысқ анын CD25 маркері арқ ылы анық тайды. Сонымен CD маркерлері арқ ылы иммунитетке жауапты жасушаларды бip-бipiнeн ажыратады жә не олардың жетілу сатысын, функциялық белсенділігін анық тайды.

1. Организмнің иммунологиялық икемділігі

Иммунологиялық икемділік (иммунологиялық реактивтілік), иммундік жауап немесе иммунитет реакциялары дегеніміз организмнің ө зінікі мен бө тенді ажыратып, генетикалық бө тен антигендік ақ парды ө ң деп, оғ ан имму­нологиялық жауап реакцияларын беру қ абілеті. Бұ л иммунологиялық жауап реакциясына жататындар:

антидене тузу;

жедел типті сезімталдық;

баяу типтi сезімталдық;

иммунологиялық жады;

иммунологиялық толеранттылық;

идиотип-антиидиотип қ атынасы.

Иммундік жауаптың себепкері антиген болып табылады. Яғ ни иммундік жауап антигендік ә серден барып туындайды. Ipi молекулалы (белоктар, полисахаридтер, липидтер) тегі бө тен заттар антиген болып табылады. Олар­дың антигендік детерминанттары болады. Химиялық қ ұ рамы жағ ынан антигендік детерминанттары 1-4 пептид немесе 1-4 сахаридтерден тұ ратын олигопептид немесе олигосахаридке жатады. Тек қ ана антигендік детерминанттан тұ ратын қ арапайым заттарды гаптен деп атайды. Гаптен антиденемен ә серлеседә, бipaқ антидене тү зілте алмайды. Егер гаптенге басқ а бip курделі затты (белок, полисахарид) қ осса, ондай қ осылысты организмге енгізгенде гаптенге қ арсы антидене пайда болады.

Организмнің бө где антигенді ажыратуын комплемент қ амтамасыз етеді. Комплементтің ү шінші компонентінің СЗЬ фрагменті кез келген субстанциямен (микроб болсын, иммунді кешендер болсын) бipiгeдi де, бө где заттарды залалсыздандыратын иммунологиялық, реакцияларды icкe қ осады. Организмнің ө з жасушаларымен СЗЬ ә рекеттеспейді.

Антидене тү зу. Антидене (иммуноглобулин) қ орғ аныс қ ызметін атқ арып, токсиндер мен вирустарды бейтараптайды, антигенмен қ осылган соң комплемент жү йесін icкe қ осады, микроорганизмдерді тұ мшалап, оларды фагоцитозғ а дайындайды. Антиденелер 5 тү рлі иммуноглобулиндерге жатады (IgG, IgM, IgA, IgD жә не IgE). Олардың iшінe IgM молекулалық массасы жағ ынан ең ipici жә не антигендік ә серден кейін бipiншi пайда болады. Кейінірек қ анда IgG пайда болады, ол ұ зағ ырақ сақ талады жә не оның қ орғ аныс қ абілеті де жоғ ары. Ә р тү рлі секреттерде (сү т, уыз, сілекей, ішек cө лi) негізгі антидене IgA болып табылады. Иммуноглобулиндердің қ алғ ан екі тү pi: IgD жә не IgE жануарлар организмінде ө те мардымсыз мө лшерде кездеседі жә не де олар аз зерттелген [5, 6, 7, 8].

Антиденелерді В-лимфоциттерден пайда болатын плазмоциттер бө ліп шығ арады. Ә pбip нақ тылы антиген антидене тү зетін тиісті жасушаларды ғ ана icкe қ оса алады. Нақ тылы антигенге қ арсы телімді рецепторлары бар жасу­шалар иммундеуден бұ рын организмде болады. Антигенмен кезіккен соң олар кө бейіп, тиicтi плазмоциттердің клонын қ алыптастырады. Бұ л процеске со­нымен бipгe макрофагтар мен Т-лимфоцйттер де (Т-кө мекшілер, Т-супрессорлар) қ атысады.

Жедел типті сезімталдық (ЖТС). Сезімталдық тың бұ л тү рін антидене­лер, ә cipece IgE - цитофильді, яғ ни жасушағ а ә уес, антиденелер (реагиндер), комплемент жү йесі, полинуклеарлы фагоциттер icкe асырады. Антиген-антидене реакцияларының ә серінен дә некер ұ лпаны жайлағ ан базофилдер мен шү йгін жасушалар гистамин, гепарин, серотонин, брадикинин жә не баяу ә сер ететін липопротеидті зат деп аталатын қ осылысты белгі щығ арады. Қ ан тамырлары мен жасушалық реакциялардың себепкерлері болатын осы гуморальдік факторлар организмнің жалпы реакциясына жататын анафилаксиялық шок (естен тану) жә не орны шектелген процесс болып табылатын Артюс феноменін туғ ызады. ЖТС-ты енжар жолмен қ ан сарысуы арқ ылы сезімталдандырылғ ан жануардан сезімталдандырылмағ ан жануарғ а ауыстыруғ а бола­ды. ЖТС белсенді жә не енжар жолмен сезімталдандырылғ ан жануарғ а себепкер антигенді қ айталай енгізгеннен соң пайда болады. Организмнің жалпы реакциясы антиген қ анғ а ө ткеннен соң, ал тікелей кө к тамыр ішiнe жіберілгенде бірден байқ алады. Егер антиге тepi iшiнe жіберсе, ол жерде бipнеше минут ө ткен соң домбығ у жә не гиперемия басталады.

Жануарларғ а кө п мө лшерде гипериммунді қ ан сарысуын немесе басқ а да белокты препараттарды жібергенде ЖТС-тың бірнеше асқ ынғ ан тү рлері байқ алуы мү мкін. Олар жедел байқ алатын телімді анафилаксиялық жә не телімсіз талық су мен кейінірек байқ алатын сарысу ауруы.

Телімсіз талық су жануардың қ ысқ а уақ ыт мазасыздануы, ыстығ ы кө тepiлyi арқ ылы байқ алады да, ешқ андай емдеусіз-ақ басылады. Шоктан кейін сарысудың емдік ә cepi кемімейді.

Телімді анафилаксиялық шок кезінде қ ан тамырлары кең іп, артериялық қ ан қ ысымы тө мендейді. Бұ л жағ дайда жануар есең гіреп, қ ұ сады, еркінен тыс нә жіс пен несеп шығ арады. Емдеу ү шін қ ан тамырын тарылтатын дә рілер (адреналин, норадреналин, эфедрин), парасимпатиколитиктер (атропин), кортикосупренальді гормондар (гидрокартизон), гистаминге қ арсы дә рілер (диазолин, димедрол, дипразин) қ олданылады.

Сарысу ауруы инкубациялық кезең нен кейін, егер бұ рын сарысу жіберілмеген болса 2 апта ө ткенде, ал егер бұ рын сарысумен емделген болса бipіншi аптаның соң ында білінеді. Бұ л ауру кезінде ыстық кө теріледі, тepi бө ртіп, қ ышынады, сыртқ ы жыныс мү шелері домбығ ып, бронхылар тарылады. Кө мейдің домбығ уы аса қ ауіпті, ө йткені одан малдың тұ ншығ ып, ө ліп кeтyi мү мкін. Емдеу ү шін аурудың, клиникалық белгілері ескеріліп, жоғ арыда аталғ ан дә рілер пайдаланылады.

Сарысумен емдеуден туындайтын зардапты болдырмау ү шін, ә cipece ө те қ ұ нды малғ а, қ ан сарысуын жіберер алдында, жануардың бұ л препаратқ а сезімталдығ ын анық тағ ан жө н. Ол ү шін кө з конъюнктивасына 2-3 тамшы сарысуды тамызады немесе оны 0, 1-0, 2 мл мө лшерде тepi iшінe жібереді. Жарты сағ ат ө ткен сонң сол жердегі қ абыну реакциясы арқ ылы малдың жеке сезімталдығ ы анық талады. Анафилаксиялық талық суды болдырмау ү шін десенсибизация қ олданылады. Бұ л мақ сатпен алдын ала тepi астына 0, 5-2 мл қ ан сарысуын жiбepeдi де, жарты сағ ат ө ткізіп барып, барлық дозасын жібереді.

Ә р тү рлі малдардан алынғ ан гипериммунді сарысулардың iшiнe зардабы ең азы гомологты яғ ни жануарлардың ө зі тектес тү рінен алынғ ан са­рысу. Мысалы сиыр ү шін жылқ ының қ анынан алынғ ан сарысудан тepi сиырдан даярланғ ан препараттың зардабы аз. Ө ң делмеген сарысумен салыстырғ анда одан даярланғ ан тазартылғ ан иммуноглобулиндердің жағ ымсыз ә сері ә лдеқ айда тө мен. Ә cipece протеинсіздендірілген препараттар жағ ымсыз реак­ция бермейді. Ондай препараттар иммуноглобулиндерді арнаулы ферменттермен ө ң деу арқ ылы алынады. Ондай ферментпен ө ң деп, балласт белоктардан ажыратылғ ан (диализделген) препараттар диаферм деп аталады.

Баяу типті сезімталдық (БТС). Сезімталдық тың бұ л тү рінің ЖТС-пен салыстырғ андағ ы айырмашылығ ы - ол антидененің ә серінен туындамайды жә не енжар жолмен қ ан сарысуы арқ ылы берілмейді. Баяу типті сезімталданғ ан организмнің тepici iшiнe жіберілген антиген орны шектелген, яғ ни дененің антиген енгізілген жерінде, қ абыну реакциясын тудырады. Оғ ан мысал - туберкулин реакциясы. Бұ л реакция баяу ө рбиді 6-8 сағ аттан соң басталып, шегіне 24-48 сағ ат ө ткен соң жетеді.

БТС - жасушалардың қ атысуымен болатын нағ ыз жасушалық реакция. Оны тудыратын бетінде тиісті рецепторы бар Т-лимфоцит. Бұ л рецептор себепкер антигенмен сә йкес болады да, оны сол антигенге қ арсы антидене ретінде қ арастырса да болады. Рецептор мен антиген ә рекеттескенде жасу­шалық реакцияның медиаторы болып табылатын гуморальдік факторлар бө лініп шығ ады. Бұ л медиаторлардың ә серімен антигенді ыдырату процесіне макрофагтар тартылады. Іске қ осылғ ан макрофагтардың кө лемі ұ лғ айып, фагоциттік жә не ферменттік белсенділігін артады. Сонымен БТС-ка мононуклеарлық торшалардың екі тү рлі. Т-эффекторлар мен макрофагтар қ атысады. Т-эффектор беткі рецепторлары арқ ылы себепкер антигенге тә н телімді болады да, макрофагтардың антигенге тә н ө згешелігі болмайды. Макрофагтар Т-лимфоциттер арқ ылы ғ ана icкe қ осылып антигенді ыдыратып, аластауғ а қ атысады.

БТС жағ дайын басқ а организмге сезімталданғ ан жануардың лимфоидтық жасушаларын енгізу арқ ылы кө шіруге болады. Мұ ндай иммундік жағ дайды кө шіру адопты иммунитет деп аталады (латынша adopt - қ абылдау). Адопты иммунитета қ андағ ы лимфоциттер, кө к бауыр мен сө л тү йіндері жасушалары арқ ылы қ алыптастыруғ а болады.

БТС туберкулин реакциясы сияқ ты жергілікті реакция тү рінде ғ ана емес бү кіл организмнің жалпы жү йелі реакциясы ретінде де білінеді. Бұ ндай жағ дай себепкер антигенді кө к тамыр iшiнe жібергенде лихорадка, моноцитопения, терінің бө ртуі арқ ылы байқ алады. Аллергиялық реакциялардың арасында БТС телімділігі ең жоғ ары тү pi. Сондық тан оны бруцеллез, туберкулез, маң қ а, т.б. жұ қ палы ауруларды балау ү шін пайдаланады. Негізінен аллергенді тepi iшiнe, конъюнктивағ а, тepi астына жібереді. Айрық ша жағ дайда аллергенді кө к тамырғ а жiбepeдi де, организм реакциясын дененің температурасын ө лшеу арқ ылы анық тайды.

Иммунологиялық толеранттылық (французша tolerance - шыдамдылық) - арнайы бip антигенге (толерогенге) иммундік жауап болмайтын ерекше иммунологиялық қ ұ былыс. Организмнің ө з антигендеріне шыдамдылығ ы болады да, қ алыпты жағ дайда оларғ а қ арсы жауап бермейді. Толеранттылық тың механизмін организмде тиісті лимфоциттердің клонының болмауымен немесе олардың тежелуімен тү сіндіреді. Толеранттылық ты қ алыптастырудың бірнеше ә дістері белгілі. Оның ең ceнімдici - антиге организмге дамуының эмбриональдық сатысында енгізу. Keйбip жануарлар тү рлерінде толеранттылық ты қ алыптастыру қ абілеті туғ аннан кейін де бipaз уақ ытқ а созылады. Бұ л кезең туғ аннан соң тышқ ан, тауық жә не кү ркетауық та 1-2 кү нге, ит пен егеуқ ұ йрық та 2-5 кү нге созылады, ал қ ой мен қ оянда туғ анғ а дейін аяқ талады. Бұ л уақ ытты адоптивтік кезең деп атайды. Адоптивтік кезең шартты ұ ғ ым, оғ ан толерогеннің ерекшелігі мен дозасы ә сер етеді.

Есейген кезде толеранттылық ты антигеннің ү лкен дозасы арқ ылы тудыруғ а болады. Оны иммунологиялық сал (паралич) деп атайды. Бұ ндай жағ дай антигеннің шамадан тыс болуынан туындайды. Ол белгілі кезең ге дейін ғ ана (негізінен 2-3 айғ а) созылады. Толеранттылық; антигенді ө те аз мө лшерде кө п рет енгізгенде де пайда болады. Сонымен тoлepoгeннiң мө лшеріне қ арай антигеннен туындайтын толеранттылық; аз дозалы жә не кө п дозалы деп аталатын екі тү рге бө лінеді.

Дене мү шелерін ауыстырып салғ анда трансплантанттың орын тeбyi ү шін реципиентке иммунитетті тежейтін ә р тү рлі иммунодепрессанттар (6-меркаптопурин, имуран, аметопетрин, циклофосфамид, т.т.) жіберіледі. Бұ ндай қ ұ былысты дә ріден туындайтын толеранттылық деп атайды. Ә йтсе де аталғ ан дә рілер рентген сә улесімен тақ ілеттес организмге телімді ә сер етпейді. Сондық тан бұ ндай жағ дайда белгілі бip антигенге бағ ытталғ ан телімді иммунологиялық толеранттылық болмайды.

Иммунологиялық толеранттылық тың қ анда антидене болмайтын айқ ын тү pi де, антидененің ө те аз мө лшерде тү зілетін салыстырмалы тү pi де табиғ атта кең інен тарағ ан. Эмбриональдік кезең де пайда болғ ан толеранттылық бактериялық жә не вирустық этиологиясы бар жұ қ палы iш тастау аурулары тұ сында жиі ұ шырайды. Ондай ауруларғ а бруцеллез, сальмонеллез, кампилобактериоз, лептоспироз, жылқ ы ринопневмониясы, сиырдың жұ қ палы ринотpaxeтi, т.б. жатады.

Қ оздырушысы тікелей (вертикальді) енесінен ұ рық қ а берілетін бірқ атар вирустық жұ қ палы аурулар кезінде, кейінгі ұ рпақ та иммундік жауап реак­циясы білінбей-ақ вирус организмде тұ рақ тап қ алады. Мұ ндай инфекцияларғ а тышқ анның хориоменингиті, тауыктыц лейкозы, адамныц вирустык гепатиті, Борн ауруы, висма-маеди, скрепи, т.б. жатады. Ф.Бернет мұ ндай ауруларды тү бегейлі толеранттанғ ан инфекциялар деп атады.

Иммунологиялық жады - организмнің антигендік ә сердің қ айталануына гуморльдік жә не жасушалық реакциялар арқ ылы ә деттегіден ә лдеқ айда кү шті жауап бepyi. Екінші, немесе қ айталанғ ан, жауап анамнездің реакция деп аталады. Оның ерекшелігі антиденелердің титрі жылдам артады жә не ол антиденелер иммуноглобулиндердің IgG класына жата­ды.

Иммунологиялық жады лимфоидтық жү йедегі ө згеше ө згерістердің нә тижесінде қ алыптасатын " жады жасушаларының " қ ызметінен туындайды. Осы заманғ ы кө зқ арастар бойынша бұ л жады жасушалары антиген арқ ылы кү шейтілген Т- жә не В-лимфоциттердің клоны болып табылады. Бұ л жасушалардың қ алыптасуы ү шiн бастапқ ыда организмге антигеннің елеулі мө лшepi қ ажет. Ал қ айталау реакциясын тудыру ү шiн жады жасушаларын icкe қ осуғ а антигеннің ө те аз дозасы да жеткілікті. Сондық тан жануарларғ а ревак­цинация (қ айталап егу) кезінде кү шті иммундік жауап алу ү шін вакцинаның ө те аз, шамалы ғ ана, дозасы жеткілікті болады.

Иммунологиялық жадының қ алыптасуы ү шін белгілі бip уақ ыт қ ажет. Антигеннің ерекшеліктеріне жә не жануардың тү ріне байланысты бұ л мерзім бірнеше кү ннен бірнеше айта дейін созылады. Ал қ алыптасқ ан жағ дай бipнеше ай, кейде жылдар бойы сақ талады. Адамның жады Т-лимфоциттері тыныштық кү йін 15 жылғ а дейін сақ тайды. Сондық тан бұ ндай торшалар ұ зақ жасайтын лимфоциттер деп аталады.

Біздің жү ргізген арнаулы зерттеулерімізде ү й қ оянының сиырдың глобулиніне иммунологиялық жадысы 30 кү ннен кейін қ алыптаса бастайтындығ ы, ал 50-60 кү ннен кейін ең жоғ ары дең гейге жететіндігі анық талды.

Иммунологиялық жады организмнің қ орғ аныс қ абілетінің қ алыптасуында маң ызды роль атқ арады. Инфекцияның немесе вакцинаның ә серінен пайда болғ ан жады жасушалары сол антигендік ә сер қ айталанғ анда иммунология­лық жү йенің жедел жоғ ары қ арқ ынмен жауап бepyiн қ амтамасыз етеді. Бұ дан шығ атын қ орытынды вакцина егудің мә нісі мен нә тижесі иммунологиялық жады қ алыптастыру. Инфекция кезінде де, вакцина еккеннен соң да, иммуно­логиялық жадының қ алыптасы мен icкe қ осылу тетіктері тақ ылеттес болғ ан­дық тан иммуологиялық реакциялардың инфекция мен вакцинация кезіндегі нә тижелерін ажыратуда қ иындық тар туындайды.

Идиотип-антиидиотиптік қ атынасы. Иммуноглобулиннің бip класына жататын антиденелердің антигендік қ ұ рамы бірдей болады, тек қ ана антигенмен қ осылатын " белсенді центр" деп аталатын азғ антай бө лігі антигеннің қ ұ рамын қ айталайтын болғ андық тан ә pбip антиденеде телімді болады. Антидененің ө зін тудыратын антигеннің қ ұ рылысына байланысты телімділігін идиотип деп атайды. Идиотиптің осындай телімділігі нә тижесінде организмде оғ ан қ арсы антидене - антиидиотип пайда болады. Антигеннің антиподы идиотип, ал оның антиподы антиидиотип болғ андық тан антиген мен антии­диотип толық сә йкес келеді ө йткені eкeyi де бip идиотиптің антиподы. Сондық тан антиидиотиип антигеннің орнына организмді иммундеу ү шін қ олдануғ а болады.

В- жә не Т-лимфоциттердің идиотиптік рецепторлары ашылды. Идиотип торы теориясы бойынша жайшылық та лимфоциттердің, ә cipece Т-кө мекші мен Т-супрессордың, идиотиптік рецепторлары бipiн-бipi тежеп, тепе-тең қ алыпта болады. Бұ л кө зқ арас бойынша толеранттылық тепе-тендіктің қ айта қ алпына келіп, иммундік жауаптың тежелуі.

1. Жұ қ палы ауруларғ а қ арсы иммунитет жә не оның тү рлері

Жұ қ палы ауруғ а қ арсы иммунитеттің туа біткен жә не қ алыптасқ ан негізгі екі тү pi болады. Ондай микробты кө п мелшерде организмге қ олмен енгізгенде де телімді ауру дамымайды, ө йткені организмнің ұ лпалары мен жасушаларың да микроб пен оның улы заттарына тә н тиicтi қ ұ рылымдар (рецепторлар) жоқ.

Жұ қ палы ауруғ а қ арсы пайда болғ ан иммунитет негізінен екі тү рлі -табиғ и жә не жасанды жолмен қ алыптасады. Табиғ и жолмен қ алыптасуы адамның араласуынсыз, ал жасанды жолы ә ртү рлі дә рігерлік ә дістердің кө мегімен icкe асады. Бұ лардың ә рқ айсысы белсенді жә не енжар болып бө лінеді. Егер организм антиденелер мен басқ а да қ орғ аныс заттарын ө зі тү зіп шығ арса ондай иммунитет белсенді (активті) болады да, қ орғ аныс заттарын дайын кү йінде қ абылдаса - ондай иммунитет енжар (пассивті) деп аталады.

Табиғ и белсенді иммунитет. Табиғ и белсенді иммунитетке ежелден табиғ и жолмен қ алыптасқ ан иммунитеттің мынандай тү рлері жатады: белсенді жолмен қ алыптасатын аурудан соң ғ ы иммунитет жә не иммундеуші субинфек­ция. Жануарлар жұ қ палы аурумен ауырып жазылғ аннан кейін ауруғ а бейімділігі тө мендейді немесе қ айтадан мү лде ауырмайды. Бұ л пайда болғ ан иммунитеттің ішіндегі ең мық ты тү pi. Ауырып жазылғ аннан соң организм микробтан мү лде арылып иммунитет қ алыптасса, мұ ндай иммутетті cmepuлdi иммунитет деп атайды. Егерде аурудан жазылғ ан соң организм микроб алып жү руші болып қ алатын болса, мұ ндай жағ дайда қ алыптасқ ан иммунитет стерилсіз иммунитет деп аталғ ан. Француз ғ алымы Сержант микроб сақ талғ ан жагдайда ғ ана болатын стерилсіз иммунитет премунция деп атады. Табиғ атта стерилсіз иммунитет кең тарағ ан. Негізінде ауырып жазылғ аннан кейін қ алыптасатын иммунитетті екі кезең ге бө луге болады. Бipiншi кезең микроб ә лі де болса организмде сақ талатын мерзімге сә йкес келетін стерилсіз иммунитет, ал екінші кезең микроб тарату тоқ талғ аннан кейін болатын стерилді иммунитет.

Иммундеуші субинфекция да табиғ атта жиі кездеседі. Жануарлардың ауру қ оздырушы микробпен кезіккенше қ арамастан ауру білінбей, иммунитет қ алыптасуы маң ызды фактор ретінде ветеринариялық шараларды жү ргізгенде ү немі ecкepілyi қ ажет. Жергілікті малдар сол аймақ та тарағ ан ауруларғ а тө зімді келеді. Ал басқ а жақ тан ә келінген малдар сол жерде болатын ауру­ларғ а тез шалдығ ады. Сондық тан ә келінген малдарды жерсіндіру оларды сол жердің ауа райы мен жем-шө біне ғ ана ү йрету емес, жаң а мекенінде кездесетін паразиттер мен ауру қ оздырушыларғ а тө зімділігі де қ алыптастыру.

Табиғ и енжар иммунитет. Табиғ и енжар иммунитетке негізінен жас тө лдің енесінен табиғ и жолмен алатын қ орғ аныс қ абілеті жатады. Қ ұ стың балапаны жә не жұ мыртқ а арқ ылы ө ніп-ө сетін басқ а хайуанаттар қ орғ аныс заттарын жұ мыртқ аның сары уызынан алады. Бұ л жұ мыртқ а арқ ылы қ алыптасқ ан трансовариалъді иммунитет.

Жоғ ары сатыдағ ы жануарлар иммунитетті ұ рпағ ына плацента арқ ылы береді бұ л трансплацентарлық иммунитет. Бірақ та плаценталы жануарлардың барлығ ы бірдей плацента арқ ылы ұ рық қ а антиденелер бере бермейді. Бұ л плацентаның қ ұ рылымына байланысты. Антиденелер адам мен приматты жануарлардың гемохорионды плаценталары арқ ылы ғ ана ө те алады. Гемохорионды плацентада ұ рыктың хорионы жатырдың қ ан тамырына тікелей ұ штасады да, антиденелердің аналық қ ан айнамылынан ұ рық тың қ ан айналымына ө туіне мү мкіндігі тудырады.

Ауыл шаруашылық жануарларының (сиыр, жылқ ы, қ ой, ешкі) плацентасы десмохорионды немесе эпителиохорионды болады да, хорион мен жатырдың қ ан тамыры арасында дә некер ұ лпа мен эпителий жасушаларының бірнеше қ абаты орналасады. Антиденелер осындай табиғ и тосқ ауылдан ө те алмайды да, жатырдағ ы тө л анасының қ анынан қ орғ аныс заттарын ала алмайды. Сондық тан да малдың жас туғ ан тө лінің қ анында иммуноглобулин­дер болмайды (агаммаглобулинемия). Барлық қ орғ аныс заттарын жас тө л енесінің уызынан алады, бұ л - коластралъдік иммунитет. Уыз ө зінің қ орғ аныс заттарының қ ұ рамы жө нінен қ ан сарысуынан кем тү спейді. Онда ә р тү рлі антиденелер, басқ а да микробқ а қ арсы заттар мол. Мұ ндай қ асиет бipiншi сауылғ ан уызда ғ ана болады. Кейінгі алынғ ан уыздың қ ұ рамы нашарлай береді де, келе-келе жай сү тке ұ қ сас болады. Жас тө лдің ішегіндегі эпителий де туғ аннан соң бірнеше сағ ат бойы ғ ана уыздағ ы антиденелер мен басқ а да қ орғ аныс заттарының ө туіне қ олайлы болады. 1-2 тә уліктен кейін аталғ ан заттар ішектен қ анғ а бү тін кү йінде ө те алмайды да, басқ а қ ореқ тік заттар сияқ ты ферменттердің ә серінен ыдырап, қ орытылып кетеді. Осығ ан байланысты жаң а туғ ан тө л мү мкіндігінше уызды ертерек қ абылдағ аны жө н. Ең дұ рысы уызды енесінің емшегінен емізген. Уызда қ орғ аныс заттарынан басқ а да ә р тү рлі минеральды макро жә не микроэлементтер бар. Ішектің қ ызметін кү шейтетін магний тұ здары тоң ғ ақ тың бө лініп, iшeк қ ызметінің жақ саруына ық пал етеді.

Жасанды иммунитет. Жасанды иммунитеттің де белсенді жә не енжар тү рлері бар. Жасанды белсенді иммунитет вакцина егу арқ ылы қ алыптасады. Вакцина ауру қ оздыратын микробтан жасалғ анымен вакциналық процестің инфекциялық процестен едә уір айырмашылық тары бар. Инфекциялық про­цесс кезінде негізінен организмде инфекциялық -патологиялық қ ұ былыстар, ал вакциналық процесс кезінде кepiciншe иммунологиялық -қ орғ аныстық қ ұ былыстар басым болады.

Жасанды енжар иммунитет қ ұ рамында антиденелер бар иммунді қ ан сарысуының немесе онан даярланғ ан таза иммуноглобулин препараттарының кө мегімен пайда болады. Мұ ндай иммунитет енжар деп аталғ анымен организм тіпті де бейтарап қ алмайды, иммунитеттің қ алыптасуына белсенді тү рде қ атысады. Вакцина еккеннен кейін организмде иммунитет 1-2 апта ө ткеннен соң барып қ алыптасатын болса, енжар иммунитеттің пайда болуы ү шін ондай мезгілдің қ ажеті жоқ. Іс жү зінде бipep сағ ат ө ткеннен соң -ақ жіберілген антиденелер ө з ә рекетін бастайды.