Жануарларды жұқпалы ауруларға қарсы иммундеу

Жануарларды жұ қ палы ауруларғ а қ арсы жасанды жолмен, яғ ни қ олдан иммундеу белсенді жә не енжар ә дістер арқ ылы іске асырылады. Белсенді иммундеу ү шін вакциналар, ал енжар иммундеу ү шін иммуноглобулин препараттары қ олданылады.

Вакциналар тірі жә не ө лтірілген деп аталатын екі топқ а бө лінеді.

Тірі вакциналар. Тірі вакциналар ауру қ оздырушыларының тіршілігін жоймағ ан ө сіндісі болып табылады. Бұ лар ә лсіретілген жә не ә лсіретілмеген деп аталатын топтарғ а бө лінеді. " Ә лсіретілген" деген сө з қ оздырушы микробтың уыттылығ ына қ атысты айтылғ ан. Ә лсіретілген штамм деп тиісті бір ауру қ оздырушы микробтың жасанды жолмен уыттылығ ы бә сең детілген тү рін айтады. Уыттылығ ының тө мендеуі микробтың ауру қ оздыру қ абілетін жоғ алтып, иммунитет қ алыптастыру қ асиетін сақ тайтындай дә режеде болуы қ ажет. Егер микробтың бұ л қ асиеті тұ рақ ты тұ қ ым қ уалап, ұ рпақ тан ұ рпақ қ а берілетін болса, ондай ә лсіретілген қ оздырушыны вакциналық штамм ретінде, яғ ни вакцина даярлау ү шін қ олданады.

Тарихи тұ рғ ыдан қ арастырғ анда адамзат алғ ашында вакцина ретінде ө згертілмеген уытты ауру қ оздырушы микробтарды пайдаланғ ан. Адамзат сү т ашытатын микробтарды білмей тұ рып-ақ айран ұ йытуды ү йренгені сияқ ты ауру қ оздырушы микробты білмей-ақ адамдар мен жануарларды жұ қ палы ауруларғ а қ арсы еге білген. Кө не дә уірдің ө зінде Азиялық кө шпенділер адам мен малғ а шешекті, ешкіге кебенекті, сиырғ а ала ө кпені егіп, аурудан сақ тандыра білген. Бұ л ауруларғ а қ арсы егу ү шін қ ұ рамында ауру қ оздырушы микроб бар ә р тү рлі патологиялық материалдар пайдаланылғ ан [12, 13, 14, 15].

Адамғ а шешек егу вариолау деп аталады. Іс жү зінде бұ л адамнан адамғ а шешекті қ олдан жұ қ тыру еді. Ал қ ойдан қ ойғ а шешекті егу овиналау деп аталады. Кейін (1902 ж.) қ ойғ а егілген шешек сө лі - овина ө ндірістік ә діспен алына бастады. Қ азір бұ л дә рмектің негізінде аллюминий гидрототық ты формолвакцина даярланады. 1796 ж. ағ ылшын дә рігері Э.Дженнер халық тә жірибесіне сү йеніп, адамғ а сиырдың шешегін егуді ұ сынды. Бұ л ә діс вакциналау (вакцинация, латынша vасса - сиыр) деп аталды да, бұ дан былай жұ қ палы ауруғ а қ арсы егу ә дістерінің барлық тү рлері осылайша аталатын болды.

Ә лсіретілмеген вакциналарды пайдалану қ азіргі уақ ытта да қ алғ ан жоқ, Мысалы, қ азір қ ұ с шешегіне қ арсы вакцина ретінде тауық пен кү рке тауық ты егу ү шін шешек вирусының кө гершіннен алынғ ан штаммы қ олданылады.

Ескеретін бір жағ дай ә лсіретілмеген тірі вакциналарды егудің ө зіндік ерекше ә дістері бар. Бү л дә рмектер ә деттегіден тыс микробтың денеге табиғ и жолмен енуіне керағ ар организмдегі белгілі бір орындарғ а егіледі. Мысалы, овинаны қ ойдың қ ұ йрығ ының жү нсіз тақ ыр жеріне тері ішіне, ала ө кпе сө лін сиырдың қ ұ йыршығ ының ұ шының сырт жағ ына, кебенек сө лін ешкінің маң дайына, қ ұ с шешегін қ ұ стың балақ қ ауырсынының ұ ясына (фолликуласына) жібереді. Вакцинаны бұ лай еккенде орны шектелген патологиялық процесс ө рбіп, ақ ыры сә тті аяқ талып, ауруғ а қ арсы иммунитет қ алыптасады.

Соң ғ ы уақ ытта ә лсіретілмеген тірі вакциналарды қ олданудың тағ ы бір ә дісі пайдаланыла бастады. Бұ л - гетерологиялық иммунитетті (гетероиммунитет) пайдалану нә тижесі. Бұ ндай иммунитетті айқ ыш иммунитет деп те атайды, оның негізінде микробтардың антигендік ұ қ састығ ы жатыр. Ортақ антигендері бар микробтардың біріне қ арсы иммунитет екінші ұ қ сас микробқ а да қ арсы ә сер етеді. Жоғ арыда кө гершін шешегінің вирусын тауық шешегіне қ арсы вакцина ретінде қ олданылатындығ ы айтылды. Сол сияқ ты кү рке тауық тың герпес вирусын Марек ауруына қ арсы, Роус вирусын тауық лейкозына қ арсы, Шоуп фибромасының вирусын ү й қ оянының миксоматозына қ арсы, балалардың қ ызылшасының вирусын ит обасына қ арсы, шошқ а обасының вирусын сиырдың вирустық диареясына қ арсы, бактериялық обаның вакцинасын тең із тышқ анының псевдотуберкулезіне қ арсы пайдалануғ а болады.

Қ азіргі заманда ә лсіретілмеген микроб вакцина ретінде ө те сирек қ олданылып, керісінше уыты ә лсіретілген микроб штаммдарынан даярланғ ан вакциналар кең інен пайдалатынатын болды.

Ә лсіретілген вакциналар ауру қ оздырушы микробтың уыттылығ ы тө мендеген штамының ө сіндісі болып табылады. Бұ л штамм ө зіне тә н уыттылығ ын белгілі мө лшерде тө мендетіп, иммунитет тудыратын қ асиетін

мейлінше сақ тауы қ ажет. Екінші сө збен айтканда иммуногендігі толық сақ талып, тек қ ана аз мө лшерде қ алдық уыттылығ ы болуы керек. Вакциналық штамм организмге енгізілгең де онда ө сіп-ө ніп, ө зіне тә н ауру қ оздырмауы керек. Бұ л жағ дайда организмде болатын қ ұ былыс вакциналық процесс деп аталады. Оның нә тижесінде сол ауру қ оздырушысына қ арсы телімді иммунитет қ алыптасады. Қ азіргі кө зқ арас бойынша вакциналық процесс ауруғ а, тіпті оның жасырын тү ріне де жатпайтын дербес процесс. Вакциналық процесс кезінде организмде болатын ө згерістер зиянды патологиялық емес, керісінше пайдалы иммуно-морфологиялық болып табылады.

Ә лсіретілген вакциналық штамм - ауру қ оздырушының сапалық жағ ынан басқ а биологиялық қ асиеттерге ие болғ ан жаң а бір қ алпы деп есептеген жө н. Вакциналық штамм ретінде ә лсіреген микробтың табиғ и жағ дайда пайда болғ ан немесе эксперимент нә тижесінде жасанды жолмен алынғ ан жаң а бір тармағ ы (клоны) пайдаланылады. Бұ ндай клондарды табу ү шін ауру жануарлардан бө лінген микробтың кө птеген штаммдарының арасынан сұ рыптау жұ мысын жү ргізеді. Ал жасанды жолмен алу ү шін ұ зақ уақ ыт қ оректік ортада ө сіреді немесе ә р тү рлі жануарлардың денесі арқ ылы ө ткізеді, не болмаса ә р тү рлі мутогендік факторлармен ә сер етеді. Мұ ндай жасанды мутанттар алудың ә дістерін ү ш топқ а бө луге болады:

1.Химиялық ә дістер: азот қ ышқ ылы, т.б. химиялық заттармен ә сер ету. 2.Физикалық ә дістер: ультракү лгін сә уле, температура, радиация, т.б.

3. Биологиялық ә дістер: бактериофагтар, антибиотиктер, жануар организмі арқ ылы пассаж, т.б.

Ә лсіретілген тірі вакциналардың алыну тарихына аздап шолу жасасақ, бұ л ә дістің негізін қ алағ ан Л.Пастер топалаң микробын жоғ ары температурада (42, 5-43° С) ө сіру арқ ылы оның уыттылығ ын тө мендетті. Жануарлар арқ ылы пассаж жасау да Л.Пастер тапқ ан ә діс. Ол қ ұ тырық вирусын ү й қ ояны арқ ылы ү здіксіз пассаж жасау арқ ылы вакциналық штамм вирус-фикс (fiхе - бекіту) алды..

Аталғ ан ә діс вирустық инфекцияларғ а қ арсы вакцина алу ү шін кең інен пайдаланылады. Алынғ ан вакциналық штамдар пассаж жасау ү шін пайдаланғ ан жануарлардың тү ріне қ арап ә р тү рлі атауларғ а ие болды. Мысалы, ү й қ ояны арқ ылы пассаж жасалса, ондай штамм лапинделген (lаріnus - ү й қ ояны), қ ұ с арқ ылы болса авинделген (avis - қ ұ с) деп аталады. Ал ұ лпа ө сіндісіне ө сірілуге бейімделген штамм ө сіндік, ал қ ұ с эмбрионында ө суге бейімделсе эмбриондық вакцина деп атау қ алыптасты.

Соң ғ ы кезде микроорганизмдердің вакциналық штаммдарын алу ү шін генноинженерлік ә дістер пайдаланыла бастады. Вакцинаны гендік инженерлік ә діспен синтездеу (қ ұ растыру) ү шін ауру қ оздырушысының антигендік детерминанты ү шін жауапты ДНҚ сегментін прокариот немесе эукариот жасуша жү йесіне енгізеді. Бұ л ә діспен ә р тү рлі ауру қ оздырушы микробтардың антигендік қ ұ рамын ө згертуге, не болмаса ауру қ оздырмайтын сапрофитті микробка ауру қ оздыратын микробтың антигенін кө шіріп

қ ондыруғ а болады.

1. Ө зіндік зерттеу

Курстық жұ мысты орындау барысында вакцинаның ерекшеліктері зерттелді. Ө лтірілген вакциналар. Ө лтірілген вакциналарды тиісті ауру қ оздырушы микробтарды ә р тү рлі ә дістермен ө лтіру арқ ылы даярлайды. Ол ү шін бактерияларды тығ ыз немесе сұ йық қ оректік ортада ө сіреді. Биологиялық ө ндіріс орындарында микроорганизмдерді арнаулы танкерлерде ө сірудің кең тарауына байланысты кө бінде сұ йық қ оректік орта пайдаланылады. Алынғ ан микробтарды ө лтіру ү шін ә детте формалин, фенол, мертиолат (тиомерсал), ацетон, ал кей жағ дайда жоғ ары температура, ультракү лгін сә уле, ультрадыбыс пайдаланылады. Осыдан келіп формолвакцина, фенол вакцина, мертиолат вакцина (тиомерсал вакцина), қ ыздырылғ ан вакцина, дезинтеграциаланган (улътрадыбыспен талқ андалғ ан) вакцина, т.т. атаулар пайда болғ ан. Осы аталғ ан заттардың ішінде формалиннің ә сері ерекше. Ол микробты ө лтіріп қ ана қ оймай, оның токсиндерінің улық қ асиетін бейтараптайды. Формалинмен, бейтараптанғ ан токсин анатоксин деп аталады, ол иммуногендік қ асиетін толық сақ тайды. Француз ғ алымы Г.Рамон ашқ ан бұ л жаң алық сіреспеге, дифтерияғ а қ арсы вакциналар даярлауғ а мү мкіндік берді. Мұ лдай вакциналар анатоксин вакциналар немесе анавакциналар деп аталады. Ө лтірілген вакциналар тірі вакциналарғ а қ арағ анда иммуногендік қ асиеті жағ ынан анағ ұ рлым тө мен. Бұ л кемшіліктің аз да болса орнын толтыруғ а адъюванттардың кө мегі бар. Адъюванттарды да Г. Рамон (1925) ұ сынғ ан болатын. Бірталай заттар: аллюминий гидрототығ ы, ашудастар (квасцы), ө сімдік майлары, ланолин, лецитин, хлорлы кальций антигендердің иммуногендік қ асиетін арттырады. Адъювантпен араластырылғ ан антиген кіргізілген орында қ абынғ ан тү йіршік (гранулема) тү зіледі, соның нә тижесінде антигеннің организмге сің уі баяулап, ыдырайтын жә не ә сер ететін мерзімі ұ зарады. Сондық тан мұ ндай вакциналарды деполандырылғ ан (депо - қ ойма) деп те атайды. Лимфалық элементтердің молынан шоғ ырлануына байланысты қ абынғ ан тү йіршіктерде антиденелердің 80% дейіні тү зіледі. Адъюванттардың мутогендік қ асиеті бар. Олардың ә серінен маң ындағ ы жә не алыстағ ы сө л тү йіндерінде, кө к бауырда кө птеген бұ дырмақ тар пайда болады. Бұ л бұ дырмақ тар - белсендірілген лимфоциттердің шоғ ыры.

Микроорганизмдердің қ ұ рамында кө птеген антигендер болады. Ауруғ а қ арсы иммунитет пайда болуы ү шін олардың барлығ ының маң ызы бірдей емес. Тек қ ана протективті (қ орғ аушы) деп аталатын антигендер ауруғ а қ арсы иммунитет тудыра алады. Энтербактериялардың протективті антигендеріне Vі-антиген, ішек таяқ шасында К-антиген жатады. Осындай тазартылғ ан протективті антигеннен даярланғ ан вакциналар химиялық вакциналар деп аталады. Мұ ндай вакциналар организмде жайсыз реакциялар тудырмайды, ондай препараттардың болашағ ы зор.

Жануарларды иммундеу ә дістері. Иммундеудің нә тижесі қ олданылатын дә рмектің иммуногендік қ асиетіне ғ ана емес, оны қ олдану ә дісіне де байланысты. Сонымен қ атар жануарларды жаппай иммундеу оларды ауруғ а тексеру (аллергиялық тексеру, қ ан алу) сияқ ты кө п ең бекті қ ажет етеді.

Жануарларды негізінен екі тү рлі жолмен: жекелей жә не жаппай иммундеуге

болады. Дара иммундеу жануарлардың ә рқ айсысына жеке-жеке вакцина жіберу арқ ылы, ал топтап иммундеу жануарлардың тұ тас бір тобына вакцинамен бірден ә сер ету арқ ылы іске асырылады. Жекелей иммундеу кезінде вакцинаны бұ лшық етке, тері астына, тері ішіне, тері ү стіне жібереді. Бү л ә дістерді парентеральдық деп атайды (ішекке соқ пай, яғ ни ішек арқ ылы емес, деген мағ ынада). Парентеральдық жолғ а кө к тамырғ а енгізу де жатады, бірақ бұ л ә діспен іс жү зінде ешбір вакцина жіберілмейді. Энтеральдық жолмен яғ ни ішек арқ ылы, дә лірек айтқ анда ауыз арқ ылы, яғ ни пероральдық жолмен, вакциналау ә дісі кең інен қ олданылады. Сонымен қ атар вакцинаны ә р тү рлі кілегейлі қ абық тар арқ ылы да (танау қ уысына, кө з конъюнктивасына, клоакағ а, емшек ү рпіне) денеге енгізуге болады.

Вакцинаны денеге енгізу жолын таң дағ анда ол дә рмектің антигендік физикалық жә не химиялық қ асиеттері жә не тиісті аурудың ерекшеліктері ескеріледі. Мысалы, тері астына топалаң ның жә не қ ұ тырық тың, бұ лшық етке қ ысағ а мен лептоспироздың, тері ү стіне шешектің, танау қ уысына парагрипптің, емшек ү рпіне (интрацистернальдық немесе диалетикалық жолмен) колибактериоз бен қ ылаудың вакциналары жіберіледі.

Топтап вакциналау екі тү рлі жолмен: ауыз арқ ылы (энтеральдық немесе пероральдық ә діс) жә не аэрозольдік (аэрогендік немесе аспирациялық) ә діспен іске асырылады. Бұ л ә дістер ең бек ө німділігін шұ ғ ыл арттырып, вакцинациялау жұ мысын кө п жең ілдетеді. Пероральдық ә діспен алиментарлық жолмен жұ ғ атын, ал аэрозольдік ә діспен респираторлық жолмен жұ ғ атын ауруларғ а қ арсы егу жақ сы нә тиже береді. Бірақ бұ л заң дылық бұ лжымайтын қ ағ ида емес. Іс жү зінде жаппай егетін ә дістің екеуін де, аурудың табиғ и жұ ғ у жолы қ андай болмасын (алиментарлық, аэрогендік, трансмиссивтік немесе жанасу арқ ылы) пайдалана беруге болады. Ә йтсе де респираторлық инфекциялар кезінде аэрозольдік, ал алиментарлық инфекциялар кезінде пероральдік егу ә дісі жақ сы нә тиже береді. Ө йткені организмді жұ қ палы аурудан сақ тандырғ анда жалпы иммунитетпен қ атар, орны шектелген иммунитет те ү лкен рө л атқ арады.

Аэрозольдік ә діспен қ ұ старды, шошқ аны, қ ойды, сиырды, терісі бағ алы андарды иммундеу жө нінде біраз тә жірибе жинақ талғ ан. Қ ұ сты Ньюкасл ауруына, шешекке қ арсы егу туралы ұ сыныстар жасалғ ан. Иммундеу нә тижесі аэрозольдің кө леміне байланысты. Ірі аэрбзольдер жоғ арғ ы тыныс жолдарында шө геді де, ө те майда аэрозольдер ө кпенің ең терең гі бронхиолалары мен альвеолаларына ө теді. Аэрогендік ә діспен иммундеу ү шін вакцинаны қ ұ рғ ақ немесе сұ йық кү йінде де пайдалануғ а болды. Ә йтседе бірдей нә тижеге жету ү шін сұ йық вакцинағ а қ арағ анда қ ұ рғ ақ вакцина анағ ү рлым кө п мө лшерде қ ажет болады. Иммундеудің нә тижесі тірі вакцинаның аэрозоль кү йінде тіршілігін сақ тауына байланысты. Бү ркілген вакцина штаммы жылдам кебуінің салдырынан тез ө ле бастайды. Оның тіршілігін сақ тауы табиғ атына, ортаның температурасы мен ылғ алдығ ына байланысты. Аэрозольдік жолмен иммундеу ү шін тірі вакциналар тиімді. Олардың ауада тіршілігін ұ зақ уақ ыт сақ тау ү шін ә р тү рлі тұ рақ тандырушы қ оспалар пайдаланылады. Ондай қ оспалар ретінде қ олданылатын кептірілген сү т, глицерин аэрозоль бө лшектерінің ылғ алын сақ тауғ а кө мектеседі.

Аэрозольдік вакцина ретінде аз уақ ыт ішінде (1-3 тә улікте) иммунитет қ алыптастыратын штаммдарды пайдаланғ ан тиімді. Ондай вакцина адам мен жануарлар ү шін қ ауіпсіз болуы керек. Аэрозольдік ә діс тез арада ауруды дауалауғ а мү мкіндік береді. Бірақ герметикаландырылғ ан қ ора-жайды, тиісті аэрозольдік генераторлар мен бү ріккіштерді керек етеді.

Пероральді иммундеу ең қ арапайым жә не денеге бө где заттың енетін табиғ и жолы болып табылады. Бү л ә дісті 1930-жылдары Безредка бактериялық ішек инфекциялары (дизентерия, іш сү зегі) кезінде жан-жақ ты зерттеген болатын. Бірақ ол кездегі вакциналардың жарамсыздығ ынан іске аспай қ алды. Кейінірек бұ л ә діс медицинада пайдаланыла бастады да, кейбір ауруғ а, мысалы полимиелитке қ арсы егуде негізгі ә діске айналды. Ветеринарияда Ньюкасл ауруының ВІ жә не Ла-Сота штамдарынан даярланғ ан вакциналарды тауық қ а суғ а қ осып ішкізеді.

Энтеральдік вакциналарды даярлағ анда оларғ а қ арын сө лінің қ олайсыз ә сері ескеріліп, таблетка жасағ анда сыртын қ ышқ ылғ а тө зімді қ оспамен қ орғ айды немесе май, балауыз, смола сияқ ты қ осындылармен толық тырады.

Пероральді иммундеу кезінде антиген ішекке жетпей, тіпті ауыз қ уысында сің іріле бастайды, мысалы, шешек вирусы мен аденовирустар. Жалпы ішек-қ арын жолынан антигендік заттар қ ан мен сө лге ө тіп, сө л тү йіндері мен кө кбауырда іркіледі. Мұ ндай жолмен иммундегенде гуморальдік, жасушалық жә не орны шектелген барлық иммунитет реакциялары іске қ осылады. Ерекше атап ө тетін жағ дай антиденелер қ анда ғ ана емес, секреттік А иммуноглобулин ретінде сілекейге, ішек сө ліне, капроглобулин ретінде нә жіске шығ ады. Мұ ндай антиденелер ішекке тә н жас тө лдің инфекцияларынан қ орғ ауда маң ызды рө л атқ арады.

Пероральді вакциналаудың тиімділігін шошқ аның тілмесіне қ арсы тірі вакцинаны қ олданғ анда Кулеско (1961) анық тағ ан. Ө те жақ сы нә тиже бұ зауды колибактериозғ а иммундеуде алынды. Бұ л ү шін Сидоров пен Курашвили (1981) колипротектан деп аталатын дә рмек ұ сынды. Торайларғ а колиэнтеро-токсемияғ а қ арсы вакцинаны сумен ішкізу жақ сы нә тиже береді. Диктиокаулез гельминтінің балапан қ ұ рттарына рентген сә улесімен ә сер етіп, пероральдік жолмен иммундеу ү шін пайдалануғ а болатындығ ы анық талды. Пероральдік ә діс жабайы жануарларды, мысалы қ асқ ырғ а қ ұ тырық тың вакцинасын етке қ осып беру арқ ылы, иммундеудің бірден-бір қ олайлы жолы болып табылады.

Жануарларды жаппай иммундеуді жең ілдету мақ сатында бірнеше вакцинаны бір мезгілде егуге болады. Бұ л ә діс кешенді вакциналау деп аталады. Кешенді иммундеу кезінде ә рбір вакцина жеке-жеке егіледі. Ә р тү рлі вакцинаны даярлағ ан кезінде араластырып қ оспа (ассоциацияланган) вакцина даярлау биология ө ндірісінде жолғ а қ ойылып, дамытылып келеді.