Аржылық жоспарлаудың жүйесі.

Қ аржылық жоспарлаудың негізгі қ ұ жаты болып келетін қ аржы жоспары шаруашылық жү ргізуші субъектілердің, салалардың, аймақ тардың жә не жалпы мемлекеттің ақ шалай табыстары (кірістері) мен қ орланымдарын қ ұ рудың жә не пайдаланудың жоспары болып табылады. Қ аржы жоспары ұ лттық шаруашылық тың ресурстармен қ амтамасыз етілуін кө рсетеді.

Басқ арудың барлық дең гейлеріндегі жасалынатын саны кө п қ аржы жоспарларын бір жү йеге келтіру ү шін оларды кө птеген белгілері бойынша сыныптағ ан орындар. Экономикалық ә дебиеттерде олар негізгі екі топқ а бө лінеді: жиынтық жә не бастапқ ы қ аржы жоспарлары.

Жиынтық қ аржы жоспарлары жалпымемлекеттік қ аржы ресурстарының қ озғ алысын негіздейді, мемлекеттің қ аржы жү йесі жү зеге асыратын қ айта бө лу процестерін белгілейді.

Нысаны бойынша олар ә рқ ашан жиынтық жоспарлар болып табылады, бірақ бұ л оның жалғ ыз ғ ана белгісі емес. Сонымен бірге министрліктердің, ведомстволардың қ аржы жоспарларының да қ ұ рамалық сипаты болады, бірақ олар қ аржы ресурстарының қ озғ алысын тек нақ тылы саланың, ведомствоның шегінде ғ ана жобалайтындық тан, олар бастапқ ы жоспарларғ а жатады. Жиынтық қ аржы жоспарлары ең алдымен ө зінің мазмұ нымен, ресурстардың объектісімен жә не сферасымен, жоспарлау ә дістерімен жә не арналымымен ерекшеленеді.

Қ азіргі кезде жиынтық қ аржы жоспарлары жалпымемлекеттік, салалық, аумақ тық жоспарларды кіріктіреді. Мыналар жалпымемлекеттік болып табылады: мемлекеттің жиынтық қ аржы балансы, мемлекеттік бюджет, республикалық бюджет, бюджеттен тыс қ орлар.

Жиынтық қ аржы балансы деп орта мерзімді (бесжылдық) кезең ге арналғ ан дамудың жалпымемлекеттік болжамының қ аржылық бағ дарламасын айтады. Оны жасаумен Қ аржы министрлігінің, Ұ лттық банктің белсенді қ атысуымен экономика жә не бюджеттік жоспарлау министрлігі айналысады. Аймақ тарда баланстын есеп қ исаптарын аймақ тық органдар жү ргізуі тиіс. Жиынтық қ аржы балансында мемлекеттің, меншіктің барлық нысанының шаруашылық жү ргізуші субъектілерінің ақ ша қ орларын қ алыптастырудың қ ұ рамы мен кө здері жә не ұ дайы ө ндіріс пен қ оғ амдық, қ ажеттерге (ә леуметтік мә дени шараларғ а, қ орғ анысқ а, басқ аруғ а) оларды пайдалану қ амтып кө рсетіледі.

Баланстың кіріс бө лігі мыналарды кіріктіреді: таза табыс, тұ тынуғ а салынатын салық тар (қ осылғ ан қ ұ нғ а салынатын салық, акциздер, кеден баждары), амортизациялық аударымдар, сыртқ ы сауда операцияяларының тү сетін тү сімдер, салық тар мен алымдар, қ ысқ а мерзімді несиелендірудің ресурстары, ұ зақ мерзімді несиелендірудің кө здері.

Шығ ыстар бө лігінің аса маң ызды кө рсеткіштері: экономиканы дамытуғ а жұ мсалатын шығ ыстар (кү рделі жұ мсалымдарды қ аржыландыру, айналым қ аражаттарының ө сіміне жұ мсалатын шығ ындар, мемлекеттік субвенциялар); сыртқ ы экономикалық операциялар жө ніндегі шығ ыстар; ә леуметтік мә дени шараларғ а жұ мсалатын шығ ыстар; басқ ару мен қ орғ аныс шығ ыстары; қ ысқ а мерзімді кредит салымдарының жә не ұ зақ мерзімді кредит беруге арналғ ан қ аражаттардың ө сімі.

Жиынтық қ аржы балансы сө йтіп ұ лттық шаруашылық тын қ аржы ресурстарын сипаттайтын қ аржылық кө рсеткіштердің жү йесі болып табылады. Жиынтық қ аржы балансына қ амтылатын кө рсеткіштердің қ ұ рамы оның елдің ә леуметтік экономикалық даму жоспарының материалдық жә не қ аржылық ү йласімдерінің тең герімділігін қ амтамасыз етудің тетігі болып табылатындығ ын кө рсетеді. Бесжылдық мерзімге (жылдарғ а бө ле отырып) жасағ ан кезде бұ л баланс қ аржы жә не ақ ша кердеит қ атынастарын дамытудың ауқ ымы мен сипатын алдын ала айқ ындайды. Жиынтық қ аржы балансы ірілендірілген кө рсеткіштер бойынша оларды министраліктер мен ведомстволарғ а нақ тылы бекітусіз жасалынадын. Мә селен, онда қ арастырылғ ан таза табыстың сомасы субъектілер, яғ ни мекен жайлары бойынша бө лінбейді. Шығ ыстарда да сондай. Бұ л баланстың кө мегімен мемлекеттік бюджет пен шаруашылық жү ргізуші субъектілердің қ аржы жоспарларын жасау процесінде жү зеге асырылатын атаулы қ аржылық жоспарлау ү шін негіз қ аланады.

Дү ние жү зінің барлық елдерінде оперативтік қ аржы жоспары мемлекеттік бюджет болып табылады. Оны жасаудың керектігі мемлекеттің ақ ша ресурстарының кө здері мен ауқ ымын анық таудың жә не жалпы мемлекеттік қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру ү шін оларды ұ тымды бө лудің қ ажеттігімен туындайды.

Мемлекеттік бюджет қ аржы жоспарлары мен болжамдары мен жү йесінде бастысы болып келеді, ө йткені олардың қ алыптасуы мен орындалуына ол белсенді ық пал етеді, мемлекеттің тү рлі шаруашылық жү ргізуші субъектілері мен жә не халық пен ө зара қ атынастарын айқ ындай отырып оларды ү лестіреді. Бюджет белгіленетін жалпы мемлекеттік экономикалық жә не ә леуметтік бағ дарламаларды орындауда, демек, мемлекеттің функциялары оның ішкі жә не сыртқ ы саясатын жү зеге асыруда маң ызды рө л атқ арады.

Бюджет баланс нысанында жасалады, онда ағ ымдағ ы кезең де арналғ ан елдің, оның аумақ тарының экономикалық жә не ә леуметтік бағ дарламаларына сә йкес бү кіл кірістері мен шығ ыстары жоспарланады. Сонымен бірге тү сім кө здерінің толық жиналуына бюджет қ аражаттарының ұ тымды бө лінуіне жә не бюджеттің тапшылық сыз тең естірілуіне баса назар аударылады.

Аса маң ызды оперативтік қ аржы жоспары болып табылатын мемлекеттік бюджеттің жиынтық қ аржы балансының бірқ атар елеулі айырмашылық тары бар. Онда мемлекеттің барлық кірістері емес тек оның орталық тандырылатын бө лігі қ амтып кө рсетіледі. Жиынтық қ аржы балансында мемлекеттің кірістері мен шығ ыстары туралы мә ліметтер ірілендірілген тү рде бү кіл ұ лттық шаруашылық бойынша келтіріледі, ал мемлекеттік бюджетте олар тә птіштелініп (нақ тыланып) кө рсетіледі. Бюджетте оғ ан тү сетін тө лемдерінің нақ ты атаулары мен оларды тө леушілер, арналымы жә не оларды алушылар кө рсетілген.

Бюджеттен қ аржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің қ аржы жоспарлары смета деп аталады жә не негізінен олардың шығ ындары анық талады, ал кірістердің қ осымша кө здері болғ ан жағ дайда шаруашылық қ ызмет бойынша барлық тү сімдер мен шығ ындарды қ ызмет бойынша барлық тү сімдер мен шығ ындарды негіздейтін кіріс-шығ ыс сметалары жасалынады. Ұ жымшылар, кооперативтік ұ йымдар, қ оғ амдық бірлестіктер жә не сақ тық компаниялары қ аржы жоспарларын, мемлекеттік биліктің органдары тү рлі дең гейлері бюджеттерді жасайды. Коммерциялық есепте жұ мыс істейтін кә сіпорындар мен ұ йымдар қ аржы жоспарларын бұ рын кірістер мен шығ ыстардың балансы тү рінде жасайтын. Бұ л жоспарлардың қ ұ рылымы негізінен кә сіпорындар ү шін де, сондай-ақ бірлестіктер ү шін де бірдей болады. Олардың кіріс бө лігінде табыстар мен қ аражаттардың тү сімі, шығ ыс бө лігінде осы тү сімдер есебінен жасалатын шығ ындар анық талады. Баланстың «Кә сіпорындардың бюджетпен ө зара қ арым қ атынастары» бө лігі бюджетке тү сетін тү сімдердін жә не бюджеттен қ аржыландыруды кө рсетеді.

Қ аражаттарының айналымы ү лкен емес шаруашылық – жү ргізуші субъектілер екі бө лімнен: кірістер мен шығ ыстардан тұ ратын қ аржы жоспарларын жасайды, оларда бюджеттен тө ленетін тө лемдер шығ ыстардың қ ұ рамына кіріктіріледі[3].

Кә сіпорынның кірістер мен шығ ыстары балансының ерекшелігі сол, онда шаруашылық қ аржы қ ызметінің тү пкілікті нә тижелері қ амтып кө рсетіледі, ал аралық нә тижелер ақ ша қ аражаттарының айналымдары болмайды.

Есептеулер мен ақ ша қ аражаттарының айналымдарын тіркеу арнаулы қ аржы жоспарында - тө лем кү нтізбесінде жү зеге асырылады. «Тү сімдер» бө лімінде ө німді (жұ мыстарды, қ ызметтер кө рсетуді) ө ткізуден тү скен табыс, банктардің қ ысқ а мерзімді ө ткен дебиторлық берешектің тү сімдері, ақ ша қ аражаттарының басқ адай тү сімдері, кассадағ ы жә не есеп айырысу шотындағ ы қ алдық қ амтып кө рсетіледі. «Шығ ыстар» бө лімінде тауар- материалдық қ ұ ндылық тарды сатып алуғ а, ең бекақ ығ а, салық тарды тө леуге жұ мсалатын шығ ындар, басқ адай шығ ыстар қ амтып кө рсетіледі. Сө йтіп, тө лем кү нтізбесінің кө мегімен шаруашылық жү ргізуші субъектілерде айналымдардың кө леміне қ арай қ ысқ а уақ ыт ішінде (бір айдан бес кү нге дейін) оперативтік қ аржылық жоспарлау жү зеге асырылады. Нарық қ а ө ту кезінде кә сіпорын қ ызметін тиімді басқ арудың шешуші шарты ретінде фирманың ішкі қ аржы жоспарларының да мә ні арта тү сті. Қ азіргі кезде кө птеген фирмалар, акционерлік қ оғ амдар жә не басқ а кә сіпорындар қ аржылық жоспарлауда да жалпы дү ниежү зілік стандарттарғ а кө ше бастады.

Бизнес-жоспар – бұ л кә сіпкерлік қ ызметтің техникалық экономикалық негізіне сайма-сай болатын қ ұ жат. Ол мемлекеттік кә сіпорындардың экономикалық жә не ә леуметтік дамуының жоспарларына қ арағ анда жекеше кә сіпорындар қ атынастарының барлық жақ тарын анағ ұ рлым толық қ амтиды. Бизнес-жоспар ө німнің немесе қ ызметтер кө рсетудің, ерекшеліктерін, олардың бә секелестік қ абілетін, ө тім рыногын бағ алауды жә не сақ тандыруды сипаттайтын бө лімдерді қ амтиды.

Нарық тық ортада қ аржылық жоспарлау анағ ұ рлым жоғ ары сапалық дең гейде жү зеге асырылады жә не ғ ылыми ә дістерді, қ азіргі заманғ ы техникалық қ ұ ралдарды жә не берік ақ параттық базаны пайдалана отырып бұ л процестің жү ргізуге мү мкіндік беретін жаң а нысандармен жә не ә дістермен молаяды.