Бұршақ тұқымдастардын сыртқы және ішкі құрылысы

Дә нді бұ ршақ дақ ылдары (асбұ ршақ, ноқ ат, ноқ аттық, бө рі бұ ршақ, т.б.) дә нді дақ ылдардың ү шінші биологиялық тобын қ ұ райды да, бұ ршақ тұ қ ымдасына жатады. Бұ лардың тұ қ ымдарында 20-30% жә не одан да жоғ ары мө лшерде ақ уыз болады, ал бұ л астық тұ қ ымдастарын аң 1, 5-3, 0 есе артық. Оның ү стіне ақ уызды заттар амин қ ышқ ылдарының қ ұ рамы бойынша (лизин, триптофан, т.б.) толық қ ұ нды, жең іл ериді, адам мен жануарлар ағ заларымен жең іл қ орытылады. Тұ қ ымдар мен жемістерінде ағ заның қ алыпты қ ызмет істеуіне қ ажетті кө п мө лшерде кө мірсулары (крахмал) жә не ә ртү рлі дә румендер (А, В, С, т.б.) де шоғ ырланғ ан[5].

Дә нді бұ ршақ тұ қ ымдастары астық тұ қ ымдастарынан бір қ атар морфологиялық ерекшеліктерімен де ажыратылады: тамыр жү йесі кіндікті, кө птеген бү йір тамыршаларын тү зеді, топырақ қ а 1, 5-2, 0 м терең дікке дейін бойлайды. Ұ сақ тамыршаларында тү йнектер орналасқ ан жә не оларда азотты байлайтын бактериялар дамиды. Сабағ ы ә р тү рлі дең гейдегі беріктілігімен ерекшеленеді: біреулері (ноқ ат, майбұ ршақ, т.б.) тік ө скен қ алпын сақ тайды, ал басқ аларында (асбұ ршақ, жасымық, ноқ аттық, т.б.) жапырылғ ыш, тұ нғ ың ө зі егін жинауда ү лкен қ олайсыздық тудырады.

Жапырақ тары қ ұ рылысына қ арай ү ш топқ а бө лінеді: біріншісі-қ ауырсын жапырақ ты ө сімдіктер (асбұ ршақ, атбас бұ ршақ, ноқ аттық, т.б.), екіншісі-ү штік жапырақ тылар (майбұ ршақ, ү рме бұ ршақ) жә не ү шіншісі-саусақ -салалы жапырақ тылар (бө рі бұ ршақ). Гү лдері бұ рыс пішінді, бестік тү рде болады (сурет 1.4.1).

1.4.1. Сурет Бұ ршақ – Ріsum sativum

1 – гү лдеп тұ рғ ан ө сімдіктін сабағ ы; 2 – піспеген жемістері; 3 - гү лі; 4 – гү лдін кесіндісі; 5 – кү лтелері (ж-желкен, е-ескек, к - қ айық ша); 6 - андроцейі; 7 - аналығ ы; 8 – тұ қ ымның қ ұ рылысы (тұ қ ым жарнақ тары, ү - ұ рық тамыры, б-бү ршікше).

Жемісі – ә р тү рлі кө лемде жә не пішінді бұ ршақ қ ап. Бұ ршақ дақ ылдарының кейбіреулерінің (асбұ ршақ, жасымық, т.б.) жемістері піскен кезде жарылады да, тұ қ ымдары шашылып, астық ө німін тө мендетеді. Тұ қ ымның кө лемі мен тү сі де ә р тү рлі. Барлық ауыл шаруашылық дақ ылдарының жемістерін, оның ішкі қ ұ рылыстарының ерекшеліктеріне қ арай екі ү лкен классқ а бө лінеді. Олар:

1). Біржарнақ ты дақ ылдар классы – барлық дә нді дақ ылдар; оларда қ оректік заттар эндоспермде жиналады, тұ қ ым ө нгенде олардың эндоспермі жер астында жатады, жер бетіне нағ ыз бірінші жапырақ тар ө ніп шығ ады.

2). Екіжарнақ ты классы. Бұ ғ ан дә нді дақ ылдардан басқ алардың жемістері жатады. Олардың дә нінде эндосперм жоқ, қ оректік заттардың қ оры олардың екі жарнағ ында (екі жартысында) жиналады. Олардың тұ қ ымы ө нгенде жер беті осы екі жарнағ ы жапырақ ретінде жер бетіне шығ ады. Оның ішіндегі қ оректік заттар жас ө сімдіктің ө сіп - ө нуіне жұ мсалады. Ал қ орлары азайғ ан сайын жарнақ тары солып, біткеннен соң кеуіп қ алады. Содан кейін барып ө сімдіктің нағ ыз жапырақ тары шығ ады.1.4.2. суретте ү рме бұ ршақ тың қ ұ рылысы кө рсетілген.

Бұ ршақ дә нінің сырты қ атты тұ қ ымы қ абық шамен қ оршалғ ан. Оның сыртқ ы жемістік қ абығ ына қ осылатын орны рубчик деп аталады. Дә нді суғ а салғ анда немесе ол ө нгенде рубчиктің жанындағ ы микропилетесігі арқ ылы су ішіне кіреді.

Сурет 1.4.2. Ү рме бұ ршақ тардың қ ұ рылысы

а - ішкі жағ ы; б – екі бү йірі; в – рубчик; г - микропилетесігі; д – тұ қ ымдық

қ абық шағ ы; е – зародыш; ж – екі жарнағ ы; з – алғ ашқ ы тамыр; и – бү ршік; к – жанақ тардың астынғ ы сабағ ы.

Дә ннің тұ қ ымдық қ абық шаның астында ү лкен екі жарнақ тар орналасқ ан. Бұ л екеуі ө зара астындағ ы қ ысқ а сабақ шалар арқ ылы бірігеді. Осы екі жарнақ тың арасына алғ ашқ ы тамыр мен ө сімдік бү ршігі орналасқ ан. 1.4.3 суретте асбұ ршақ жемісінің кө лденең кесіндісі кө рсетілген[4].

Сурет 1.4.3. Асбұ ршақ жемісінің кө лденең кесіндісі

1-кутикула; 2 – полисадтық клеткасы; 3, 4 - тұ қ ымдық қ абық шаның қ абаттары;

5, 6 - екі жарнақ тың ткаң ы; 7 – крахмал дә ндері; 8 - алейрон дә ндері

Бұ ршақ тұ қ ымдатар тұ қ ымы астық тұ қ ымдастарғ а қ арағ анда айырмашылық тары болады. Олардың тұ қ ымдары бұ ршақ тың ішінде орналасады. Бұ ршақ дақ ылдарының тұ қ ымы тегіс, біраз бұ жырланғ ан қ ауызбен қ апталғ ан. Тұ қ ымның ү стің гі бетінде анық кө рініп тұ рғ ан тұ қ ым кіндігі орналасқ ан. Ол тұ қ ымның ортасында орналасқ ан (фасоль) немесе соң ында (бұ ршақ).

Тұ қ ым кіндігінің ө лшемі, формасы жә не тү сі ә ртү рлі. Бұ ршақ дақ ылдардың тұ қ ымдары бір-бірімен ө здерінің кө лемдері, формасы жә не ұ рық тү стерімен ерекшеленеді, тұ қ ым кіндігі бойынша (1.4.1 кесте)[6].

Кесте – 1.4.1. Бұ ршақ дақ ылдары тұ қ ымдарының арасындағ ы айырмашылық - тарының ерекшеліктері