Тақырыбы: Өндірістік жарықтандыру

Дә ріс мақ саты: Ө ндіріс жұ мыс орындарына ең бек етуге қ олайлы, қ ауіпсіз жағ дайлар жасау ү шін қ ажетті жарық тылық ты қ амтамасы ету

Негізгі терминдер мен анық тамалар:

Ең бек қ ауіпсіздігі – ең бек қ ызметі процесінде қ ызметкерлерге зиянды жә не (немесе) қ ауіпті ө ндірістік факторлардың ә серін болғ ызбайтын іс-шаралар кешенімен қ амтамасыз етілген қ ызметкерлердің қ орғ алу жай-кү йі;

Ең бек қ ауіпсіздігі жә не ең бекті қ орғ ау саласындағ ы нормативтер – эргономикалық, санитарлық -эпидемиологиялық, психофизиологиялық жә не ең бектің қ алыпты жағ дайларын қ амтамасыз ететін ө зге де талаптар;

Ең бекті қ орғ ау – қ ұ қ ық тық, ә леуметтік-экономикалық, ұ йымдастыру-техникалық, санитарлық -эпидемиологиялық, емдеу-профилактика, оң алту жә не ө зге де іс-шаралар мен қ ұ ралдарды қ амтитын, ең бек қ ызмет процесінде қ ызметкерлердің ө мірі мен денсаулығ ының қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету жү йесі;

Жұ мыс орны – қ ызметкердің ең бек қ ызметі процесінде ең бек міндеттерін орындауы кезінде тұ рақ ты немесе уақ ытша болатын орны;

Қ ауіпсіздік нормалары – қ ызметкерлердің ең бек қ ызметі процесінде олардың ө мірі мен денсаулығ ын сақ тауғ а бағ ытталғ ан ұ йымдастырушылық, техникалық, санитарлық -гигиеналық, биологиялық жә не ө зге де нормаларды, ережелерді, рә сімдер мен ө лшемдерді қ амтамасыз ету тұ рғ ысынан ө ндіріс жағ дайларын, ө ндірістік жә не ең бек процесін сипаттайтын сапалық жә не сандық кө рсеткіштер;

Бү йір жарығ ы – қ абырғ алардығ ы терезелер немесе қ абырғ анын шыны бө ліктері арқ ылы. Жоғ арғ ы жарық – тө бедегі терезелер (фонарлар) немесе тебенің шыны бө ліктері арқ ылы.

Аралас жарық – бү йір жә не жоғ арғ ы жарық тың бірге пайдалану.

Жасанды жарық – бө лемлерде табиғ и жарық аз болғ анда немесе оның жоқ кезінде қ олданылады.

Жалпы жарық – бө лменің барлық ауданын біркелкі жарық тандыруғ а арналғ ан.

Жергілікті жарық - ә р жұ мыс орнын жеке дара жарық тандыруғ а арналғ ан.

Қ осынды жарық – жалпы жә не жергілікті жарық тын бірге қ олданылғ ан тү рі болады. Жасанды жарық тың бұ л тү рі тиімді болғ андық тан ө ндірісте кенінен пайдаланады.

Жұ мыс жарығ ы – ө ндіріс бө лмелерінде кү нделікті жұ мыстарды ойдағ ыдай жү ргізу ү шін қ ажетті жарық тылық ты қ амтамасыз етуге арналғ ан.

Авариялық (апат) жарық – жұ мыс жарығ ы кенеттен сеніп қ алғ ан жағ дайда жұ мысты ә рі қ арай жү ргізе беру ү шін қ олданылады. Сондық тан бұ л жарық тың ө зінің бө лек электр тоғ ынын қ ө зі болуы керек.

Эвакуациялық жарық – жұ мыс жарығ ы ө шіп қ алғ анда бө лмелерден адамдарды аман-есен, қ ауіпсіз шығ аруғ а арналғ ан.

Кезекші жарық – бө лмелерді жұ мыс істелмейтін мезгілде жарық тандыруғ а қ олданылады.

Кү зетші жарық – тү нде жарық территориясыны (аланды) жарық тандыруғ а қ олданылады.

Негізгі сұ рақ тар жә не қ ысқ аша мазмұ ны:

Жарық жә не адам ағ засы айналадағ ы ортамен тығ ыз байланыстырады. Адам миына сыртқ ы дү ние туралы хабарлардың 90% онын кө здері арқ ылы келеді.

Жарық кө з арқ ылы орталық нерв жү йесіне ә сер етіп, одан барлық ағ зағ а ық палын тигізеді. Жұ мыс орындарында қ олайлы жасалғ ан жарық ең бек ету жағ дайын жақ сартады, адамның тыныс алысын ұ лғ айтады, ағ зада заттардың алмасу процессін жақ сартады, кө з талуын азайтады, айналадағ ы заттардың жә не істелетін бұ йымдардың кө рінісі жақ сарады, ең бек ө німділігі мен сапасын арттырады. Жарық барлық ағ занын ә рекетін кү шейтеді, ал қ араң ғ ылық оны тө мендетеді. Адамның кө ніл-кү йі жә не белсең ділігі кө терінкі болу жұ мыс орындарының жарық тылығ ына байланысты болады.

Жұ мыс орындарында жарық аз болғ ан жағ дайда кө здін кө ргіштігі (жітілігі) кемиді, соқ ырлық пайда боланы, кө з талып бас аурады, адамның жұ мыс істеу қ абылеті тө мендейді, айналадағ ы заттардың кө рнісі нашарлайды. Екінші жағ ынан ө те ү лкен жарық тын да пайдасы болмайды. Бұ л жағ дайда кө з шығ ылысып аурады, кө зді сығ ырайтып жұ муғ а мә жбү р етеді, ақ ырында сә тсіз оқ иғ ағ а ә келіп соғ уы мү мкін. Сонымен, жұ мыс орындарында жағ амсыз жарық ө ндіріс травматизмінің басты себептерінің бірі болып есептеледі. Сонымен қ атар сә тсіз оқ иғ алар жә не апаттар жарық тың жоқ тығ ынан немесе жарық беретін аспаптар мен қ ондығ ылардың ақ аулығ ынан пайда болады. Сол себепті ө ндірісте жұ мыс орындарына қ олайлы жарық тылық ты ү йымдастыру мә селесіне ерекше кө ніл бө лу керек.

Дұ рыс жобаланып, қ олайлы орнатылғ ан ө ндіріс жарығ ынын мақ саты мынада: жұ мыста қ ө ру жағ дайын жақ сарту, кө з талуын болдырмау, ең бектің ө німділігі мен сапасын арттыру, адамдарғ а жағ ымды психологиялық ә серін тигізу, ең бек қ ауіпсіздігін жоғ арлатып, ө ндіріс травматизімді тө мендету.

Сонымен, ө ндірісте ү тымды (қ олайлы) орнатылғ ан жарық травматизмен кү ресу маң ызды фактор болып есептеліп, оғ ан зор техникалы-экономикалық жә не гигиеналық талаптар қ ойылады.

Адам кө здері қ абылдайтын электромагниттік сә улелерді керінетін сә улелер деп атайды. Кө рінетін сә улелер толқ ындарының ү зындығ ына байланысты 380 нм мен 780 нм арасында болады, 1нм (нанометр) 10^-9 м тең болады. Кө рінетін сә улелер зонасы бір жағ ынан ультракү лгін (380нм ден 10нм дейін) жә не гамма (10 нм кіші) сә улелерімен шектеседі, екінші жағ ынан инфрақ ызыл сә улесі (780 нм ден 340000 нм деін) жә не радио толқ ындарымен (340000 нм артық) шектеледі.

1. Кө рінетін сә уленің энергиясы оның адам кө зінде туғ ызатын жарық сезім бойынша бағ аланады, ол жарық сә улесі деп аталады. Мұ ндай жарық сә улесінің қ уатың жарық ағ ыны (F) деп атайды. Жарық ағ ының ө лшем бірлігі люмен (лм) болады.

2. Барлық жарық кездері кеністікке жарық сә улелерін бір келкі таратпайды. Сол себептен ә р бағ ытта жарық ағ анының қ арқ ындылығ ын (ү демесін) сипаттау ү шін оның кең істік тығ ыздығ ы деген кө рсеткіш қ олданады. Ол кө рсеткіш жарық кү ші (J) деп атанады, оның ө лшем бірлігі кандела (кд) болады.

Жарық кү ші деп жарық ағ ыны мен оны тарататын кең істік бұ рышының қ атынасын айтады

, кд

3. Кең істік (денелік) бұ рыш тең болады

, ср

Денелік бұ рыштың ө лшем бірлігі ү шін ω =1 ср радиусы R=1 м тен шардың бетінде S=1 м² тең ауданды бө летін кең істік бұ рыш аланғ ан.

4. Жұ мыс істейтін жердін бетіне неғ ұ рлым кө п жарық ағ ыны тү ссе, соғ ұ рлым онда жарық тылық кө п болады. Жұ мыс істлелінетін беттін жарық тану дә режесі жарық тылық (Е) кө рсеткішімен сипатталады. Жарық тылық тың ө лшем бірлігін люкс (лк) деп атайды. Жарық тылық деп біркелкі болып таралғ ан жарық ағ ынының жарық талғ ан беттің ауданына қ атынасын айтады

лк

Мұ нда S – жарық талғ ан беттің ауданы, м²;

R – жарық қ ө зі мен беттің аралығ ы, м.

Егер жарық ағ ыны заттардың бетіне кө лдеу тұ сетін болса, онда жарық тылық тен болады

лк

Мұ нда α – жарық ағ ынының тү су бұ рышы, град.

Сонымен, жарық тылық жарық кү ші мен жарық тү су бұ рышынын косинусына тура пропорционал болса, жарық кө зі мен жарық тү скен беттін аралығ ының квадратына кері пропорционаял болады.

5. Жарық кө рсеткіштерінің ішінде маздысының береуі жарық тық (В) болып есптеледі.

Оның ө лшемінін бірлігі кд/м² болады. Жарық тық бір бағ ытта жарқ ырағ ан беттің сә уле таратуын (шығ аруын) сипаттайды жә не адам кө зінде туатын жарық сезімін анық тайды. Жарық тық деп берілген бағ ыттағ ы жарық кү шінін жарқ ырағ ан беттің ауданына қ атынасын айтады.

кд/м²

Жарық тық шамасын сипаттау ү шін мынандай мә ліметтерді келтіруге болады.

1. Айсыз тү нің жарық тығ ы – 10 кд/м²

2. Ай бетінің жарық тығ ы – 2500 кд/м²

3. Шырақ жалынының жарық тығ ы – 5000 кд/м²

4. Ашық кү нде ақ қ ар бетінің жарық тығ ы – 30000 кд/м²

5. Кү ннін жарық тығ ы – 1500000000 кд/м².

Жарық 30000 кд/м² артық болса кө зді шағ ылыстырып аштырмайды, оның жайлы шамасы 5000 кд/м² дейін болады.

6. Шағ ылу коэффициенті ә ртү рлі заттар бетінің оғ ан тү скен жарық ағ ының шағ ылыстыру қ абілетін сипаттайды. Бұ л коэффициент беттен шағ ылғ ан жарық ағ ыны мен сол бетке тү скен жарық ағ ының қ атынасына тен болады.

Сә уле шағ ылу коэффициенттің шамасы беттің тү сімен байланысты болғ андық тан 0, 02 ден 0, 95 дейін ө згереді.

7. Объекті мен фоннын контрасты кө рінетін заттын жарық тығ ы мен фоннын жарық тығ ының ара қ атысын сипаттайды, ол тең

Мұ нда В_Ф, В_З – фон мен заттың жарық тығ ы.

Объекті мен фонның контрасты ү лкен (> 0, 5), орташа (0, 2-0, 5), кіші (< 0, 2) деп бө лінеді.

Табиғ и жарық кү н сә улесінін энергиясынан пайда болады. Ө ндірісте жұ мыс орындарында қ олайлы жағ дайлар жасау ү шін табиғ и жарық тың ө те манызы зор. Ол жұ мыс бө лмелерінде жақ сы жә не біркелкі жарық тылық болуын қ амтамасыз ө теду. Табиғ и жарық адамғ а ү йреншікті, биологиялық жә не гигиеналық қ ұ ны жоғ ары, ү лкен психологиялық ә сері тигізеді. Сол себептен тибиғ и жарық ты ө ндіріс бө лмлерінде жұ мыс орындарын жарық тандыруғ а кең інен қ олданғ ан жө н.

Бө лмелерді табиғ и жарық пен жарық тандырудың ү ш тү рі бар:

1. Бү йір жарығ ы – қ абырғ алардығ ы терезелер немесе қ абырғ анын шыны бө ліктері арқ ылы.

2. Жоғ арғ ы жарық – тө бедегі терезелер (фонарлар) немесе тебенің шыны бө ліктері арқ ылы.

3. Аралас жарық – бү йір жә не жоғ арғ ы жарық тың бірге пайдалану.

Жарық тың қ андай тү рін қ олдануы бө лменің кө леміне, оның пайдаларына арналғ анына, қ ай жерде орналасқ анына, жарық қ а қ оятын талаптарғ а тағ ы басқ а факторларғ а сә йкес анық талады.

Табиғ и жарық тың ө згешелігі сонда, оның бө лмелерде туғ ызатын жарық тылығ ы ө те кең мө лшерде ө згереді. Бұ л ө згерістер сө тке, жыл мерзімдері жә не метеорологиялық факторлармен байланысты болады. Сондық тан бө лмелерде табиғ и жарық ты абсолюттік мө лшермен нормалауғ а болмайды.

Табиғ и жарық ты нормалау ү шін салыстырмалы кө рсеткіш қ олданылады, ол табиғ и жарық тылық коэффициенті (ТЖК) деп аталады. ТЖК сол мезгілдегі сыртқ ы жарық тылық қ а қ атынасын айтады

%

Бө лме ішінде табиғ и жарық тылық ә детте сыртқ ы жарық тылық тан аз болады, ал ТЖК оның неше аз екендігін кө рсетеді.

Кө ру ісінін сипаты мен дә лдегі, жарық тың тү рі жә не ү йлердін орналасу территориясына баланысты ТЖК нормаланғ ан мө лшерін формулармен анық тайды.

Мұ нда - ТЖК шамасы (ү шінші поястікі), %

m – жарық климатының коффициент,

с – кү н климатының коэффициенті.

Ө ндіріс бө лмелерінің табиғ и жарық тылығ ын кө ру ісінің сипаты бойнша есептеу ү шін арнайы методикаларды қ олданады.

Жасанды жарық бө лемлерде табиғ и жарық аз болғ анда немесе оның жоқ кезінде қ олданылады. Ол орындалғ ан конструкциясына қ арай ү ш тү рге бө лінеді:

1. Жалпы жарық – бө лменің барлық ауданын біркелкі жарық тандыруғ а арналғ ан.

2. Жергілікті жарық - ә р жұ мыс орнын жеке дара жарық тандыруғ а арналғ ан.

3. Қ осынды жарық – жалпы жә не жергілікті жарық тын бірге қ олданылғ ан тү рі болады. Жасанды жарық тың бұ л тү рі тиімді болғ андық тан ө ндірісте кенінен пайдаланады.

Неге арналғ анына байланысты жасанды жарық тың 5 тү рі болады:

1. Жұ мыс жарығ ы - ө ндіріс бө лмелерінде кү нделікті жұ мыстарды ойдағ ыдай жү ргізу ү шін қ ажетті жарық тылық ты қ амтамасыз етуге арналғ ан.

2. Авариялық (апат) жарық – жұ мыс жарығ ы кенеттен сеніп қ алғ ан жағ дайда жұ мысты ә рі қ арай жү ргізе беру ү шін қ олданылады. Сондық тан бұ л жарық тың ө зінің бө лек электр тоғ ынын қ ө зі болуы керек.

3. Эвакуациялық жарық – жұ мыс жарығ ы ө шіп қ алғ анда бө лмелерден адамдарды аман-есен, қ ауіпсіз шығ аруғ а арналғ ан.

4. Кезекші жарық – бө лмелерді жұ мыс істелмейтін мезгілде жарық тандыруғ а қ олданылады.

5. Кү зетші жарық – тү нде жарық территориясыны (аланды) жарық тандыруғ а қ олданылады.

Ө ндіріс бө лемелерінде қ олданылатын жасанды жарық тың негізгі кө здері болып қ ызу жә не газоразрядтық шамдар пайдаланылады. Бұ л шамдардың ө зіндік артық шылығ ы мен кө мшіліктері болады. Қ ызу шамдардың артық шылығ ы: жасалуы оң ай, пайдалануда ың ғ айлы, электр желісіне қ осылуы қ иын емес т.с.с. Кемшілігі мында: пайдалы ә сер коэффициенті (ПӘ К) ө те аз (0, 05-0, 1), жұ мыс істеу мерзімі кіші (≤ 1000 сағ ат), жарық берілісі кем (7-20 лм/Вт), ө те қ атты ысиды, кө зді шағ ылыстырады т.с.с. Кейінгі жылдары галогенді қ ызу шамдары шығ арып жү р, олардың жұ мыс уақ ыты 3000 сағ атқ а дейін болады, жарық берілісі 40 лм/Вт дейін жетеді. Қ ызу шамдары кемшіліктеріне қ арамай ә ліде болса кө п жағ дайларда кең қ олданылып жү р.

Қ азірігі кезде газоразрядтық шамдар ө ндірісте кең інен пайдаланады. Олардың ішінде люминесценттік шамдар кө бірек қ олданылады. Бұ л шамдардың артық шылығ ы: ү немділігі, жұ мыс істеу мерзімі ү лкен (8000-12000 сағ ат), жарық берілісі 50-100 лм/Вт, жарық спекторы табиғ и жарық спекторына жақ ын, жарық тығ ы аз болғ андық тан кө зді шағ ылыстрмайды, жарық тү сін ө згертуге болады т.с.с. Кемшілігі мында: стробоскопиялық эффект – кө рініс тү йсігінің бұ рмалануы, шамның жыпық тауы, электр желісіне қ осылу жү йесінің кү рделілігі тө мен температураларда жұ мыс істеуінің нашарлау жә не т.б.

Газоразрядтық шамдардың жаң а тү рлері қ оланылып жү р: натрий, галоид тағ ы басқ а шамдар, олардың жарық берілісі 110-130 лм/Вт дейін болады.

Жасанды жарық электр шырақ тарын пайдалану арқ ылы орындалады. Шырақ деп жарық беретін электр аспабын айтады. Ол шам жә не арматурадан тұ рады. Арматураның қ ажеттілігі:

1.Жарық арналғ ан кө ректі бағ ытта ү неммен тарату.

2.Адамның кө здерін шамның шағ ылыстыру ә серінен қ орғ ау.

3.Шамды кірлену жә не сынудан сақ тау.

4.Шамды орнату жә не электр желісіне қ осу.

Шырақ тардың негізгі сипаттамалары мыналар болады: кеністікте жарық ағ ынынын таралу тү рі, қ орғ аныш бұ рышының шамасы, пайдалы ә сер коэффициенті.

Жарық ағ ынын таралу ө згешелігіне қ арай шырақ тар мынандай болады:

1. Тура жарық беретін – олар жарық ағ ынының 90% арттығ ын тікелей жұ мыс істейтін жердің бетіне тү сіреді.

2. Шағ ылғ ан жарық беретін – олар жарық ағ ынының 90% арттығ ын тө беге тү сіріп, одан шағ ылғ ан жарық ағ ынын жұ мыс істейтін жерге тү сіреді.

3. Аралас жарық беретін – олар тура жә не шағ ылғ ан жарық ағ ынын жұ мыс орындарына тү сіреді.