Түрлі өндірістердегі сұйық және қатты қалдықтар, олардың топыраққа және грунтты суларға әсері.

Мұ най ө ндірудің жылдам ө суі жә не сә йкесінше мұ най-газды ө ң деумен тасымалдаудың, пайдалану жә не барлама бұ рғ ылаудың ә сіресе тең із шельфтерінде ө суі, жоғ ары қ ысымдардың, температураның, жылдамдық тардың жаң а физико-химиялық тә сілдерінің технологиясын кең інен қ олдану, кә сіпшіліктерде қ уаттылығ ы ү лкен технологиялық қ ондырғ ыларды орналастыру экологиялық тез зақ ымданатын аудандарда трансконтиненталды мұ най газ қ ұ бырларын қ ұ ру адамғ а, жануарлар ә леміне, ө сімдіктерге, топырақ қ а, суғ а, ауағ а мұ най газ ө ндірістерінің нақ ты жә не мү мкін ә серлерінің экологиялық қ ауіптілігін айтарлық тай арттырады.

Мұ най жә не газ ө неркә сібінің ірі кешендері жә не адамдар қ оныстанғ ан мекендер табиғ аттың барлық компоненттерін (ауа, су, топырақ жануарлар ә лемі жә не т.б) ө згертеді. Дү ние жү зінде жылына атмосферағ а, суларғ а жә не топырақ қ а 3 млрд.т қ атты ө ндірістік қ алдық тар, 500 км³ қ ауіпті бұ ралқ ы сулар жә не 1 млрд. шамасында химиялық қ ұ рамы жә не ірілігі ә ртү рлі ауа тозаң дары тасталады.

Ө неркә сіп саласының мұ най жә не мұ най ө ң деуші кә сіпорындары 40 %- ге жер атмосферасының кү кірт ангидридімен ластану дең гейін анық тайды. Ол осы кә сіпорындар ауасын 8 - 12 км радиуста «қ анық тырады» делінетін мә ліметтер бар (олардың қ уаттылығ ынан тә уелді). Мұ най жә не мұ най ө німдері бұ ралқ ы суларды ластаушы негізгі компоненттер болып табылады.

Мұ хиттарғ а жылына 4 млн. тоннадай мұ най тасталады жә не 9 млн.т кү кіртсутектер атмосферадан тү нба ретінде тү седі. Мұ хиттар бетінің бесінші бө лігі барлық уақ ытта мұ най қ абық шасымен жабулы. Бұ л су астында тіршілік ететін жә ндіктердің ө мір сү ру жағ дайына зиян келтіреді. Мұ най жә не газ ө неркә сібінің ө ндіріс обьектілерінің барлығ ы дерлік сә йкесті жағ дайларда қ оршағ ан ортаның экологиялық мә ні ә ртү рлі кө птеген қ ауіпті, зиянды заттармен ластайды. Табиғ аттың ө зінің кө мірсутектермен, олардың серіктерінен жә не ө ң деу ө німдерінен басқ а, ластаушылардың қ ұ рамында кө птеген реагенттер, котализаторлар, беттік активті заттар (БАЗ), ингибиторлар, сілтілер, қ ышқ ылдар жә не т.б. болады. Олардың ең қ ауіптісі жә не адам ағ засына ә сері жұ мыстарда қ аралғ ан.

Шикі мұ най. Шикі мұ най буларының адам ағ засына ә сері тұ рақ сыз жә не оның қ ұ рамына байланысты. Мұ най аромат кө мірсутектерге кедей, ә сері бензинге ұ қ сас. Шикі мұ най булары онша улы емес. Адам терісінің сұ йық мұ наймен араласуы ү лкен ә сер тудырады, нә тижесінде экземалар пайда болуы мү мкін.

Бензин адам ағ засына негізінен дем алу жолдары арқ ылы ауамен жұ тылады жә не кейін ішек-қ арын жолымен қ анғ а сорылады. Бензиннің ағ зағ а ә сер етуінің негізінде оның липоидтермен майларды еріту қ абілетінің болуы жатыр. Бензин орталық жү йке жү йесіне, теріге ерекше кү шті ә сер етеді. Ө ткір улануды болдыруы мү мкін, кейде олар аяғ ы ө лімен аяқ талуы мү кін. Ө ткір уланулар ауадағ ы бензин буларының шоғ ырлануы 0, 005 - 0, 010 мг/м³ жеткенде болады, бензин буларының шекті мү мкін шоғ ырлануы (ШМШ - ПДК) - 0, 003мг/м³

Керосин. Керосин жалпы ә сер етуі бензинге ұ қ сас. Керосин буларының шырышты қ абық тарғ а бұ зушы ә сері айқ ын кө рінеді. Теріге ә сер етеді, экземалар жә не дермотиттер шығ уын болдырады.

Кө мір тотығ ы СО₂ -тү ссіз, дә мсіз жә не иіссіз газ. 38 ⁰С-температурада адам қ анында бө лініп таралу коэффициенті 0, 1709. Жұ мыс аймағ ының ауасындағ ы кү кірт тотығ ының ШМШ 20 мг/м³-ке тең. 300 мг/м³ шоғ ырлануды адам 2-4 сағ ат ішінде елеулі ә серсіз ө ткізеді, 600 мг/м³-бұ л уақ ытта жең іл улану болады; 1800 мг/м³-10-30 минуттан кейін ауыр улану болады; 3600 мг/м³ -1-5-минутта адам қ аза болады.

Кө мір екі тотығ ы-тү ссіз, ауыр, аз реакциялы газ. Тө мен жә не қ алыпты температураларда жең іл қ ышқ ыл иісі жә не дә мі болады.

Ауада бір %-ке дейін болғ анда улы ә сер етпейді, 4-5%-те дем алуды айтарлық тай жиілетіп, дем алу мү шелеріне тітіркендіреді, 10%-те ауыр улануды болдырады.

Шекті кө мір сутектер. Органикалық қ оспалар ішінде химиялық жағ ынан анағ ұ рлым инертті олар сонымен қ атар кү шті анаша болып табылады. Сумей қ анда аз ерігіштігі оның ә серін ә лсіретеді, сондық тан тек қ ана ү лкен шоғ ырланулары бұ л заттармен улану қ аупін тудырады. Шектік кө мірсутектермен тұ рақ ты жанасу терінің қ ызаруын, дақ тануын болдырады. ШМШ-300 мг/м³.

Табиғ и газ. Оның ә сері шектік кө мірсутектердің ә серіне ұ қ сас. Басты қ ауіп оттегі жетіспеген жағ дайда ауасыз тұ ншығ уын байланысты. Бұ л ауада СН₄-тың ү лкен мө лшерінің болуында болуы мү мкін, онда оттегінің меншікті мө лшері жә не парциалды қ ысым азаяды. Қ ұ рамында Н₂S бар табиғ и газдар ө те улы. Кү кіртті қ оспалар. Кү кіртті қ оспалардың зияндылығ ы аз кү кіртті мұ найлардан, табиғ и газдармен конденсаттардан анағ ұ рлым улы қ ұ рамдас бө лікті газ бө ліп шығ арылуымен анық талынады. Ә ртү рлі кен орындардың мұ найлары кү кіртті қ оспалары қ ұ рамының біртекті еместігімен сипатталады жә не осығ ан байланысты ә ртү рлі улы қ асиеттері болады.

Меркаптандар. Жоғ ары улы органикалық кү кіртті газ. Мұ найы бар кү кірттерге термиялық (жылулық) ә сер еткенде қ алыптасады.

Кү кіртті сутек. 1: 1000000 елеусіз шоғ ырлануында сезілетін, ұ намсыз иісті, тү ссіз газ. Кү кіртсутек кө п кү кіртсутекті мұ найды жә не газды ө ндірумен ө ң деу объектілері атмосферасы қ ұ рамындағ ы анағ ұ рлым улы қ ұ рам бө лігі болып табылады, соның ішінде оның ауа бассейінін ластау сипатындағ ы саны бойынша да.

Ағ зағ а кү кіртсутек негізінен тыныс алу мү шелері арқ ылы жә не аз мө лшерде тері арқ ылы ө теді. Кү кіртсутектің негізгі улы ә сері шырышты қ абық шаны тітіркендірумен емес, ағ зағ а жалпы ә серімен кө рінеді. Қ азіргі уақ ытта кү кіртсутектің улы динамикасынын негізінде ү ш ү рдісте – орталық жү йке жү йесіне, қ ышық ылдандыру ү рдістеріне жә не қ анғ а ә сері ү рдістері жатқ аны анық талды деп есептеуге болады. Кү кіртсутек-жоғ ары улы у. 1000мг/м³-тан жоғ ары шоғ ырлануда улану жылдам болады, 140-150 мг/м³ шоғ ырлануда жә не бірнеше сағ ат ә сер етуінде шырышты қ абық шалардың тітіркенуі. болады. Ө ткір уланғ аннан кейін адамдар - пневмониямен, менингитпен жә не энцебролитпен ауырулары жиі болады. Кө мірсутек С₁-С₅-3мг/м³ қ оспасымен кү кіртсутектің ШМШ-10 мг/м³.

Кү кіртті ангидрит. Ө ткір иісті жә не тү ссіз газ. Тыныс жолдарының беттерінде кү кірт жә не кү кіртті қ ышқ ылдарды жинап тітіркендіреді. Кү кіртті газ жалпы улы ә сер етеді, кө мірсулы жә не зат алмасуын бұ зады. 20-60 мг/м³ шоғ ырлануында - тыныс жолдарының шырышты қ абық шаларын жә не кө зді тітіркендіреді, 120 мг/м³-тыныс алу тарылады, адам бұ л шоғ ырлануда 3 минут ө ткізе алады; 300 мг/м³-та сананың бұ зылуы болады. 1 минут ә сер еткенде адам есінен танады. ШМШ-10 мг/м³.

Азот тотығ ы. Азоттың екі тотығ ына жылдам тотығ атын тү ссіз газ. Ол гемоглобинді метгемоглобинге ө згертеді. Орталық жү йе жү йкесіне тікелей ә сер етеді.

Детергенттер (жұ ғ ыш заттектер). Детеркенттер деп-БАЗ, сондай-ақ қ осымшалар, активаторлар, толтырғ ыштар, қ осылатын заттар тү сініледі. Детеркенттер қ оршағ ан ортаны ластаушы бола отырып адамғ а, флорағ а жә не фаунағ а қ ауіп тө ндіреді. Бұ ралқ ы сулармен суаттарғ а тү сіп судың ө здігінен тазару ү рдісін жә не су асты тіршілік етуші жә ндіктердің ө мір жағ дайын бұ за отырып, атмосферамен суаттар арасындағ ы газ алмасуды бұ зады жә не де кейбір кедергілердің пайда болуына себепші болатын ү лкен кө лемде кө біктер қ алыптастырады. БАЗ-ң кү шті улы ә сері оның судағ ы шоғ ырлануы 2000-3000 мг/м³ болғ анда кө рінуі мү мкін.

Осылайша мұ най жә не газ ө неркә сібі қ оршағ ан ортаны жә не оның жеке объектілерін ластауда аса қ ауіптілерде жатады. Олардың ауағ а, суғ а, топырақ қ а, ө сімдіктер, жануарлар ә леміне жә не адамғ а мү мкін ә серлеріне табиғ и кө мірсутектердің ұ лылығ ы, олардың сү ліктерінің улылығ ы, химиялық ү рдістерде қ олданылатын химиялық заттардың ө те кө п тү рлілігі, сондай-ақ мұ най - газды ө ндірудің, дайындаудың, тасымалдаудың, сақ таудың, ө ң деудің жә не пайдалану аумағ ының ө суі себепкер.

Қ азіргі уақ ытта мұ найдың жә не мұ най ө німдерінің 1-16%-і ө ндіру, дайындау, ө ң деу жә не тасымалдау ү рдістерінде шығ ындалады. Мұ най-газ ү рдістеріндегі барлық технологиялық ү рдістер (барлау, бұ рғ ылау, ө ндіру, тасымалдау, ө ң деу) сә йкесті жағ дайларда табиғ и экологиялық жағ дайды бұ зуы мү мкін.

Мұ наймен ластанудың кейбір экологиялық аспектілерін жә не олардың алдын алу жолдарын қ арастырайық.

Қ оршағ ан ортаның ластануы деп - қ азір, сондай-ақ болашақ та атмосфераның, жердің жә не судың жасанды немесе табиғ и ө згеруі, ө сімдіктердің жә не жануарлардың ө мір сү ру жағ дайларының нашарлауы тү сініледі. Ө неркә сіптік ө ндірістің қ уатын ү зіліссіз ө сіру табиғ и шикізаттарды қ арқ ынды пайдаланумен, айтарлық тай су шығ ындарымен жә не атмосферағ а ластаушы заттардың тасталынуының кө беюімен байланысты. Сондық тан табиғ атқ а адамның кү шті ә серінің нә тижесін жә не осымен байланысты экологиялық тепе-тең діктің бұ зылу қ аупін елемеуге болмайды.

Мұ най-газ ө неркә сібінде қ оршағ ан ортаны ластаудың жә не кө мірсутектердің шығ у кө здері болып табылатын кө птеген объектілер жә не ә ртү рлі технологиялық ү рдістер бар.

Мұ наймен ластанудың кейбір экологиялық аспектілерін жә не олардың алдын алу жолдарын қ арастырайық. Қ оршағ ан ортаның ластануы деп-қ азір, сондай-ақ болашақ та атмосфераның, жердің жә не судың жасанды немесе табиғ и ө згеруі, ө сімдіктердің жә не жануарлардың ө мір сү ру жағ дайларының нашарлауы тү сініледі. Ө неркә сіптік ө ндірістің қ уатын ү зіліссіз ө сіру табиғ и шикізаттарды қ арқ ынды пайдаланумен, айтарлық тай су шығ ындарымен жә не атмосферағ а ластаушы заттардың тасталынуының кө беюімен байланысты. Сондық тан табиғ атқ а адамның кү шті ә серінің нә тижесін жә не осымен байланысты экологиялық тепе-тең діктің бұ зылу қ аупін елемеуге болмайды.

Мұ най-газ ө неркә сібінде қ оршағ ан ортаны ластаудың жә не кө мірсутектердің шығ у кө здері болып табылатын кө птеген объектілер жә не ә ртү рлі технологиялық ү рдістер бар.

Атмосфераның ластаушы кө здері ретінде технологиялық ү рдістерді талдау. Мұ най ө ндіру аудандарындағ ы атмосфера тұ рақ ты қ ондырғ ыларда минералды отындарды жағ у нә тижесіндегі кү кіртті қ осылыстармен ластанады. Кү кірт кейбір кен орындардың табиғ и жә не мұ най газында, мұ найда қ оспалар тү рінде болады. Жалындарда газды ө ртегенде кү кіртті қ оспалар ауағ а ұ шып кетеді. Жоғ арыда айтылғ ан кү кіртті газдардың аз шоғ ырлануы адамның кө зінің, тамағ ының, тыныс жолдарының тітіркендіруін болдырады. Ал жоғ ары шоғ ырлануда бронхит, ө кпенің қ абынуы болады.

Мұ най ө німдерін ө ртеу атмосфераның тозаң мен, кө мір тотығ ымен, кү кірт тотық тарымен, мышьяк қ оспаларымен жә не басқ а зиянды заттармен ластануын болдырды. Мұ най-газ кен орындарын пайдалануда ауа негізінен мұ найды дайындауда, тасымалдауда жә не сақ тауда ұ ң ғ ыманың ө німін жинау жү йелерінің жә не ә ртү рлі қ ондырғ ылар жабдық тары элементтерінің ақ аулығ ынан, сонымен қ атар резервуарлардан, тұ ндырғ ыштардан, сыйымдылық тардан мұ найдың булануынан ластанады. Басқ аларғ а қ арағ анда атмосферағ а жең іл кө мірсутектер жиі тасталады, олардың шоғ ырлануы белгіленген мү мкін шектерден жиі артып кетіп жатады.

Бө ліп шығ арылғ ан кө мірсутектердің ү лкен бө лігі (75%-і) атмосферағ а, 20%-і суғ а, 5%-і топырақ қ а тү сетіні анық талғ ан.

Осылайша мұ най-газ ө ндіруші кә сіпорындар ауданының атмосферасын негізгі ластаушыларғ а кө мірсутектер, кү кірт тотық тары, азоттар, кө міртектер жә не қ атты бө лшектер жатады.

Сондай-ақ газ жә не мұ най ө ң дейтін заводтарда мұ най жә не мұ най ө німдерінің шығ ыны есебінен ластанатынын айта кеткен жө н. Мысалы, кейбір зерттеулер мә ліметтері бойынша, заводта орташа ластану келесідей:

Кө мірсутектер (МГО қ уаттылығ ына байланысты) - 1, 5-28%

Кү кіртсутектер (ө ртелетін отын массасына байланысты) - 0, 0025-0, 0035%.

Кү кіртті ангидрит - 200%.

Кө міртек тотығ ы (ө ртелетін отын массасына байланысты) - 30-40%.

Бұ л ластаушылардың негізгі кө здері: кө мірсутегі бар-саң ылаусыздырылмағ ан металл резервуарлар; кү кіртсутегі бар-кері сумен қ амтамасыз ету жү йесі жә не кө міртегі тотығ ы бар-технологиялық қ ондырғ ылардың қ ұ быр тә різді пештері (мысалы, ЭЛОУ-АВТ, УЗК, «ыстық» мұ най қ ұ бырлары жә не т. б.) болып табылады.

Атмосфералық ауаны ластудан сақ тау қ азіргі кездегі аса маң ызды мә селе болып табылады. Мұ най, газ ө ң дейтін заводтардың улы газды шығ арындылары олардың мұ най ө ң деу ө німдерін ө ртеумен жә не олардың іс-ә рекетімен шартталғ ан. Осы кә сіпорындардағ ы атмосфераны ластаушы кө здер болып келесілер табылады; Ұ йымдастырылмағ ан шығ арындылар тастау, мұ най жә не мұ най ө німдерін сақ тауда жә не тасымалдауда кө мірсутектердің қ ыздырылуы, сондай-ақ жалындарда кө мірсутекті газдарды ө ртегенде бө лінетін ұ йымдастырылғ ан шығ арындыларды тастау жә не каталитикалық қ ондырғ ылармен қ алпына келтіретін газдар. Соң ғ ы жылдарда залалды заттарды кү рт тө мендету қ ажеттілігі туды, жеке алғ анда қ ұ рамында кү кірт мө лшері кө п мұ найды ө ндіруде.

Мұ наймен ластанудың ө сімдіктер ә леміне жә не топырақ қ а ә сері. СО, СО₂, СН₄, КО, NO₂, SО₂.

Мұ най-газ кен орындарын игеруде топырақ мұ наймен, мұ най ө німдерімен, ә ртү рлі химиялық заттармен жә не жоғ ары минералданғ ан бұ ралқ ы сулармен ластанады. Мұ наймен ластану есебімен топырақ тағ ы кө міртегімен азот арасындағ ы қ атынас кү рт ө седі, бұ л топырақ тың азоттық режимін нашарлатады жә не ө сімдіктердің тамырларының қ оректенуін бұ зады. Бұ дан басқ а мұ най жер бетіне тү сіп, грутқ а сің еді де жер асты суларын жә не топырақ тарды ө те ластайды, ө сімдіктер мен микроағ залар тіршілігіне қ ажетті оттегіні грунттан ығ ыстырып шығ арады, осының нә тижесінде жердің ө німді қ абаты ұ зақ уақ ыт бойы қ айта қ алпына келмейді.

Топырақ қ а жә не ө сімдіқ терге мұ найдың залалды ә сері оның қ ұ рамында жоғ ары минералданғ ан қ абат суларының болуымен кү шейеді.

Қ ұ рамында ә ртү рлі зиянды заттар (газ, мұ най, тұ з жә не т.б) бар. Мұ най кә сіпшілік қ абат жә не бұ ралқ ы сулары, ө здерінің улылығ ымен ө сімдіктер ә лемімен жаң а ағ заларғ а кері ә серін тигізеді. Зерттеулер нә тижесінде жердің қ ұ нарлы қ абатына мұ наймен ластанғ ан сулардың тө гілуі болса, ол жерлердің мү мкін қ алпына келу уақ ыты 20 жылдай қ ұ райтыны анық талғ ан. Мұ най жә не мұ най ө німдерінің топырақ ты-ө сімдікті кешендерге ә сер ету сипаты жә не ә сер ету дә режесі қ ұ рама бө лшектерінің кө лемімен, оның қ асиетімен, ө сімдік жабынының қ ұ рамымен, жыл мезгілімен жә не басқ а факторлармен анық талады. Қ атпау температурасы 150-ден 275⁰ С дейінгі анағ ұ рлым улы қ ө мірсутектер мұ найлы жә не керосинді фракциялар екені анық талғ ан.

Мұ най жә не газ ө ндіру аймақ тарындағ ы табиғ ат тепе-тең дігінің бұ зылуы кә сіпшілікті орналастыруда байқ алады жә не қ ұ бырлар, уақ ытша жолдар жә не электроберіліс желілері қ ұ рылысында топырақ тың ө сімдік жабынын бұ зумен қ атар жү реді.