Түркі тілдері туралы ғылым

Тү ркі республикалары басқ а да кө птеген мә селеде Ресей ауқ ымында болғ аны сияқ ты тілдері туралы ғ ылымда да оны жетекші, кө шбасшымыз деп санады, соғ ан жалтақ тап келді. Одақ тық ғ ылым академиясы жанындағ ы " Тү ркология" секторын ө здерінің ғ ылыми бас штабымыз деп санады, соның айналасына топтасты.

Тү ркология - жалпы Шығ ыстану ғ ылымының бір саласы. Шығ ыстану ғ ылымына араб, иран, монғ ол, қ ытайтану ғ ылымдары енеді. Тү ркология-тү ркі халық тары туралы ілім. Ол тү ркі халық тарының тілін, ә дебиетін, тарихын, этнографиясын зерттейтін ғ ылымдар қ осындысы ретінде Ресейде XVIII ғ асырдың екінші жартысынан бастап қ алыптасқ ан. Тү ркология - ө те кү рделі ғ ылым. Онымен тарих, философия, этнография, археология, лингвистика, ә дебиеттану сияқ ты кө птеген ғ ылымдар айналысады. Аталғ ан ғ ылымдар ө кілдері жазғ ан ең бектер де мол. Қ азірде тү ркология бұ рынғ ыдай ө те кең мағ ынада емес, негізінде, тү ркі халық тарының тілдері мен ә дебиетін, тарихы мен мә дениетін зерттейтін ғ ылым мә нінде қ олданылады.

Тү ркология ғ ылым атауы ретінде " тү рік", тү ркі деген сө здер негізінде пайда болғ ан. " Тү рік, тү ркі" атаулары тү ркі халық тарының кө не жазбаларында ө те ертеден бар, ал еуропалық жазбаларда біздің заманның X ғ асырынан басталады.

" 'Тү рік " сө зінің этимологиясы белгісіз. Ғ алымдардың айтуына қ арағ анда, ол батыр, кү шті деген мағ ынаны білдірген.

" Тү ркі" ертеде этникалық атау ретінде қ олданылмағ ан, ә рқ айсысының ө здеріне тә н этникалық атаулары бар тайпалардың саяси бірлестігінің аты болғ ан. Ертедегі ә скери шонжарлар " тү ркі" деп аталғ ан. Келе-келе тү ріктер басшылығ ымен біріктірілген тайпалар тү ріктер деп аталғ ан да, тү рік этникалық атауғ а айналғ ан.

" Тү рік" сө зін ө зінің этникалық, ұ лттық атауы ретінде иемденген жә не кү ні бү гінге дейін сол мағ ынада қ олданатын тү рік республикасында тұ ратын, " Осман тү ріктері" деп аталатын бір ғ ана халық. Ал " тү ркі" деген сө з - " тү рік" атауы сияқ ты бір ғ ана халық қ а, ұ лтқ а тә н атау емес, ол - ә рқ айсысының ө здеріне меншікті ұ лттық атаулары бар тү ркі халық тарының бә рін қ амтитын атауы. " Тү ркі" - бір ғ ана халық тың атауы мә нінде қ алыптасқ ан " тү рік" атауымен шатастырмау, барлық тү ркі халқ ы Осман тү рігінен тарағ ан екен деген теріс ұ ғ ым тумау ү шін, тү ркологияда ү стіміздегі ғ асырдан бастап қ олданылып жү рген, ә бден орнық қ ан ғ ылыми термин.

Ертеректе тү ркі халқ ын гректер - скиф, қ ытайлар - гунн, ирандар - сақ деп атағ ан. Тү ркология дербес ғ ылым ретінде Ресейде қ алыптасты. Олай болуының географиялық та, саяси да себептері бар. Географиялық жақ тан алғ анда тү ркі халық тары кө не заманнан Ресеймен кө рші ел, саяси жағ ынан соң ғ ы уақ ытқ а дейін Шығ ыс славяндармен бір мемлекет қ ұ рамында болып келді " 'Тү ркі тілдері" деген жалпы атау, оның қ ұ рамына тү ркі тілдес 30-ғ а тарта ұ лттар мен этникалық топтар енеді. Солардың бірі - қ азақ тар. Тү ркілер - дамудың талай қ иян-кескі ө ткелдерінен ө ткен кө не халық, қ азақ тар да солай. " Арғ ы атам ер тү рік" деп М.Жұ мабаев айтқ андай, қ азақ халқ ының арғ ы тегі, тү пкі тө ркіні - тү ркілер. Тү ркілердің бір бө лігі, бір тармағ ы болғ андық тан, олар ө ткен тарихтық ө ткендерден қ азақ тар да ө тті. Осы себептен де қ азақ халқ ының азаматтық, тілдік, рухани тарихы, белгілі шамада болса да, жалпытү ркілік тарихпен сабақ тасып жатады. Сондық тан тү ркілер тарихынан, тү ркология қ ағ идаларынан хабардар болмайынша, туғ ан халқ ымыздың, тіліміздің тарихын жете білу мү мкін емес.

Қ азақ тілі туыстық белгілері жағ ынан да, типологиялық белгілері жағ ынан да тү ркі тілдерімен бірлікте. Оның қ алыптасу, даму тарихы жалпы тү ркі тілдерінің тарихымен тығ ыз байланысты. Осы себептен де қ азақ тілі білімі Отандық тү ркологияның бір саласы болып есептеледі. Отандық тү ркологияның табыстарына, жетістіктеріне қ азақ тілі білімі де ортақ, ол сол табыстарғ а сү йенеді, соны басшылық қ а алады. Сондық тан тү ркология тарихын білмейінше, қ азақ тілі білімінің тарихын жете білу мү мкін емес. Осы себептен де тү ркі халық тарының ертедегі тарихын білу деген - ө з туғ ан халқ ымыздың тарихын білу деген сө з, сол сияқ ты, жалпы тү ркі халық тары тілдерінің, яғ ни тү ркі тілінің ертедегі тарихын білу деген сө з ана тіліміздің тарихын білу деген сө з. Тү ркологияны білудің қ ажеттігі міне осында.

Тү ркі тілдерінің бір негізден тарағ ан ө зара туыстас тілдер екендігі олардың морфологиялық формалары мен синтаксистік тә сілдеріндегі бірліктен, жақ ындық тан да, дыбыстық жү йелері мен негізгі сө здік қ орындағ ы бірлік пен жақ ындық тан да байқ алады.

Туыстық жақ тан бір топқ а жатқ ызылғ анымен, тү ркі тілдерінің бір-бірімен жақ ындық дә режелері бірдей емес: олардың ішінде бір-бірінен шамалы ғ ана ө згешелігі бар, сө йлеушілері бір-бірімен тілмашсыз-ақ тү сінісе алатындары да, тілмашсыз сө йлессе, тү сін.се алмайтын алыстары да бар.