Тіл және социум

Социолингвистика тіл білімі, ә леуметтік психология жә не этнографияның тоғ ысында ерекше пә н ретінде туып, тіл білімінде ХХ ғ асырдың бірінші жартысында А. Мейе, Е.Д.Поливанов, Л.Я. Якубинский, В.В. Виноградов, Б.А. Ларин, В.М. Жирмунский, Р.О. Шор, М.В. Сергиевский, Н.С. Чемоданов, В. Матезиус, Б. Гавранек, Й. Вахек, Т. Фрингс жә не солардың Лейпцигте қ ұ рғ ан диалектогиялық мектебі, Ф. Боас, Э. Сепир, Б. Ли Уорф жә не басқ а антропологиялық лингвистика ө кілдері, «тілдік ө мір сү рудің» жапондық мектебі жасағ ан зерттеу ұ станымдарының қ азіргі кезең де ө ткерілуін білдіреді. Ол ө з сипаты бойынша имманентті структурализм мен топтастырушылық қ а реакциядан туғ ан. Оғ ан ә леуметтік қ атынастардың шиеленісуіне байланысты 60-70-жылдары Европалық жә не Америкалық қ оғ амда ө скен тіл социологиясына қ ызығ ушылық ты қ анағ аттандыруғ а ұ мтылыс, Азия, Африка, Орталық жә не Оң тү стік Американың кө птеген мемлекеттерінде тіл саясаты мен тілдік жоспарлаудың ө зекті проблемаларына кө ң іл бұ ру тә н.

Социолингвистиканың дамуына кө птеген Кенес заманының ғ алымдары (В.А. Аврорин, Г.В. Степанов, А.Д. Швейцер, В.Д. Бондалетов, А.И. Домашнев, Л.Б. Никольский, Ю.Д. Дешериев жә не басқ алары) сү белі ү лес қ осты. Қ азақ станда – Б.Х. Хасанов, З.К. Ахмеджанова жә не т.б.

Зерттелетін кө птеген проблемалар – тілдің ә леуметтік табиғ аты, оның қ оғ амдық функциялары, ә леуметтік факторлардың тілге ық палының сипаты, тілдің қ оғ ам ө міріндегі ролі – жалпы тіл білімінің де, социолингвистиканың да кіріспесіне бірдей қ атысты.

Социолингвистикада ү ш ағ ым бар:

а) социологияғ а басым бағ ытталғ ан ағ ым (уақ ыт, мақ сат, тілді немесе тіл вариантын, адресатты таң дау факторларын ескере отырып, тіл қ олданысы нормалары; бір жағ ынан тіл қ олданысы мен тіл қ ондырғ ысының ө зара қ атынасы, екінші жағ ынан ү й немесе ұ сақ ә леуметтік желілер; ө зара ә рекеттестіктегі ә леуметтік экономика, тарих, этникалық дифференциация, мә дениет, тілдің ә леуметтік жіктелуі мен варианттары қ ұ рағ ан қ ұ былыстар кешеніне байланысты диглоссия мен кодтар теориясы проблемалары);

ә) лингвистикағ а басым бағ ытталғ ан ағ ым (социологиялық параметрлерді есептегенде анық талатын тілдік жү йелердің бір текті болмауы; тү рлі тілдік жә не тілдік емес айнымалылардың - ә леуметтік жіктің, жастың жә не сол сияқ тылардың ық палының нә тижесі болып табылатын белгілі бір ә леуметтік детерминацияланғ ан тілдік ережелерді ық тималды талдаудың негізінде анық тау; тілдік ө згерістер теориясын жасау ү шін варианттық лингвистика арнасында зерттеудің осындай мә ліметтерін пайдалану мү мкіншілігі; тілдік эволюция ү рдістері ү шін ә леуметтік шарттардың релеванттылығ ын анық тау; вариантты қ ұ рылымның синхронды мә ліметтерінің диахронды ө згерістердің «мезеттік бейнесі» ғ ана екенін дә лелдеу;

б) этнометодология мен этнография бағ ытталғ ан ағ ым (тілдік ә рекеттестік орталық ұ ғ ым ретінде; қ оғ ам мү шелері ә леуметтік ақ иқ атты жасап, оны реттелген тү рінде бір-біріне таныстыру ә дістерін зерттеу; онда ә ң гімені ұ йымдастыру ісін формальды конверсациялық талдау мен мә ннің тууы мен оның контекстуализация амалдарына сү йеніп тү сінудің интерактивті ү рдістерін зерттейтін этнографиялық талдаудың ара жігін ашу).

Социолингвистиканың пә наралық мә ртебесі ұ ғ ымдық аппаратында ә леуметтік, тілдік нышандар негізінде тілдік ұ жымды анық тауда (ә леуметтік ә рекеттестік пен тілдің ортақ болуы); тіл жү йесінің белгілі бір дең гейімен жә не қ оғ амның ә леуметтік қ ұ рылымын ө згеруімен немесе белгілі ә леуметтік жағ дайлармен қ атыстылық негізінде социолингвистикалық айнымалыларды анық тауда кө рінеді. Негізгі назарғ а қ ұ рылымы жағ ынан кө п ө лшемді жә не стратификациялық дифференциацияны (қ оғ амдағ ы ә леуметтік жіктердің ә р тектілігі), жағ дайлық дифференциацияны (ә леуметтік жағ дайлардың сан алуандығ ы) қ амтитын тілдің ә леуметтік дифференциациясының проблемасы алынады. Сонымен қ атар ұ лттық тілдердің қ ұ рылу, тіл мен мә дениеттің ә рекеттестігі проблемалары зерделенеді.

Тілдік жағ дайды ә р тү рлі тілдердің немесе бір тілге жататын тү рлі формалардың - ә деби тілдің, қ арапайым тілдің, ө ң ірлік койненің, белгілі бір этностық қ ауымдастық та немесе мемлекеттік қ ұ рылымда қ олданылатын аумақ тық жә не ә леуметтік диалектілердің жиынтығ ы деп тү сінудің мә ні ерекше. Тілдік жағ дайлар экзоглоссты (тү рлі тілдерді қ олдану) жә не эндоглоссты (бір тілдің тү рлі варианттарын қ олдану), балансты (тү рлі тілдердің немесе бір тілдің тү рлі варианттарының бірдей функционалдық салмағ ында) жә не балансты емес (тү рлі тілдер немесе бір тілдің тү рлі варианттары арасында функциялардың ә ркелкі бө лінуі) болып айрық шаланады.

Тү рлі мә дениеттер қ атысында тілдердің қ атысу ү рдістерін, осыдан туатын лексикалық алмасуларды зерттеуге ерекше кө ң іл бө лінеді.

Белгілі бір коммуникативтік сала, ә леуметтік жағ дай жә не сол сияқ тылар ескеріледі, сол этномә дени ұ жымда тү рлі тілдер немесе бір тілдің тү рлі варианттары қ атар жү ріп қ олданылғ анда билингвизм (қ остілділік) мен диглоссияның (бір тілдің тү рлі варианттарын қ олдану қ абілеті) ә леуметтік аспектілері зерделенеді. Ә леуметтік ә депті сө йлем қ ұ ру ү шін ұ тымды варианттарды таң дау проблемасына кө ң іл аударылады, сө йлеу мә дениетінің ә леуметтік нормалары анық талады.

Социолингвистика тілдердің (немесе тіл варианттарының) функционалдық бө лінісін сақ тау немесе ө згерту жө ніндегі, жаң а тіл нормаларын енгізу немесе бұ рынғ ысын сақ тау жө ніндегі шаралардың жиынтығ ы ретінде тіл саясатының проблемасымен айналысады.

Социолингвистика зерттеудің мына ә дістерін пайдаланады: тікелей бақ ылау, қ осылғ ан бақ ылау (бақ ылаушы коммуниканттардың бірі ретінде қ атысуы), сауалнама ө ткізу, сұ хбат жү ргізу (ақ парат берушіні еркін ә ң гімеге немесе белгілі бір эталонғ а саналы бағ дар ұ стауғ а тарту), зерттеу мә ліметтерін корреляциялық талдау (ә леуметтік жә не тілдік ө лшемдерді кестелік мә ліметтерді, тә уелділік кестелері мен математикалық статистиканы тарта отырып, тә уелсіз жә не толық немесе ішінара тә уелді айнымалыларды салғ астыру). Тілдің ә леуметтік шартты варианттылығ ын модельдендіру (модель тудыратын тіл элементтерін, ық тималды-статистикалық талдаудың, ал диахронды талдау мақ сатында – географиялық жә не ә леуметтік кең істікте тілдік инновациялардың толқ ын тә різдес таралу туралы болжамғ а сү йенетін импликациялық толқ ынды модельдің элементтерін пайдалана отырып) ә дістері ұ сынылады. Сө йлеу ережесінің де модельденуі мү мкін, оның ө зіндік социолингвистика-лық айнымалыларды негізгі таң дау жә не осы таң дауды шектейтін ә леуметтік факторларының есебі бар.