Психолингвистика мен нейролингвистика

Психолингвистика жеке пә н ретінде ХХ ғ асырдың 50-жылдарында псигологиялы бағ ыт арнасында туып, сө йлеу қ ызметінің (сө йлемнің тууы, тү сінілуі немесе қ абылдануы) процестері мен механизмдерін тіл жү йесіиен байланыстыра зерттеуді мақ сат етіп қ ояды.. Тілде адамның сө йлеу қ ызметін (сө йлеу ә дебін) қ амтамасыз ететін динамикалық, «жұ мысшы» жү йе ретінде тү сіндіру оғ ан тә н. Ол тіл бірліктерінің (дыбыстар, сө здер, сө йлемдер, мә тіндер) ө зіне емес, сө йлеуші ү шін психологиялық анық тама, сө йлемдерді туу мен тү сінікті болу актілеріне, солсияқ ты тілді мең геруге бағ ытталғ ан. ОЛ индивидтің сө йлеу қ ызметінің модельдері мен психофизиялық сө йлем ұ йымдастыруын жасап, оларғ а сынақ тақ тексеруді жү ргізеді.

«Таза» лингвистика ә дістері жеткіліксіз болғ ан жағ дайда психолингвистика ө зінің практикалық міндеттерін шешеді. Ә лдебір бө гет жағ дайларындағ ы, белгілі бір себептерімен, қ алыптан тыс кезде қ атынас қ иындағ анда, мысалы, сә білердің сө зі, тү рлі патологияда, шет тілін жете білмегенде, кө ң іл кү й сезіміне берілгенде, байланыс арнасында немесе жасанда адам – компьютер жү йесіндекедергі пайда болғ анда, тілдің «қ алыптан тыс» формалары – қ арапайым тіл, сленг, жаргон, жергілікті говор қ олданылғ анда сө зге ерекше назар аударады.

Психолингвистиканың туғ аны туралы ресми тү рде 1953-1954 жылдары. АҚ Ш-та психология, лингвистика ақ парат теорясы мамандарының (Ч. Осгуд пен Т. Себеок, 1954) бірлескен семинар жарияланды. Семинарғ а қ атысқ андар басында дескрептивтік лингвистикағ а арқ а сү йемек болғ ан, бұ дан кейін когнитивтік лингвистикағ а ауысты. Тиісінше жекелеген сө здерді зерттеуден т рансформациялық аспекте сө йлемді зерделуге, ең сонында мә тінге (дискурске) кошті. Американдық психолингвистиканың бастапқ ы тірегі Ч. Остгуд, Д. Миллер, Д. Слобин жә не басқ алардың необихевиористік тұ жырымдасы, одан кейін когнитивтік психология мен білімнің қ ұ рылымдарын (когнитивтік қ ұ рылымдар) зерттейтін тұ тастай когнитология болды

Германия, Франция, Польша, АҚ Ш жә не басқ а кө птеген психолингшвистикалық проблемалар белсенді зерттеуде.

Нейролингвистика натуралистік (биялогиялық) тіл білімнің арнасында нейрология (нейрофизиялогия бө лімінен), психология мен лингвисканың тоғ ысында туып, тіл жү йсін, тіл ә дебінің ми субстратымен қ атынаста зерделейді. Орта ғ асыр дә уірінен бері миғ а зақ ым келгенде тіл ә дебінің бұ зылуы қ адағ алайды. Жү йелі зерттеу ХІХ ғ асырдың екінші жартысынан баслғ ан. А. Шлайгер, Г. Вернике, И. Бодуэн де Куртене, В.А. Богородицкий, Л.В. Щерба, Р.О. Якобсон, Л.Р. Зиндер жә не басқ алары тіл патологиясы фактілеріне назар аударғ ан. Замани ғ ылымда адамзат тілінің глоттогенезін, функциясы мен даму процестерін тү сіну ү шін биялогиялық факторларғ а жиі кө ң іл бө луде. Мұ ндайда социология, антропология, этнология, психология, палеоневрология, тілдердің тарихи типологиясы, семиотика, куинематика мә ліметтерді ескерді. Тілдің кө й дең гейлі жү йесінің қ ұ рылысы мен генетикалық кодтың кей дең гейлі қ ұ рылымындағ ы ұ қ састық ты табуғ а кө п талпыныс жасалуда (Р.С. Якобсон, Вяч. Вс. Иванов). Хайуандардың белгіні тү сінуіне сандағ ан бақ ылау жасалынып, оларды адам тіліне ү йрету тә жірибесі жү ргізілді.

Когнитивтік лингвистиканың тууы АҚ Ш-та 50-шы жылдарының сонында ындыландыру мен реакция терминдерінде мінез-қ ұ лық ты зерттеудің бихевиористік ә дістемелігіне реакция болып табылады. Олар кейінірек Европада пә наралық бағ ыт ретінде таралып, ө кілдері тілді, білімді мең геріп, пайдалану кезіндегі ментальды процестерді зерттеуді мақ сат етіп қ ойғ ан. Мінез-қ ұ лық ретінде ментальды процестерді зерттеудегі аралық буынның ролі. Когнитивтік (ментальдық қ ұ рылымдар ойлау, ақ паратты жинау, сө йлемді тү сіну мен қ ұ растырупроцестерінде адаидар қ олданатын когнитивтік стратегияларды талдау жолымен зерттеледі. Зерттеулер 70-80 жылдары белсенді жалғ асты (У.К.Эстес, П. фон Геерт, Д.У. Ховарт, Т. Бивер, Й. Байер, М. Бирвиш, Ф. Саша, С. Каннгиссер, Г. Рекхайт). «Language and cognition» журналы шығ ып тұ рады.

Р.Лангакер негізіне когнитивтік ө ндеу ү рдістері туралы тү сінік қ аланғ ан лингвистикалық сипаттау тұ жырымдамасы ретінде когнитивтік грамматиканы қ ұ рды (1986). Оның ө кілдері грамматиканы автономды жү йе ретінде танудан бас тартып, оғ ан ұ ғ ымдық мазмұ нды қ ұ растыру мен символизациялау ү рдістерінде кө мекші роль береді. Лексокологиялық, морфологиялық жә не синтаксистік бірлестіктер тү рлі тү зілімдерге еркін енетін бірліктер ретінде анық талады. Мә н мен концептуализация ұ қ састандырылады, қ арапайым когнитивтік салаларғ а (уақ ыт пен кең істікті эмпиристік білу, т.с.с.) қ атысты ғ ана семантикалық қ ұ рылымдар сипаттамасының ық тималдылығ ын кө рсетеді Белгілі бір перцептуалды немесе концептуалды берілген жағ адайды тү рлі (тілге қ арай) категоризациялау мү мкіндігін анық тауды когнитивтік лингвистика ө зіне міндет етіп қ ояды.