Теориялық-әдіснамалық негіздері

Мақ саты: студенттерге қ азіргі білім беру жү йесінде қ олданылатын педагогикалық технологиялардың оқ ыту жә не оқ у тиімділігін арттырудағ ы рө лін ұ ғ ындыру, педагогикалық технологиялардың теориялық -ә діснамалық негіздері туралы тү сінік қ алыптастыру.

Жоспар:

1. «Білім берудегі педагогикалық технологиялар» ұ ғ ымының анық тамасы жә не олардың оқ ыту ү рдісіндегі маң ызы мен рө лі.

2. Қ азіргі оқ ыту технологияларына тә н белгiлер жә не ө зіндік ерекшеліктері

3. Педагогикалық технологияларды iрiктеу мен жү йелеу критерийлерi.

4. Педагогикалық технологияларғ а қ ойылатын ә діснамалық талаптар.

Негізгі ұ ғ ымдар: білім беру жү йесі, нә тижеге бағ дарланғ ан білім, болашақ маман, ә діснама, теория, дидактикалық ұ станымдар оқ ыту сапасы, оқ у жетістіктері, технологиялар тізбегі жә не т.б.

Ғ ылыми тұ рғ ыда «технология» ұ ғ ымы ө ндірістік жә не ә леуметтік технология деп талатын ү лкен екі бағ ытқ а жіктеледі. Ә леуметтік технология – ө ндірістік технологиядан ә лдеқ айда ауқ ымды, жү зеге асыру жағ ынан кү рделі, қ алыптасу, даму жағ ынан ұ зақ мерзімді қ ажет ететін ү рдіс. Білім берудегі педагогикалық технологиялар қ ызмет ету сипаты тұ рғ ысынан ә леуметтік технологияларғ а біршама жақ ын.

Қ азіргі заманғ ы ғ ылыми техникалық ү рдістің қ арқ ыны білім беру жү йесінің алдына мү лде жаң а міндеттер қ ойып отыр. Педагог-ғ алымдар қ азіргі кезде қ олданылып жү рген білім беру технологиясы терминін ә р қ ырынан ашып кө рсетуде. «Педагогикалық технология» термині ХХ ғ асырдың 60-шы жылдары АҚ Ш пен Англияда қ алыптасып, қ азіргі уақ ытта практика жү зінде барлық дү ниежү зі елдеріне таралып, білім беру саласында кең ө ріс алуда. Соң ғ ы кездерде білім берудің жаң а даму бағ ытын қ амтитын оқ ытудың елуден астам жаң а технологиялары практикағ а енгізіліп, кең інен пайдалануда.

“Технология” – гректiң techne - ө нер, шеберлiк, бiлiктiлiк, logos – оқ у сө здерiнен шық қ ан. Технологияғ а В.Дальдың сө здiгiнде: “белгiлi бiр маң ызды ә рекетте, ө нерде, шеберлiкте мақ сатқ а жету ү шiн қ олданылатын ә дiс” деп анық тама берiлсе, Қ азiргi батыс ә леуметтану сө здiгiнде: “белгiлi ә рекетте, ө нерде, шеберлiкте қ олданылатын ә дiс-тә сiлдердiң жиынтығ ы” деп кө рсетiлген. ЮНЕСКО-ның қ ұ жаттарында оқ ыту технологиясына “техникалық жә не адам ресурстарын, олардың ө зара бiрлiгiн ескере отырып, оқ ытудың тиiмдiлiгiн арттыруды мiндет етiп қ оятын мұ ғ алiмнiң бү кiл оқ ыту iсi мен оқ ушының бiлiмдi мең геру ә рекетiн ұ йымдастырудың, қ олданудың жә не анық таудың жү йелi ә дiстерi” деп анық тама берiлген.

Білім берудегі педагогикалық технологиялар «жаң а технология», «озық технология», «оқ ыту технологиясы» т.б. терминдермен аталуда. Ал бұ лардың бір-бірінен айырмашылығ ы, ө зіндік ерекшелігі жайлы ғ алымдар арасында қ ызу пікірталас бар. Жалпы ғ алымдар технологияғ а шеберлікпен ө нім алу, нә тижеге жету, белгілі бір жоба, модельмен оқ ыту сияқ ты тү рлі анық тамалар берген. Солардың ішінде кең тарағ аны – В.П.Беспальконың тұ жырымдары. Оның тұ жырымдары бойынша технология тө мендегідей шарттарды іске асыруы тиіс:

· Оқ ытуда дайындық сыз ә рекеттерді болдырмау;

· Оқ ушының оқ у-танымдық қ ызметінің қ ұ рылымы мен мазмұ ны оқ у-

тә рбие ү рдісінің жобасына негізделуі қ ажет.Осығ ан орай В.П.Беспалько технология «тә жірибеде іске асырылатын педагогикалық жү йенің жобасы», - деп тұ жырымдайды. Ал жалпы айтқ анда, педагогикалық жү йе дегеніміз – белгілі бір қ абілеті бар дара тұ лғ аны қ алыптастыру мен педагогикалық ү дерісті ұ йымдастыруғ а қ ажет қ ұ ралдар, ә дістер мен тә сілдердің ө зара байланысқ ан бірлігі. Олай болса, Г.К.Селевконың «оқ ыту технологиясы − оқ ытудың тиімді жолдары мен ү дерісінде қ олданылатын ә дістер, тә сілдер мен қ ағ идалар», -деген анық тамасы білім беру технологияларының мә нін аша тү седі.

Педагогикалық технология мә селесімен жан-жақ ты айналысып, зерттеу жү ргізіп жү рген ресейлік ғ алымдардың бірі – М.М.Левин. Ол педагогикалық технологияның негізгі қ ызметі – оқ у ү рдісінің білім беру мақ сатын іске асыру жә не жеке тұ лғ аны дамыту екендігіне тоқ талады. М.Чошанов технологияны дидактикалық жү йенің проссуалдық қ ұ рамдық бө лігі деп есептейді.Педагог-ғ алым В.М.Шепель: ”Технология – белгiлi заттың бейнесiн ө згерту ү шiн қ олданылатын ө нер, бiлiктiлiк, ә дiс-тә сiлдер, ”- дейдi. И.Г.Зайнышев: “белгiлi затты, тұ лғ аны сапалы ө згертуде қ олданылатын бiлiм мен ә дiс-тә сiлдер жү йесi” деген анық тамасын ұ сынады. Е.И.Холостов болса, технологияны “белгiлi шығ армашылық тан сапалы нә тиже алу ү шiн қ олданылатын ә рекеттер жиынтығ ы” деп санайды. Ал Р.В.Овчарова оғ ан “адамның ә рекетiн, бiлiктiлiгiн, тә жiрибесiн ең бекке қ ажеттi заттарды, ә леуметтiк шындық ты сапалы ө згертуге бағ ытталғ ан ә рекеттер жү йесi” деп қ арауды ұ сынады.

Ресейлiк ғ алымдардың iшiнде технологияның мә нiн бiршама анығ ырақ айтқ ан Б.Т.Лихачев: ”Педагогикалық технология – оқ ыту тә сiлдерi мен тә рбие қ ұ ралдарын, оқ ытудың тү рлерiн жинақ тап, арнайы бiрiктiрудiң жолдарын анық тайтын психологиялық -педагогикалық установкалардың бiрлiгi, сондық тан да ол – педагогикалық процестiң инструментарийi болып саналады”, - дейдi. Белгілі ғ алым М.В.Кларин педагогикалық технологияғ а «педагогикалық мақ сатқ а жету ү шін пайдаланылатын барлық дара инструменталдық жә не ә діснамалық қ ұ ралдардың қ олдану реті мен жиынтығ ының жү йесі» деген анық тама берсе, В.М.Монахов технологияны «оқ ушы мен ұ стазғ а бірдей қ олайлы жағ дай тудыратын оқ у ү рдісін ұ йымдастыру жә не жү ргізу», - деп санайды.

Қ азақ стандық ғ алым Ғ.М.Қ ұ сайынов педагогикалық технологияны «мұ ғ алімнің жоспарланғ ан оқ ыту мен тә рбиелеу жолындағ ы мақ саттар мен нә тижеге жету жә не сабақ беру ү рдісіндегі ұ жымдық оқ ыту ә дісі. Себебі ұ жымдық оқ ыту ә дісі қ азіргі заман талабына сай жан-жақ ты жетілген жеке тұ лғ аны тә рбиелеп шығ уғ а мү мкіндік береді. Педагогикалық оқ у жоспарлары мен бағ дарламаларында берілген оқ у материалын оқ ушылардың ө здері бірін-бірі оқ ыту арқ ылы мең геру ү рдісі» деп санайды.

Ж.А.Қ араевтің пікірінше: «Технология дегеніміз – ә дістемелік жү йе мен сә йкес дидактикалық ү рдістер кешенінің тә жірибиеде жү зеге асырылатын жобасы, ал педагогикалық жағ даяттарғ а сай қ олданылатын ә дістер, тә сілдер оның қ ұ рамды бө лігі болып табылады. Педагогикалық технологияларғ а берілген анық тамалар мен тү сініктерді топтастырып жинақ тайтын болсақ, «Педагогикалық технология – қ оғ амның қ азiргi таң дағ ы бiлiм беру саласына қ ойып отырғ ан талаптарына сә йкес анық талғ ан бiлiм мазмұ нын жү зеге асыру ү шiн оқ ө ыту мақ сатына қ ол жеткiзу жолындағ ы тұ тас дидактикалық жү йе қ ұ райтын амалдар мен iс-ә рекеттер тiзбегi», - деп тұ жырымдаймыз.

Кө рiп отырғ анымыздай, технология туралы қ азiргi ғ ылымда орнық қ ан дә л анық тама болмағ анымен, олардың бә рiнiң тоғ ысатын ортақ арналары бар. Олар, бiрiншiден, технологияның шеберлiкпен, бiлiктiлiкпен байланыстылығ ы; екiншiден, технологияның сапалық ө згерiс жасау мақ сатында қ олданылатыны; ү шiншiден, технологияның бiртұ тас ә дiс-тә сiлдер жиынтығ ынан қ ұ ралатындығ ы. Олай болса, технологияның бiлiм мекемелерiнiң кез келген типiнде жаппай қ олдануғ а қ олайлы ә рi тиiмдi оқ у процесiн қ ұ рудың жолдарын iздестiрудiң нә тижесi ретiнде туғ ан тұ жырым екендiгi даусыз. Бiлiм беру, оқ ыту процесiндегi технология – қ ойылғ ан мақ сатқ а тиiмдi жолмен қ ол жеткiзудi қ амтамасыз етушi жү йе, яғ ни бiлiм мазмұ нын жү зеге асырудың тә сiлi.

Технология, бiр жағ ынан, бiлiмдiк ақ параттарды ө ң деп ұ сынудың, ө згертудiң, ашудың ә дiстерi мен қ ұ ралдарының жиынтығ ы болса, екiншi жағ ынан, мұ ғ алiмнiң қ ажеттi техникалық жә не ақ параттық қ ұ ралдарды оқ у процесiнде қ олдана отырып, оқ ушыларғ а ық пал етуiнiң тә сiлдерi туралы ғ ылым. Жалпы педагогикалық технологияның дамуының қ айнар кө здерiн педагогикалық психологияның, ә леуметтану ғ ылымының, этнопедагогиканың жетiстiктерi мен озық педагогикалық тә жiрибелер, сондай-ақ ө ткен жылдардағ ы отандық, шетелдiк педагогикадағ ы жинақ талғ ан асыл қ орлары қ ұ райды. Сол себептi де технология ө ткеннiң жетiстiктерi мен жаң ашылдық ты тоғ ыстыратын, оқ ыту жү йесiнiң барлық мү мкiндiктерiн оқ ушының дамуына пайдалануды кө здейтiн бiртұ тас ұ ғ ымғ а айналады. Тү йiндей келгенде, оқ ыту технологиясы мұ ғ алiм мен оқ ушының мү ддесiне қ ызмет ететiн, толық ү ндесiмге негiзделген оқ ытудың ә дiстемелiк жү йесi болып табылады.

Оқ ыту технологиясына тә н белгiлер:

· негiздiлiгi (кез келген технологияның ө зiндiк философиясы, ө зiндiк тұ жырымдамасы болуы шарт);

· жү йелiлiгi (қ ұ рылымдық элементтерiнiң бiртұ тастығ ы);

· басқ арылмалылығ ы (оқ ыту процесiн бастан-аяқ жоспарлап, нә тижесiн тесеруге болатындығ ы);

· тиiмдiлiгi (қ ысқ а мерзiмде аз шығ ынмен жоғ ары нә тижеге қ ол жеткiзу мү мкiндiгi).

Педагогикалық технологияғ а қ атысты мә селелер жан-жақ ты зерттелуде. Ө здерiнiң қ омақ ты ой-пiкiрлерiмен салмақ ты орын алып отырғ ан В.П.Беспалько, М.В.Кларин, Г.К.Селевко, М.А.Чошанов, В.В.Давыдовтар технологияның тү рлерiн саралауда тү рлi бағ ыттар ұ сынады. Солардың iшiнде педтехнологияны тү бегейлi зерттеген ғ алым Г.К.Селевко білім беру технологияларын тө мендегідей топтайды:

- қ олдану ө рiсiне қ арай: жалпыпедагогикалық, жекепә ндiк, модульдiк, тарә дiстемелiк;

- мазмұ ны мен қ ұ рылымына қ арай: оқ ыту (тә рбиелеу), зайырлы (дiни), жалпыбiлiмдiк (бағ дарлы), гуманитарлық (технократиялық), монотехнологиялық, политехнологиялық, аралық;

- ұ йымдастыру тү рiне қ арай: сыныптық -сабақ тық (альтернативтiк). академиялық (клубтық), жеке (топтық), ұ жымдық оқ ыту тә сiлi, саралап оқ ыту.

Дегенмен, бiр ғ ана бағ ытпен шектелетiн монотехнология болмайтыны ақ иқ ат. Кез келген технологияғ а кешендiлiк тә н. Бiрақ ө зiнiң таң дағ ан басым бағ ытына орай олардың арасында ө згешелiк те сақ талады, соғ ан cай белгiлi бiр атауғ а ие болады. Сонымен, технология – жеке тұ лғ аны дамытуғ а негiзделген мақ сатты педагогикалық жү йе. Технологияны қ олдануда мұ ғ алiм шеберлiгi ерекше мә нге ие. Оның кә сiби шеберлiгi мен оқ ытудың қ андай ә дiс-тә сiлдерiн таң дауы ғ ана технологияның ұ тымды болуына алғ ышарт жасайды. Дә стү рлi оқ ыту жү йесiнен тыс жасалғ ан технологиялар оқ ытудың мотивациялық сипатын арттырып, оқ ушылардың пә нге қ ызығ уын тудырады, оқ ушының ө з айналасындағ ылармен табиғ и бә секелестiгiн дамытады, оның дара тұ лғ алық белсендiлiгiн кү шейтедi, ө з бойындағ ы қ абiлетiн саналы тү рде ашуына қ олайлы жағ дай туғ ызады, олардың адамгершiлiк сапаларын жетiлдiредi, шығ армашылық қ а, еркiндiкке ұ мтылдырып оқ ушылардың бейiндi бiлiктiлiгiн арттыруғ а мү мкiндiк туғ ызады. Сол себепті педагогикалық технология салалық жә не локальдік дең гейлерде қ олданылу болып бө лінеді.

Салалық (пә ндік) − бір пә н шең беріндегі оқ ыту мен тә рбие мазмұ нын жү зеге асыруғ а негізделген ә дістер мен қ ұ ралдар жиынтығ ы.

Локальдік (модульдік) жеке ә рекеттер технологиясы ұ ғ ымын қ алыптастыру, дара қ асиеттерді қ алыптастыру жә не дамыту технологиясы, жаң а материалды мең герту технологиясы, қ айталау жә не бақ ылауды ұ йымдастыру технологиясы, жеке жұ мысты ұ йымдастыру технологиясы болып іштей жіктеледі.

Оқ ытуда тиімділік танытатын педагогикалық технологияларды iрiктеу мен жү йелеудiң мынадай критерийлерi айқ ындалғ ан:

· технологиялардың оқ ыту талаптарымен ү ндес болуы;

· технологиялардың білім алушылардың мү ддесiне басымдылық беруі;

· технологиялардың оқ ыту дең гейлерінің кез келгенiнде қ олдануғ а қ олайлылығ ы;

· технологиялардың бiлiм сапасын арттыруғ а ық палының айқ ын болуы;

· технологиялардың студент бiлiмiн объективтi бағ алаудағ ы тиiмдiлiгi;

· технологиялардың студенттің ә рекетiн белсендiруге ық палын тигiзетiндiгi

Педагогикалық технологияның негізгі мақ саты– білім алушылардың даралық тұ лғ асын дамыту деп санаймыз. Енді осы ұ ғ ымғ а тоқ талатын болсақ, педагогикалық технология техникалық жә не адами ресурстарды ескере отырып оқ ыту жә не білімді мең герудің барлық ү дерісін анық тап қ ұ ру жә не қ олданудың жү йелі ә дісі, сонымен бірге білім берудің жолдарын айқ ындаудың бірі ретінде қ арастырады.

Педагогикалық технология-арнаулы жә не тұ рақ ты педагогикалық нә тижелерге қ ол жеткізу ү шін барлық педагогикалық жү йені ұ йымдастыру бағ ыттарымен тікелей байланыста қ арастырылатын теория мен практиканың зерттеу аймағ ы деп зерттеуші П. Митчелл қ арастырғ ан.

Зерттеуші М.Шошановтың ғ ылыми ең бегінде педагогикалық технология оқ ушының оқ у танымдық қ ызметін арттыруғ а бағ ытталуы тиіс екендігін айта келіп, педагогикалық технологияның негізгі белгілері ретінде: диагностика мен нә тижелікті, ү немділікті жә не тү зетуді атап ө теді. Педагогикалық технологиялардың бастаулары ретінде педагогика, психология жә не ә леуметтік ғ ылымдардың жетістіктерін, озық педагогикалық тә жірибелерді, халық педагогикасын отандық жә не шетелдік педагогикадағ ы озық бағ ыттарды атауғ а болады. Педагогикалық технология нақ ты педагогикалық тә жірибе барысында оқ у ү дерісін жү зеге асырып, оқ ытып ү йрету мен оқ ып ү йренудің шын болмысын бейнелейді.

Бү гінгі оқ у ү дерісінде қ олданылып жү рген педагогикалық технология бағ ыттары ізгілік, дамытушылық, жеке қ арым-қ атынастарғ а негізделген. Ал, бұ л технологиялардың дидактикалық негіздеріне: белгілі бір мақ сатқ а байланысты проблемалық оқ ыту, студенттердің қ абілеті мен мү мкіндіктерін ескеру, оқ у қ ызметін саралап басқ ару, оқ у ү дерісін демократиялық жолмен ұ йымдастыруды айтуғ а болады деп есептейміз.

Педагогикалық технологияның басты ерекшілігі оқ у ү дерісінің қ ойылғ ан мақ сатқ а жетуге кепілдік беретіндігінде. Педагогикалық ә дебиеттерде «педагогикалық технология» ұ ғ ымы ү ш бағ ытта қ олданылады:

1) жалпы педагогикалық денгей–белгілі бір аймақ тағ ы, оқ у орнындағ ы білім беру ү дерісін сипаттайды;

2) жеке пә ндік-ә дістемелік дең гей–жеке пә н ә дістемесі ретінде қ олданылады;

3) элементтік (бө лімді) модельді дең гей-оқ у-тә рбие ү дерісінің жекелеген бө лігінің технологиясы ретінде қ арастырғ ан.

Белгілі ғ алым- ә діскер В.М. Монахов «Педагогикалық технология ­ бұ л оқ ушы мен мұ ғ алімнің оқ у ү дерісін жобалап жә не ұ йымдастыруғ а бірігіп қ ызмет етуіне қ олайлы жағ дай туғ ызатын, ә бден ойластырылғ ан педагогика-лық іс­ә рекетінің ү лгісі»-, ­ деп тұ жырымдайды.

Қ азіргі таң да студент пен оқ ытушының СӨ Ж кезінде бірігіп жұ мыс істеп соғ ан қ олайлы жағ дай туғ ызу оқ у ү дерісінің сапасын артыруда ә сер етеді. Ал келесі зерттеуші ғ алым Б.Т. Лихачев ғ ылыми-зерттеу жұ мысында жә не педагогикалық ә дебиеттерде педагогикалық технологияны оқ у ү дерісіне белгілі бір мақ сат кө здей отырып педагогикалық ық пал ету ретінде айқ ындағ ан. Педагогикалық технология тү пкілікті ө згермейтін механикалық қ ұ рылым емес, қ айта студент пен оқ ытушының ү немі жаң а сипат алып отыратын ө зара қ арым-қ атынасының негізі деп кө рсетеді.

Жаң а оқ ыту технологияларын білім беру жү йесінде жү зеге асыруды-білім беру жү йесінің дамуының заң дылық тарының бірі ретінде қ арастыруғ а болады, ө йткені білім беру жү йесін жә не оның қ ұ рамының ө згеруін қ ажет ететін ескі мен жаң а ү деріс арасында қ айшылық болуы табиғ и қ ұ былыс. Адам ө мірі мен тұ рмысының жаң а сапағ а кө терілуі, білім мен тә рбиенің мазмұ нын жанартуды талап етері сө зсіз. Ал бұ л ө згерістер оқ ыту ү дерісінде оқ у-тә рбие мақ саты мен мазмұ нын, оқ ыту тә сілдері мен қ ұ рал-жабық тарын ө згертумен қ атар, оқ у ү дерісін ұ йымдастыру шараларын да тү бегейлі ө згертуді талап етеді. Ал, педогогиқ алық жаң а технологиялар осы педагогикалық мақ сатқ а жетудің тиімді жолы екені анық.

Педагогикалық технологияны білім беру саласында пайдаланудың ә діс -тә сілдері, шарттары, дидактикалық -ә дістемелік негіздері туралы Қ азақ стандық ғ алымдар Ш.Т. Таубаева, Ж.А. Караев, С.Б. Нұ рмағ амбетова, Н.А. Оразахынова, Е. Жұ матаева, С.А. Муликова, Ж.Ы.Сардарова, Н.А. Асанов, С.А. Нурпеисова А. Саипов, С.А. Кө шімбетова, Д.М. Джусубалиева, Ә.Е. Ә беуов, Б.К. Тульбасова, В. Кабдық айырұ лы, А.К. Мың баева, К.З. Халық ова т.б. ғ алымдардың зерттеу жұ мыстарында педагогикалық технологиялардың жалпы ерекшеліктері, ғ ылыми дә йектілігі туралы қ ұ нды пікірлер мен нақ ты ұ сыныстар айтқ ан. Осы ретте білім беру технологияларын ә діскер-ғ алымдардың жіктеуін негізге ала отырып, тұ лғ алық -бағ дарлы білім беру технологиялары, дамыта оқ ыту технологиялары, ұ жымдық ө зара оқ ыту технологиялары, проблемалық оқ ыту деп тө ртке бө ліп қ арастырамыз.

Қ орыта айтқ анда, педагогикалық технологиялар бiлiм сапасын жетiлдiрудiң маң ызды компонентi деп саналады.

Студент білімін бақ ылау жә не тексеру сұ рақ -тапсырмалары:

1. Қ азіргі қ оғ амдық -ә леуметтік жағ дайлар білім беру сапасына, оқ ыту ү рдісіне қ алай ә сер етеді деп ойлайсың дар?

2. «Технология» ұ ғ ымы қ андай қ ажеттіліктерден туындағ ан? Пікірлерің ді нақ ты мысалдармен дә лелдеп айтың дар.

3. «Білім берудегі педагогикалық технологиялар» ұ ғ ымына берілген ғ ылыми анық тамаларды саралап, ө з ойларың мен дә йектең дер.

4. Педагогикалық технологиялардың оқ ыту ү рдісіндегі маң ызы мен рө лін болашақ педагог маман ретінде тү сіндірің дер.

5. Қ азіргі оқ ыту технологияларына тә н белгiлерді жә не олардың ө зіндік ерекшеліктерін айқ ындап, тұ жырымдаң дар.

6. Педагогикалық технологияларды iрiктеу мен жү йелеудің қ андай критерийлерiн білесің дер?

7. Педагогикалық технологияларғ а қ ойылатын ә діснамалық талаптарды жіктеп кө рсетің дер.