Деңгейлеп оқыту технологиясы

Дең гейлеп оқ ытуда міндетті жә не мү мкіндік дең гейлердің ө зара сабақ тастығ ы ескеріледі, Блум жү йесі негізге алынады. Дең гейлеп оқ ыту технологиясы арқ ылы оқ ушылар берілетін алгоритмдік тапсырмаларды мұ ғ алімнің бағ ыт-бағ дар беруімен орындайды. Дең гейлеп оқ ытудың жоғ арғ ы сатысы -шығ армашылық тапсырмаларды орындауда оқ ушылардың ө зіндік-даралық ерекшеліктері ашыла тү седі. Бұ л ретте ә р оқ ушының тұ лғ алық дамуы оның алғ ан білімі мен шығ армашылық қ абілетіне қ арай бағ аланады.

Дең гейлеп саралап оқ ыту технологиясы дегеніміз – ә р оқ ушыны оның қ абілеті мен мү мкіндік дең гейіне қ арай оқ ыту, тә рбиелеу бағ ытында жү зеге асатын технологияның тү рі. В.П.Беспалько дең гейлеп, саралап оқ ытудың жаң а жолдарын ұ сынып, оны тө мендегідей дең гейлерге жіктеді:

Бірінші - оқ ушылық дең гей. Аталғ ан дең гейде ұ сынылатын тапсырмалар бағ дарлама талабына сә йкес беріледі.

Екінші - алгоритмдік дең гей. Бұ л дең гейде тапсырмалардың мазмұ ны кү рделендіріле ұ сынылады.

Ү шінші - ізденушілік дең гей.Аты айтып тұ рғ андай, бұ л дең гейде ұ сынылатын тапсырмалар оқ ушыны ізденушілікке жетелейтіндей болуы шарт. Олар ө зара сабақ тастық қ а, жү йелілікке негізделіп, оқ ушылардың танымдық қ абілетін мен танымдық қ ұ зіреттілігін жетілдіруге бағ ытталады.

Тө ртінші - шығ армашылық дең гей. Бұ л дең гей оқ ушының шығ армашылық қ абілетін, дарындылығ ын, талантын ұ штауғ а, оның жеке қ абілетін дамытуғ а кө мектесетін тапсырмалардан тұ рады. Аталғ ан дең гей тапсырмалары оқ ушының бү кіл қ абілетін дамытып, жетілдіруге ық пал етеді.

Дең гейлеп оқ ытуда мұ ғ алім ақ парат беруші жә не ұ йымдастырушы, кең ес айтушы қ ызметін ғ ана атқ арады. Дең гейлеп саралап оқ ыту технологиясының алдына қ ойғ ан мақ саты  оқ ытуды оқ ушының ә р тү рлі топтарына, ерекшеліктеріне сай бейімдеу, ың ғ айлау. Оқ ушылардың ө зіне деген сенімділіктерін қ алыптастыра отыра, дең гейлік шығ армашылық тапсырмалар жә не жазба жұ мыстарын орындау арқ ылы шығ армашылық дең гейге кө терілуін анық тау.

Дең гейлеп оқ ыту технологиясы оқ ушылардың шығ армашылық қ абілеттерін арттыру мү мкіндік береді. Оқ ушылар оқ ушылық, алгоритмдік, ізденімдік жә не шығ армашылық дең гейдегі тапсырмаларды орындау арқ ылы белгілі бір жетістіктерге жетеді. Дең гейлік тапсырмалар оқ ушылардың білімге деген ынтасын арттыруғ а ық пал етеді.

Оқ ушыларғ а ү ш дең гейлік тапсырмалар ұ сынылады.

1-ші дең гей (репродуктивтік) – стандартты ең аз қ ажетті кө лемін қ амтиды.

2-ші дең гей (алгоритімдік) – 1-ші дең гей тапсырмаларын терең детіп олардың нә тижелерінің себеп-салдарын анық тайтын тапсырмалар.

3- дең гей (эвристикалық) – 2-ші дең гейдің нә тижелерінің басын қ осып, жалпылауғ а, қ орытынды шығ аруғ а арналғ ан тапсырмалар.

Дең гейлеп оқ ыту технологиясын қ олдана отырып жетістіктерге жету ү шін ең алдымен оқ ушылардың білім дә режесін, ынтасын, ақ ыл-ой, ең бек дағ дысын, ө з жұ мысына деген жауапкершілігін назарғ а ұ стау қ ажет. Оқ ушыларғ а бағ а дең гейлік тапсырмаларды орындай алу біліміне қ арай қ ойылады.

Дең гейлеп оқ ыту технологиясының ұ тымдылығ ы бұ л технология оқ ушының да, мұ ғ алімнің де белсенді шығ армашылық қ ызметін дамытуғ а арналғ ан. Бірінші дең гейдегі тапсырма мемлекеттік стандарттық дең гей болғ андық тан мұ ны оқ шылардың барлығ ы орындауғ а міндетті. Екінші-ү шінші дең гей бірте-бірте кү рделене тү сетіндіктен оқ ушылар бұ л тапсырмаларды қ ұ қ ылы, ал тө ртінші дең гей тапсырмаларын шығ армашылық пен жұ мыс істей алатын оқ ушылар ғ ана орындайды. Ә рине, барлық оқ ушы 4-дең гейді тү гел орындап шығ а алмауы мү мкін.

Бірақ 1-2 дең гейді оқ ушылардың ы барлығ ы дерлік орындай алады, ал білімді, алғ ыр оқ ушылар 3-4-дең гей тапсырмаларын орындап алғ а озып кетуі ық тимал. Олай болса, дең гейлеп оқ ыту білім алушылардың мү мкіндік жә не міндеттті дең гейін анық тай отырып, оқ у жетістіктерін, нә тижесін тексеруде ұ тымдв деп танылғ ан педагогикалық ә дістердің бірі ретінде қ олданылады.

Міндетті дең гей – оқ ушылардың білім беру стандарты, бағ дарлама бойынша оқ у материалдарын мең гере алуы.Ал, мү мкіндік дең гей- білім беру стандарты, бағ дарлама берілген оқ у материалдарын ғ ана емес, соымен қ атар білім алушылардың ө здігінен ізденіп, тапсырмаларды шығ армашылық пен орындай алу қ ұ зыреттілігімен сипатталады.

Проблемалық оқ ыту технологиясы.

Орыс дидактиктері М.А.Данилов пен В.П.Есипов проблемалық оқ ытуда оқ ушығ а дайын материалды бермей, шығ армашылық тапсырмалар арқ ылы олардың ө зіндік ойларын жетілдіру керек деп санайды.[2]

М.И.Махмутов проблемалық оқ ытуды ү ш тү рлі классификацияғ а бө леді: Оқ у материалдарындағ ы ережелер мен заң дылық тарды шешуге, анық тауғ а бағ ытталғ ан ғ ылыми шығ армашылық; практикалық мә селелерді шешуге, алғ ан білімді жаң а жағ даятта пайдаланып, оны шешуге жә не ө здігінен қ ұ рауғ а бағ ытталғ ан практикалық шығ армашылық; ойын ойнау, ә н айту, сурет салу, т.б. арқ ылы ө зінің шығ армашылық қ абілетін дамытуғ а бағ ытталғ ан кө ркемдік шығ армашылық. Проблемалық оқ ыту оқ ушының репродуктивті, продуктивті жә не шығ армашылық қ ызметін жетілдіруді кө здейді.

Проблемалық оқ ыту шартты тү рде тө рт дең гейден тұ рады. Бірінші дең гей мұ ғ алімнің айтқ ан материалын тың дап, берілген тапсырмаларды орындауды қ амтиды. Екінші дең гейде алғ ан білімін жаң а жағ дайда мұ ғ алімінің кө мегімен, жартылай ө зі орындауы арқ ылы іске асырады. Ү шінші дең гейде оқ улық бойынша берілген тапсырманы ө здігінен іздене отырып, орындайды. Тө ртінші дең гейде шығ армашылық тапсырмалар орындай отырып, ө зі талдау жасайды.

Оқ ушының алдына проблемалық жағ даят қ ою арқ ылы материалды мең герту – проблемалық оқ ытудың басты шарты. Проблемалық жағ даят оқ ушының ойлау қ абілетін жетілдіреді, ө здігінен шешім қ абылдауғ а жетелейді. Проблемалық оқ ытуды қ олдану ү шін мұ ғ алім тақ ырып бойынша оқ ушының білім дең гейін жә не олардың шығ армашылық қ абілетін ескеруі тиіс. Іріктеліп алынғ ан сұ рақ тар оқ ушының жауап беруін талап ететіндей, салыстыру мен талдаудан тұ ратындай болуы қ ажет.

Проблемалық оқ ыту оқ ушылардың ғ ылыми таным нә тижелерін, білімдер жү йесін ғ ана мең геріп қ оймай, сонымен бірге бұ л нә тижелерге жету жолын ө здігінен табуғ а жетелеп, оқ ушының таным дербестігін қ алыптастырады. Проблемалық оқ ыту ойлау операциялары (талдау, қ орытындылау т.б.) арқ ылы жү зеге асатындық тан, оқ ушының ойлау қ абілетін дамытып, ө зіне деген сенімділігін қ алыптастыруғ а игі ә сер етеді.

Проблемалық оқ ыту оқ ушының білетіні мен білмейтінінің арасындағ ы қ айшылық қ а қ ұ рылып, ол мә селелерді шешуге деген проблемалық жағ даят туғ ызады. Осымен байланысты оқ ушының ізденушілік қ абілеті дамиды. Проблемалық оқ ыту оқ ушының ерекшеліктерін ескере отырып, оның алдына шешілуі тиіс мә селелерді қ ояды.

Сын тұ рғ ысынан ойлау бағ дарламасы ойлау стратегияларын пайдалану

арқ ылы жү зеге асатындық тан оқ ушыны тың дай білуге, бір-бірінің пікірін бағ алауғ а, ө з ойларын анық жеткізуге дағ дыландырып, оларды ө з бетімен жұ мыс істеуге итермелейді. 1978 жылы Канадада Виндзор қ аласында сын тұ рғ ысынан ойлауғ а арналғ ан Бірінші Халық аралық симпозиум ө ткізілді. Симпозиум сын тұ рғ ысынан ойлау мен формалды емес логиканың ө зара байланысын анық тауғ а бағ ытталды. Формальді емес логиканы сипаттайтын пікірталаста айтылатын идеялардың шындығ ына назар аудару; аргументті диалектикалық ү деріс ретінде зерттеуге қ ұ лшыныс; формальді логиканың аргументтерді бағ алау жә не қ алыптастыру дағ дыларының кө зі ретінде жеткіліксіз болатындығ ы; мә селені шешуді кең ейтуге деген қ ызығ ушылық тың артуы тә різді белгілер тө ң ірегінде сө з қ озғ алды.

«Сын тұ рғ ысынан ойлау» американдық кө птеген ғ алымдардың алдың ғ ы қ атарлы идеялары негізінде қ ұ рылғ ан жоба болып саналады. Жобаны жү йеге келтірген АҚ Ш ғ алымдары Джинни Стилл, Куртис Мередит, Чарльз Темпл.

Бұ л жоба атақ ты ғ алым зерттеушілер Ж.Пиаже мен Л.С.Выготскийдің даму теорияларын басшылық қ а алады. Сыни тұ рғ ыдан ойлауды дамыту жобасының мақ саты барлық жастағ ы оқ ушыларғ а кез келген қ ұ былыс пен заттарғ а, ә рекет пен мазмұ нғ а сыни тұ рғ ыдан қ арап, кө птеген пікірдің ішінен біреуін таң дауғ а саналы шешім қ абылдауғ а ү йрету болып табылады.

Қ азақ станда сын тұ рғ ысынан ойлауды дамыту жобасы 90-шы жылдардан бастап белгілі бола бастағ аны мә лім. «Оқ у мен жазу арқ ылы сын тұ рғ ысынан ойлауды дамыту» жобасы – RWCT ағ ылшынша Readinq and Writinq for Critical Thinkinq, яғ ни орысша аударғ анда «Развитие критического мышления через чтение и письмо» деп аталады. Бұ л жоба біздің елімізге Джордж Соростың ашық қ оғ ам институты, «Сорос-Қ азақ стан» қ оры арқ ылы келіп, біртіндеп қ олданыла бастады. Саданова Ж.К., Саданова С.К. сын тұ рғ ысынан оқ ыту жобасының мынандай кезең дерін атап кө рсетеді:

Бірінші кезең – қ ызығ ушылық ты ояту. Ү йрену процесі – бұ рынғ ы білетін мен жаң а білімді ұ штастырудан тұ рады. Ү йренуші жаң а ұ ғ ымдарды, тү сініктерді ө зінің бұ рынғ ы білімін жаң а ақ паратпен толық тырады, кең ейте тү седі. Сондық тан да сабақ қ арастырғ алы тұ рғ ан мә селе жайлы оқ ушы не біледі, не айта алатындығ ын анық таудан басталады. Осы арқ ылы ойды қ озғ ау, ояту, ми қ ыртысына тітіркенгіш арқ ылы ә сер ету жү зеге асады. Осы кезең ге қ ызмет ететін «Топтау», «Тү ртіп алу», «Ойлану», «Жұ пта талқ ылау», «Болжау», «Ә лемді шарлау» тағ ы басқ а деген аттары бар ә дістер (стратегиялар) жинақ талғ ан.

Екінші кезең і мағ ынаны тану (тү сіне білу). Бұ л кезең де ү йренуші жаң а ақ паратпен танысады, тақ ырып бойынша жұ мыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның ө з бетімен жұ мыс жасап, белсенділік кө рсетуіне жағ дай жасалады. Оқ ушылардың тақ ырып бойынша жұ мыс жасауғ а кө мектесетін оқ ыту стратегиялары бар. Соның бірі INSERT. Ол бойынша оқ ушығ а оқ у, тақ ырыппен танысу барысында «V» - «білемін», «-» - «білмеймін», «+» - «мен ү шін жаң а ақ парат», «?» - «мені таң қ алдырады» белгілерін қ ойып отырып оқ у тапсырылады. INSERT – оқ ығ анын тү сінуге, ө з ойына басшылақ етуге, ойын білдіруге ү йрететін ұ тымды қ ұ рал.

Тақ ырып туралы ой толғ аныс – бағ дарламаның ү шінші кезең і. Кү нделікті оқ ыту процесінде оқ ушының толғ анысын ұ йымдастыру, ө зіне, басқ ағ а сын кө збен қ арау, бағ а беру назардан тыс қ алып жатады. Одан гө рі, ү йге тапсырма беру, оны тү сіндіру, бағ а қ ою сияқ ты шараларғ а уақ ыт жіберіп аламыз. Сын тұ рғ ысынан ойлауды дамыту бағ дарламасында бұ л сабақ тағ ы аса қ ажетті мә нді, маң ызды ә рекет болып табылады. Дә л осы кезең де ү йренуші не ү йренгенін саралап, салмақ тап, оны қ андай жағ дайда, қ алай қ олдану керектігін ой елегінен ө ткізеді. Белсенді тү рде ө зі білім ү йрену жолына қ айта қ арап, ө згерістер енгізеді, яғ ни нағ ыз білім шың ына кө теріледі, ү лкен ә лемге енеді. Сол білім арқ ылы ө зінің ө згергенін сезінеді, ө згеше сенім, тә рбиелік, даналық қ а бастау алады. Толғ ануды тиімді етуге лайық талғ ан «Бес жолды ө лең», «Венн диаграммасы», «Еркін жазу», «Семантикалық карта», «Т кестесі» сияқ ты стратегиялар ә р сабақ тың ерекшелігіне, ауыр-жең ілдігіне қ арай лайық тала қ олданылады. Олар оқ ушылардың бір-бірімен ой алмастыруын, ой тү йістіруін қ амтамасыз етеді. ә р оқ ушы ө з шығ армашылығ ын кө рсете алады[3].

Бү гінгі жаң ашыл педагогтар білім сапасының мә нін айқ ындауда іс жү зінде білім сапасы шартты тү рде қ арастырылмайды, тек оны жү йеде ғ ана, қ андай да бір қ иын дең гейдегі тапсырманы орындауда ғ ана ескеру керек деген тұ жырымдар ұ сынуда. Олар білімнің сипаты дең гейлер бойынша алынғ ан ақ паратты мең геру жә не қ олдана алу заң дылық тарына, ойлау ү рдісі заң дылық тарына жауап беретін сө з етеді. Оқ ушылардың білім сапасын ү йрену мен бағ алау репродуктивті, конструктивті, шығ армашылық дең гейлер арқ ылы іске асады.

Репродуктивті білім дең гейі – бұ л айғ ақ тар, қ ұ былыстар, оқ иғ алар жә не ережелер туралы білімнен тұ рады да, ойлау ү рдісі репродуктивті сипатта болады.

Конструктивті білім дең гейі – бірінші дең гейдегі білімдерді қ айтадан ой елегінен ө ткізу арқ ылы алынғ ан білімдер. Ә діскерлер бұ л дең гейге оқ ытудың эвристикалық ә дістерімен қ ол жеткізуге деп санайды.

Шығ армашылық білім дең гейі – оқ ушылардың ө з бетімен іздену іс-ә рекетінде пайда болатын білімдер, біліктіліктер мен дағ дылар. Шығ армашылық дең гейдегі білімдерге оқ ушылардың бойындағ ы шығ армашылық қ абілеттерін оятатын эвристикалық жә не зерттеу ә дістері арқ ылы қ ол жеткізуге болады. Бұ л дең гейде оқ ушылар жұ мыстың тақ ырыбы мен міндеттерін айқ ындайды, болжамын жә не іздену жоспарын дайындайды, іздену жә не зерттеу жұ мыстарын жү ргізеді.

С.Н.Лысенкованың оза оқ ыту технологиясы қ иын материалды ә р сабақ та ү зік-ү зік тү рде беру арқ ылы мең гертуді мақ сат етеді. Бір оқ ушы берілген тапсырманы қ алай орындайтынын дауыстап айтып отырып жасайды. Қ алғ андары да осы тапсырманы тың дап отырып, орындайды Тапсырманы бұ лай орындату нашар оқ итын оқ ушығ а қ иындық тудырмайды деп есептеледі