Крекинглеу.

Сульфохлорлау

А)

Б) СН3(СН2)10СН3

СН3(СН2)10СН2

В) СН3(СН2)10СН2

СН3(СН2)10СН2-SO2

CH3(CH2)10CH2-SO2Cl

CH3 (CH2)10CH2-SO3Na додецилсульфоқ ышқ ылдың натрий тұ зы

Сульфирлеу.

СН3-СН3этан +НО-SO3H

t CH3-CH2-SO3H сульфоэтан+H2O

6)тотық тыру.

СН3

а) СН3-СН-СН3+О2(ауа)

(СН3)3СОН(95%)

Б) СН3-СН2-СН2-СН3+О2(ауа)

СН3-С-СН2-СН3

О

В)тө менгі алкандар+О2

СН3ОН(30%)

Г) жоғ ары алкандар: СН3(СН2)6СН3+О2

RCOOH+RCOOH

крекинглеу.

а) рекомбинация:

СН3+СН3

СН3-СН3

СН3+СН3СН2

СН3СН2СН3

СН3(СН2)5СН2+ СН3(СН2)5СН2

СН3(СН2)12СН3 тетрадекан

Б)диспропорциялану

СН3СН2+СН3СН2СН2

СН3СН3+СН3СН=CH2

2СН3(СН2)3СН2

СН3(СН2)3СН3+ СН3(СН2)2СН=CH2

Крекинг катализатор қ атысында жү рсінде-катализдік крекинг, катализатор Pt болса-платформинг деп аталады.

5.Қ анық қ ан кө мірсутектердегі радикалдық орын басу реакцияларын

Қ аннық қ ан кө мірсутектер қ аоыпты жағ дайда ө тте инерті оның себебі алва байланыстардың беріктігі.Оларғ а тә н химиялық реакциялар тотығ у жә не орые басу реакциялары (нитірлеу, галогендеу, сульфохлорлау)

1. Галогендену реакциялары — алкандардың практикалық маң ызды реакцияларының бірі, жарық тың немесе жоғ ары температураның ә серінен іске асады. Жарық тың ә серінен жү ретін реакцияларды фотохимиялық реакциялар деп атаймыз. Алкандардың галогендермен орынбасу реакциялары хлормен жең іл, броммен қ иындау, йодпен қ иын жү реді. Ал фтормен қ опарылыс тү зе жү ретін болғ андық тан, реакцияны инертті газ қ атысында сұ йылтып жү ргізеді. Сутектердің орнын галогендерге алмастырғ анда, алкандардың галогентуындылары тү зіледі.Метанның хлорлану реакциясы жарық тың немесе температураның ә серінен жү реді. Реакция метанның хлортуындылары мен хлорсутек тү зе жү реді:

СН4 + Сl2 → СН3Сl +HCl

CH3Cl + Cl2 → CH2Cl2+ HCl

CH2Cl2 + Cl2 → CHCl3 +HCl

СНСl3 + Сl2 → ССl4 + HCl

2. Нитрлеу реакциясы. Бұ л реакцияны орыс ғ алымы Коновалов (1888 ж.) ашқ андық тан, Коновалов реакциясы деп аталады. Қ ысым мен температураны аздап жоғ арылатқ анда, алкандар сұ йылтылғ ан азот қ ышқ ылымен орынбасу реакциясына тү седі:

2. Нитірлеу (Коновалов реакциясы, 1888)

CH3-CH3+HO-NO2-----CH3-CH2-NO+H2O

C₂H₅ + HNO₃→ C₂H₅NO₂ + H₂O

Алкандардынитрлеуреакциясыда радикалдық процесс, босрадикалдымеханизмбойыншажү реді:

R—H + NO·2 → R· + HNO₂

2HNO2 —t°→ NO·2 + NO· + H₂O

R· + NO·2 → R—NO₂

_{3. Сульфохлорлау- жуғ ыш алуда маң ызы зор.(1936ж.Рид жә не хорн)}

_а) Сl2 → 2Cl®

+Сl·

б) СH3(CH2)10CH3− − − → CH3(CH2)10CH2·

+HСl

+so2 +Сl2 +NaOH

В)CH3(CH2)10СH2→ CH3(CH2)10CH2-SO2→ CH3(CH2·)10CH2-SO2Сl→ СH3(CH2)10CH2-SO3Na

-Сl2 -NaCL, H2O L додецилсульфоқ ышқ ылдың натриитұ зы(Жуғ ыш зат Баз)

4) Сульфирлеу, қ ыздыру жә не тү тіндеп тұ рғ ан Н2SO4 қ атысында;

CH3-CH3+HO-SO3H→ CH3-CH2-SO3H+H2O

Этан сульфоэтан

6. Циклоалкандар, циклдардың стереохимиясы, химиялық қ асиеттері. Молекула қ ұ рамында тек кө міртек атомдарынан қ ұ ралғ ан циклдары бар, ароматты қ асиеттері жоқ кө мірсутектерді циклоалкандар немесе алициклды комірсутектер д.а.

Бұ ларды басқ аша циклопарафиндер, нафтендер немесе полиметилен кө мірсутектері д.а. Олар С_nH_2n жалпы формуласымен сипатталады, n=3, 4, 5 т.с.сс бү тін сандар қ атары. Циклоалкандарда кө міртек атомдары ϭ - байланыстармен байланысқ ан жә не sp³- гибридтелген кү йде. Қ ұ рамы С_nH_2n жалпы формуласымен сипатталғ анымен, циклоалкандар гомологтар емес, себебі химиялық қ асиеттері ә ртү рлі.

Циклоалкандардың химиялық қ асиеттері циклдың ө лшеміне байланысты. Сондық тан олардың химиялық қ асиеттерін осы тұ рғ ыдан қ арастырамыз.

1) Гидрлеу реакциясы циклдардың тұ рақ тылығ ының олардың ү лкендігіне тә уелділігін жақ сы сипаттайды: циклдың ашылуы ү шін қ ажетті температура артады:

H₂/Ni

80-120⁰ C CH₃CH₂CH₃

H₂/Ni

180⁰ C CH₃CH₂CH₂ CH₃

H₂/Ni

300⁰ C CH₃CH₂CH₂CH₂ CH₃

2) Галогендердің ә сері. Циклопропан жә не оның туындылары галогендердің ә серінен ү зіліп, алкандардың дигалогентуындылары тү зіледі.

+ Br₂CH₂ CH₂ CH₂

Br Br 1, 3- дибромбутан

3) Галогенсутектердің ә сері. Циклопропан жә не оның алкилтуындылары галогенсутектерді оң ай қ осып алады. Цикл ү зіліп, галогеналкил тү зіледі. Алкилтуындыларында қ осылу Марковников ережесі бойынша жү реді:

+ HBr H₃C CH₂ CH R

R Br

4) Тотығ у. Циклопропан жә не оның туындылары кә дімгі температурада бейтарап немесе сілтілік ортада калий перманганатымен баяу тотығ ады. Кү шті тотық тырғ ыштардың ә серімен жә не қ ыздырғ анда одан жоғ арғ ы циклоалкандар да тотығ ып, ашық тізбекті, кө міртек атомының саны циклоалкандағ ыдай екі негізді қ ышқ ыл тү зіледі:

[O]

HCOOH CH₂CH₂ CH₂ CH₂ COOH

7.Алкендер, номенклатурасы, изомериясы, алу жолдары, химиялық қ асиеттерін сипаттаң ыз. Маң ызды ө кілдері.

Молекулаларында жай σ -байланыстардан бө лек бір немесе бірнеше π – байланыс бар кө мірсутектер қ анық пағ ан кө мірсутектер деп аталады. Себебі, бір π – байланыстың тү зілуі екі сутек атомын жоғ алтумен тең, яғ ни бұ л қ осылыстарда кө міртектің тө рт валенттілігі тү гелдей жай С-С жә не С-Н байланыстарымен қ анық пағ ан. Қ ұ рылымында бір қ ос байланысы бар кө мірсутектерді алкендер немесе этилен кө мірсутектері деп атаймыз. Бұ л топтың басқ аша атауы – олефиндер. Алкендердің гомологтық қ атарының жалпы формуласы . Алкендерде қ ос байланысты кө міртек атомдары - гибридтелген. Ең қ арапайым ө кілі-этилен.

. Номенклатурасы.Тривиалды(дә стү рлі) номенклатура бойынша алкандардағ ы – ан жалғ ауының орнына- илен жалғ ауы жалғ анады.Рационалды номенклатура бойынша этилен кө мірсутектерін этиленнің туындылары ретінде қ арастырады жә не атайды.Этилендік кө міртек атомдарын кейде жә не ә ріптерімен белгілейді, олар радикалдардың орнын кө рсетеді.

-СН= - метилэтилен

-СН=СН- - симм-диметилэтилен немесе -диметилэтилен

ИЮПАК номенклатурасы бойынша алкендердің аттары сә йкес алкандардың аттарындағ ы –ан жалғ ауының орнына – ен жалғ ауы жалғ ану арқ ылы пайда болады. Негізгі тізбекті анық тағ ан кезде жә не кө міртек атомдарын нө мірлегенде еселік байланыс ескеріледі.Сондық тан негізгі тізбекте қ ос байланыс болуы тиіс, тіпті бұ л тізбек кө міртек саны бойынша ең ұ зын болмауы да болуы мү мкін.Кө міртек атомдарын нө мірлегенде радикалдарғ а қ арамай қ ос байланыс ең аз нө мір алатындай етіп нө мірлейді.

- - -СН=СН- гексен -2

-СН- -СН=С- 2, 5-диметилгексен

Алкендердің изомериясы 3 факторғ а байланысты:

1. Кө міртек қ аң қ асының қ ұ рылымы

2. Қ ол байланыстың орны

3. Кең істік изомерия

Гомологтық қ атардың алғ ашқ ы екеуінің изомерлері жоқ.

Кең істіктік изомерияны қ арастырайық. Изомерияның бұ л тү рі орынбасарлардың қ ос байланыс жазық тығ ына қ атысты орналасуына байланысты.Кең істіктік изомерия, сонымен бірге винильдік кө міртек атомдары ә р тү рлі екі орынбасарлармен байланысқ ан жағ дайда ғ ана болады. Егер орынбасарлар қ ос байланыс жазық тығ ының бір жағ ында орналасса-цис-изомерия, ал екі жағ ында орналасса транс-изомер деп аталады.

Мұ ның себебі, алкендердің С=С байланысы айналасында емін-еркін айнала алмауы. Айталық, алкандарда С-С байланысынан айналу ү шін небары 8-16 кДж/моль энергия керек болса, қ ос байланыстан айналу ү шін – байланысты ү зетіндей 272 кДж/моль энергия қ ажет.Сондық тан алкендерде осындай екі тү рлі кең істіктік изомер ғ ана болуы мү мкін.Цис-, транс- изомерлердің – диполь моменттері, балқ у, қ айнау температуралары жоғ арырақ келеді.

Алу ә дістері. Табиғ и кө здері: аздағ ан мө лшерде табиғ и газда, мұ найда кездеседі.Олефиндер мұ найды крекингілегенде, сонымен қ атар аз мө лшерде ағ аш пен тас кө мірді қ ұ рғ ақ айдағ анда тү зіледі. Синтетикалық алу ә дісі.

1)Спирттерді дегидратациялау, спирттерді суды тартып алатын агенттер қ атысында қ ыздыру.

Н Н - О

Н - С – С - Н =

Н Н t. S этилен

Екіншілік немесе ү шіншілік спирттерді дегидратациялағ анда сутек, негізінен, кө рші кө міртек атомдарының азырақ гидрогенделгенінен бө лінеді.Бұ л А.М.Зайцев ережесі деп аталады.Мұ ның себебі, жоғ арыда алкандар тарауынында қ арастырылғ ан Марковников ережесімен ұ қ сас, яғ ни байланыс энергияларына байланысты.

2)Алкандардың галогентуындыларын сілтінің спирттегі концентрлі ерітінділерімен қ ыздыра ә рекеттестіру.

HHHH

Н – С – С – Н + NaOHспирт C = C + NaCL + O

Н Н Н Н

Галогенсутектің бө лінуі де Зайцев ережесі бойынша жү реді, ү шіншілік галогентуындылармен ең оң ай, біріншілік галогентуындылармен ең қ иын.