![]() Главная страница Случайная страница КАТЕГОРИИ: АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника |
Шиеліністер
Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметі қ ылмыскерлермен кү ресуінің, арнайы кү шқ ұ ралдарды қ олдануы нə тижесінде ө з қ ызметкерлерін адамгершілік шиелініс жағ дайына жиі алып келеді. Аталғ ан шиеліністер себептердің қ арамақ айшылық бағ ыттылығ ы жағ дайында жиі болады. Мұ ндай жағ дайда субъектіге борыш талаптарынан кө рініс тапқ ан қ оғ амдық қ ажеттік пен ө зінің жағ дайғ а байланысты пайда болғ ан кө зқ арастарын, алыс жə не жақ ын мақ саттың біреуін, ү лкен жə не одан азырақ қ ауіптің біреуін таң дауғ а тура келеді. Адамгершілік шиеліністің ерекшелігі мынада — белгілі бір жағ дайдағ ы моральдық нормағ а негізделген ə рекеттің басқ а біп норманы бұ зуы. Бұ л жердегі кү рделілік адамның кейбір адамгершілік нормаларды білмеуі салдарынан таң дау жасай алмауында емес, тіпті, оның моральдық талаптарды орындағ ысы келмейтінінде де емес, мə селе — осы талаптардың бірбіріне қ айшы келмеуін болдырмаудың қ ажеттігінде. Мысалғ а, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметкері сезіктінің немесе айыпталушының пə теріне тінту жасауғ а келгенде тө сек тартып жатқ ан науқ ас адамды кө рді делік. Оның алдында мынадай таң дау тұ рады: заң талаптарын орындай отырып, қ атты науқ ас болсадағ ы, сол тұ лғ аның тө сегіне тінту жасау немесе адамгершілік кө зқ арастар негізінде тө секті тінтуден бас тарту. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкері ү шін кə сіби мə ні бар шиеліністердің қ атарынан сыртқ ы жə не ішкі шиеліністерді атауғ а болады. Сыртқ ы шиеліністер адамдар арасындағ ы адамгершілік шиелінстер ретінде кө рініс табады (тұ лғ ақ оғ ам, тұ лғ атоп, тұ лғ атұ лғ а, топтоп, топқ оғ ам). Олар жеке тұ лғ алардың, ə леуметтік топтардың жə не қ оғ амның қ ұ ндылық ты бағ ытбағ дарының қ айшы келуін білдіреді. Ал ішкі шиеліністердің табиғ аты басқ аша. Олардың қ айнар кө зі болып тұ лғ аның жү рістұ рысының бірбіріне бағ ынышты себептерінің кү рделілігі, ə ртү рлі сипатта болуы табылады. Бірқ атар жағ дайларда ішкі шиеліністі шешу сыртқ ы шиеліністің пайда болуына негіз болуы мү мкін. Мысалы, тұ лғ аның қ ұ қ ық қ орғ ау органдарымен қ ұ пия негізде одақ тасуы, оның ішкі шиелінісін жең удің негізінде жү зеге асқ анымен, осы қ ұ пия кө мекші мен оның қ ызмет ету саласының (егер бұ л сала моральғ а қ айшы қ ызметпен айналысса) арасында сыртқ ы шиелініс туындауы мү мкін. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерінің тағ ы бір ерекшелігі — кей кездері ө зінің мемлекеттік қ ұ рылымдарғ а қ атысын жасыра отырып, оғ ан қ ылмыстық ортада жұ мыс істеуге тура келеді. Мұ ндай жағ дайларда адам санасында бір мезетте екі адамгершілік жү йелер қ алыптасады: біріншісі — ол ө зі қ абылдағ ан кө зқ арастар жү йесі; екіншісі — қ ылмыстық ортада негізге алынғ ан кө зқ арастар, ал қ ызметкер ө з жү рістұ рысын осы екінші жү йеге негіздеп, оң тайландыруы керек. Мұ ндай жағ дайларда адамның санасында моральдық қ ұ ндылық тардың ə ртү рлі жү йелері бір мезетте шиелініске тү седі. Бұ л кө зқ арас тұ рғ ысынан аталғ ан шиеліністі ішкі деп те атауғ а болады. Алайда, ішкі шиеліністің ерекшелігі мынада — оғ ан тұ лғ а ө зі дұ рыс деп санайтын қ ұ ндылық тардың, нормалардың кү ресі тə н. Ал сыртқ ы шиелініске ө зінің кө зқ арастарына қ айшы сенімдердің, кө зқ арастардың, қ ұ ндылық тардың, идеялардың дұ рыстығ ын жоқ қ а шығ ару тə н. Бө тен салада жасырын жү рген қ ызметкер осы салада ү стемдік қ ұ рғ ан моральдық қ ұ ндылық тарғ а қ атысты ө зінің шиеліністі қ арымқ атынасын жасыруғ а мə жбү р болады. Мұ ндай жағ дай моральдық таң даудан емес, жеделіздестіру қ ызметінің ерекшеліктерінен туындайды. Сол себепті де, мұ ндай шиеліністі сыртқ ы шиеліністің жасырын нысаны деп атауғ а болады. Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметіндегі моральдық шиеліністердің кө рініс табу нысандары тү рліше. Олар осы қ ызметтің белгілі бір бағ ытының нақ ты ерекшеліктеріне, осы қ ызмет жү зеге асатын ерекше жағ дайларғ а, шиелініске қ атысушылардың ə леуметтікпсихологиялық мінездемелеріне жə не басқ а да жағ дайларғ а байланысты. Шиеліністің дамуы оны шешуге, яғ ни, жү рістұ рыс немесе ə рекеттің белгілі бір тү рін таң дауғ а алып келеді. Мұ ндай жағ дайда адамғ а ө зі қ абылдайтын шешімнің негізінде жатқ ан дұ рыс бағ ытты анық тауғ а кө мектесудің маң ызы зор. Бұ л бағ ыт адамның ө зі қ абылдайтын моральдық талаптары сенімге айналғ ан сайын берік бола тү седі. Аталғ ан мə селе қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметі ү шін, нақ ты айтқ анда, қ ұ пия кө мекшілермен жұ мыс ү шін тə жірибелік мə нге ие. Қ ұ пия кө мекші ө зінің қ ұ қ ық қ орғ ау органдарымен бірігіп қ ызмет ету туралы қ абылдағ ан шешкімінің дұ рыстығ ын сезінсе де, бұ л шешімнің моральдық маң ызы зор екендігін тү сінсе де, жедел іздестіру ө кілінің тапсырмаларын саналы жə не ерікті тү рде орындаса да, ө з ə рекетіне субъективтік, психологиялық тү рде іштей қ анағ аттанбауы мү мкін. Ө з жү рістұ рысынды тү сіну, сезіну сенімге, ə детке, тұ рақ ты сезімдерге айналмауы мү мкін. Қ ұ пия кө мекші дұ рыс ə рекеттер жасап, оларды негіздей алса да, бұ л негіздеу сеніммен жү зеге асырылмауы мү мкін. Ө зінө зі мə жбү рлеу, борыш сезімі — бұ лар да оң ə рекеттің жоғ ары негіздері, алайда оларды адамгершілік жү рістұ рыстың жоғ ары тү рін сипаттайтын сеніммен бір қ атарғ а қ оюғ а болмайды. Ə дебиеттерде адамгершілік шиеліністердің алдын алуғ а жə не оларды шешуге жə рдем беретін ұ сыныстарды жасау ұ мтылыстары біршама. Бұ л жағ дайда ортақ қ ағ ида ретінде адамгершілік қ ұ ндылық тардың ү стемдігі туралы ереже ұ сынылады (мысалы, қ оғ амдық борыш жеке борышқ а қ арағ анда жоғ ары, маң ызды деп саналады). Моральдық шиеліністерді шешуде қ оғ амдық мү дденің жеке мү ддеден ү стемдігі туралы ереже кө п жағ дайда орын алады. Ө кінішке орай, шын мə нінде кө п жағ дайда бұ л ереже қ ате, дө рекі тү сініліп, жү зеге асырылады. Шиелініс жағ дайды кө бінесе жеке мү дделерге зиян келтіре отырып шешу орын алады. Ə рине, қ оғ амдық мү дде жеке мү ддеге қ арағ анда ə лдеқ айда маң ызды. Алайда, кей кездері жағ дайды дұ рыс тү сіну нə тижесінде жеке мү ддеге ешбір зиян келтірмейақ, қ оғ амдық мү ддені қ анағ аттандыруғ а болады. Жеке мү ддені қ оғ амдық мү ддеге бағ ындыру — шешімі қ иын жағ дайларда жиі кездесетін мə селе. Шиеліністі жағ дайдан ең жақ сы, оң тайлы жолмен шығ у ү шін тұ лғ аның ө з мү дделерін ескермеуге талпынысы ғ ана емес, сонымен қ атар, қ оғ амның тұ лғ аның мү дделерін қ анағ аттандыруғ а деген ұ мтылысы да қ ажет. Осындай, тұ лғ аның қ оғ амғ а, қ оғ амның тұ лғ ағ а дұ рыс қ атынасы жағ дайында ғ ана дұ рыс моральдық таң дау жү зеге асырылады. Таң дау жағ дайында қ абылданғ ан шешімді жү зеге асыру ү шін қ ойылғ ан мақ сатқ а жетудің белгілі бір қ ұ ралдары қ ажет. Бұ л кө зқ арас тұ рғ ысынан, қ ұ ралдар таң дау мен мақ саттың ортасында аралық буын ретінде кө рініс табады. Моральдық таң даудың бұ л кезең і мақ сат пен оғ ан жету қ ұ ралының ө зара қ атынасының мə селесі ретінде сипатталады. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметкері ү шін бұ л мə селені шешудің ғ ылыми да, тə жірибелік те маң ызы зор. Адамдардың ө з алдарына қ ойғ ан мақ саттары мен оғ ан жетуде қ олданылатын қ ұ ралдардың арақ атынасы туралы мə селе кө птеген ғ асырлар бойы дау туғ ызуда. Басқ аша айтқ анда, мақ сат кезкелген қ ұ ралды пайдалануды ақ тай ала ма? Ə рине, бұ л жерде адал ниетті мақ сат туралы айтылып отыр. Этикалық ой тарихы мақ сат пен қ ұ ралдардың ө зара байланысы туралы мə селеге қ атысты екі баламалық жауап ұ сынғ ан. Олар макиавеллизм концепциясынан жə не абстрактілі гуманизмнен кө рініс тапқ ан. Бірінші бағ ыт “мақ сат кезкелген қ ұ ралды ақ тайды” қ ағ идасы тү рінде белгілі. Бұ л бағ ытқ а сə йкес, қ ұ ралдар мақ сатқ а тə уелді, оғ ан бағ ынады, ал мақ сат қ ұ ралдардан тə уелсіз. Қ ұ ралдарды таң даудың негізгі талабы ретінде олардың мақ сатқ а жетудегі тиімділігі ұ сынылады, ал олардың адамгершілік жағ дайы есепке алынбайды. Екінші концепция жоғ арыдағ ы концепцияғ а қ арамақ арсы бағ ытты ұ станғ ан, бұ ғ ан сə йкес, ешқ андай мақ сат оғ ан жету қ ұ ралдарын ақ тай алмайды. Қ ұ ралдар мақ саттан толығ ымен тə уелсіз жə не ө зіндік оң немесе теріс қ ұ ндылық қ а ие. Мысалы, бірінші концепцияның ө кілдері ретіндегі иезуиттер “егер ол мақ сатқ а тезірек жетуге жə рдемдессе, кезкелген зорлық ты ақ тауғ а болады” деп санағ ан, ал екінші концепцияны жақ таушылар зорлық ты абсолюттік зұ лымдық ретінде тани отырып, оны мақ сатқ а жетудегі қ ұ рал ретінде қ олдануғ а тыйым салғ ан. Соң ғ ылардың пікірінше, қ ұ ралдар қ андай болса, мақ сат та сондай болады: адамгершілік сипаттағ ы қ ұ ралдар адамгершілік сипаттағ ы мақ сатқ а алып келсе, арам ниетті сипаттағ ы қ ұ ралдар арам мақ сатқ а алып келеді. Басқ аша айтқ анда, бұ л концепцияның негізі мына анық тамада бекітілген: мақ сат қ ұ ралдарды ақ тамайды, керісінше, қ ұ ралдар мақ сатты анық тайды. Ə рине, иезуитизм немесе абстрактілік гуманизм таза кү йінде сирек кездеседі. Тіпті, есімін “мақ сат кезкелген қ ұ ралды ақ тайды” қ ағ идасымен байланыстыратын Макиавеллидің ө зі де мақ сатқ а жету барысында қ олданатын қ ұ ралдардың адамгершілік мазмұ нын толығ ымен есепке алмауғ а қ арсы болғ ан. Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметі мақ сат пен қ ұ ралдардың арақ атынасы мə селесін ғ ылыми шешуді қ ажет етеді. Кө п жағ дайда бұ л қ оғ амдық кө зқ арастың осы қ ызметте қ олданатын қ ұ ралдарғ а қ атысты, кейбір жағ дайда мақ саттардың ө здеріне де қ атысты теріс бағ алауымен байланысты. Тіпті, адамның, қ оғ амның жə не мемлекеттің қ ауіпсіздігін қ орғ ауғ а байланысты адал ниетті мақ саттардың болуы да қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ олданатын қ ұ ралдар мен ə дістерді қ оғ амдық пікірдің теріс бағ алауынан қ ұ тқ армайды. Аталғ ан мемлекеттік органдардың қ ызметкерлері макивеллизмнің концепциясын да, абстрактілік гуманизм концепциясын да толығ ымен қ олданысқ а енгізе алмайтыны белгілі, себебі жоғ арыдағ ы концепциялардың екеуі де мақ сат пен қ ұ ралдардың арақ атынасы мə селесін шешуде тым қ атты кө зқ арастарды (біреуі — қ атаң, екіншісі — жұ мсақ) ұ станғ ан. Мейлінше дұ рыс деп мақ сат пен қ ұ ралдардың объективті тү рдегі байланысын, диалектикалық ə рекеттесуін танитын кө зқ арасты атағ ан дұ рыс болар. Бұ л кө зқ арасқ а сə йкес, адамдардың алдында тұ рғ ан мақ саттардың оларғ а жетудегі қ ұ ралдармен ө зара тығ ыз байланысы танылады. Сонымен қ атар, қ ұ ралдардың мақ сатқ а кері ə сері де жоқ қ а шығ арылмайды, яғ ни, кейбір қ ұ ралдардың адал ниетті мақ сатты бұ рмалау мү мкіндігі танылады. Қ ұ ралдар алдығ а қ ойылғ ан мақ сатқ а сай болуы тиіс. Бұ л сə йкестікте мақ сат басты рө лді иеленуі тиіс. Мақ сат қ ұ ралдардың қ ұ рамын анық тап, олардың адамгершілік мазмұ нына мə н береді. Мақ сат пен қ ұ ралдардың сə йкестігінің біртұ тастығ ы ə рекет немесе жү рістұ рысқ а негіз болады. Бұ л ə рекет немесе жү рістұ рыс мақ сат пен қ ұ ралдардың дербес қ ұ былыстар ретінде теріс бағ аланғ анына қ арамастан адамгершілікоң сипатта деп бағ алануы мү мкін. Яғ ни, жү рістұ рысты бағ алау мақ сат пен қ ұ ралдардан тə уелсіз жү зеге асырылады. Мысалы, қ ылмыстылық пен кү рес ө з бетінше адамгершілікоң сипаттағ ы қ ұ былыс ретінде бағ аланғ анымен, оғ ан жету жолындағ ы адамды мə жбү рлеу мə селелері теріс бағ аланатыны сө зсіз. Алайда, біз қ ылмыстылық пен кү рес пен мə жбү рлеуді мақ сат пен қ ұ рал тү рінде қ арастырсақ, мұ ндай теріс бағ алау жоғ алып кетеді. Егер сот біреуді тонағ аны ү шін қ ылмыскерді бас бостандығ ынан айыру жазасына кессе — бұ л ə діл жаза, мұ нда қ ұ рал (мə жбү рлеу тү ріндегі тү рмеде қ амау) мен мақ саттың (қ ылмыстылық пен кү рес) сə йкестігі кө рінеді. Ал, керісінше, кө шені тыйым салғ ан жерден кесіп ө ту ү шін бас бостандығ ынан айыру ə ділетсіз жаза ретінде қ абылданады, себебі, бұ л жағ дайда мақ сат пен қ ұ ралдың сə йкестігі қ ағ идасы бұ зылады. Ə рекеттің немесе жү рістұ рыстың оң немесе теріс қ ұ ндылығ ын анық таудың негізі мынадай: адамгершілік сипаттағ ы болып, оны жү зеге асыру жү зеге асырмауғ а қ арағ анда мейлінше аз материалдық, адамгершілік жə не басқ а да шығ ындарды алып келген ə рекет саналады. Немесе басқ аша айтқ анда, аталғ ан қ ұ ралдардың кө мегімен жеткен нə тиже ө з мə ні бойынша осы қ ұ ралдарды пайдаланудан келген зияннан жоғ ары болса. Ө з мə ні бойынша осы негіз аса қ ажеттілік жағ дайындағ ы заң ды жауапкершіліктің негізінде жатыр, бұ дан адамгершілік жə не қ ұ қ ық тық нормалардың тұ тастығ ын байқ ауғ а болады. Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметінде адамгершілік мақ сатқ а жету ү шін тұ лғ аның қ ұ қ ық тары мен бостандық тарына нұ қ сан келтірумен байланысты қ ұ ралдарды пайдалану жиі орын алып жатады. Алайда, барлық қ ұ ралдардың ішінен ең тиімді болса да, кө рінеу теріс қ ұ ралдарды пайдаланумен сипатталатын ə рекеттердің жағ ымсыз сипатты иеленетіні сө зсіз. Кү рделі жағ дай тек теріс қ ұ ралдар болғ ан жағ дайда ғ ана, солардың біреуін таң дауда туындайды. Егер қ олданатын қ ұ ралдардан келетін моральдық шығ ындар мақ саттың адамгершілік қ ұ ндылығ ын жауып кетсе, онда мақ сатқ а жетуден бас тарту қ ажет. Мысалы, аса қ ажеттілік шегіндегі ə рекеттер қ ажетті жə не рұ қ сат етілген ретінде болып танылса, ал осы шектен асып кету қ ылмыстық жазаланатын ə рекет ретінде сараланады. Бұ л жағ дайда қ ұ ралдарды дұ рыс таң дамау ə рекетті теріс бағ алауғ а алып келеді. Мақ сат пен қ ұ ралдардың сə йкестігін анық тау жағ дайында сол қ ұ ралдарды мақ сатқ а жету барысында қ олданудан туындайтын мү мкін салдарды да ескеріп ө ту қ ажет. Мұ ндай мə селенің таң дау ү дерісінде де, таң даудың нə тижелерін бағ алауда да маң ызы зор. Айырмашылық тек мынада: бірінші жағ дайда салдар мү мкін, болжамды болып табылса, екінші жағ дайда олар шынайы сипатқ а ие. Сонымен, мақ сатқ а жету қ ұ ралдарын таң дау мына жағ дайларды ескергенде ғ ана дұ рыс деп танылуы мү мкін: — мақ сатқ а жетуден жə не ə рбір қ ұ ралды пайдаланудан туындайтын мү мкін салдарды толығ ымен, жанжақ ты қ арастыру; — осы салдардың пайда болу мү мкіндіктерін талдау; — таң далғ ан қ ұ ралды пайдаланудан болуы мү мкін салдарды басқ а қ ұ ралдарды пайдаланудан немесе мақ сатқ а жетуден бас тартудан туындайтын салдармен салыстыру. Таң дау дұ рыс деп танылғ анымен, болжағ ан нə тижелер оны шын мə нінде жү зеге асыруда ə рқ ашан бола бермейді. Бұ л ə ртү рлі кездейсоқ тық тардың, таң дауды жасаушы адамның еркінен тыс объективтік жағ дайлардың болуымен байланысты. Сө йтіп, аталғ ан жағ дайлар соң ғ ы нə тижеге ə сер етуі мү мкін. Бұ л кезде осы адам жауапкершілікке тартылмайды. Себебі, оның ə рекеті одан тə уелсіз жағ дайлар негізінде дұ рыс емес деп танылғ анымен, жалпы алғ анда, ə рекетті таң дауды ол дұ рыс жү зеге асырғ ан. Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметіндегі мақ сат пен қ ұ ралдардың арақ атынасы жə не моральдық таң дау мə селелерін қ арастыруда қ ұ қ ық тық мə жбү рлеу шараларын, қ ылмыстылық пен кү ресте арнайы қ ұ ралдарды қ олданудың шектері жə не рұ қ сат етілуі туралы мə селе қ аншама рет орын алды. Бір жағ ынан, бұ л қ ұ ралдарды қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметінде қ олдану объективтік жағ дайлармен байланысты екені кү мə нсіз. Қ ұ қ ық тық мə жбү рлеуді, жедел іздестіру қ ұ ралдарын қ олданбай қ ылмыстылық сияқ ты ə леуметтік зұ лымдық пен кү ресу мү мкін емес. Ал екінші жағ ынан, бұ л шаралардың, сезікті немесе қ ылмыс жасағ ан болса да, азаматтардың жеке бостандық тарына нұ қ сан келтіретіні белгілі. ө з бетінше азаматтардың бостандық тарын шектеу фактісі оң деп танылуы мү мкін емес. Алайда, ə рбір бағ алау абстрактілік емес, нақ ты жағ дайларғ а беріледі. Нақ тытарихи тə сіл азаматтардың жеке ө міріне араласуды, олардың бостандығ ын шектеуді теріс деп танығ анымен, азаматты, қ оғ амды жə не мемлекетті қ ылмыстық ə рекеттерден қ орғ ау мақ сатында мұ ндай қ ол сұ ғ ушылық тарды қ ажет деп санайды. Сонымен қ атар, ескеріп ө тетін бір мə селе, қ ұ қ ық тық мə жбү рлеу шараларын қ олдану қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің ө здеріне де теріс ə сер етеді. Нақ ты айтқ анда, моральдық сананың ө згеруі, тіпті, кейбір жеке қ асиеттерінің ө згеруі де орын алуы мү мкін. Мысалы, кезкелген мə жбү рлеуді қ олдануғ а, азаматтардың жеке жə не қ оғ амдық ө міріне қ ол сұ ғ ушылық қ а дағ дылар пайда болуы мү мкін, адам бостандығ ы қ ұ ндылығ ының тө мендеуі орын алуы мү мкін. Сол себепті, “зұ лымдық қ а кү шпен қ арсы тұ ру” мə селесіне ерекше кө ң іл бө лген орыс ойшылы И.А.Ильин “тек ең жақ сы дамдар ғ ана осы қ ызметті ө згермей жү зеге асыра алады” деп ескерткен. Олар ө здерінің қ ызметі қ ай жерде, неден жə не неліктен шындық жолынан мү лт кеткенін білуі жə не мұ ны зұ лымдық пен кү рес қ ажет ететін шекте ғ ана болдыруы керек. Сонымен, мə селе қ ұ қ ық тық мə жбү рлеу шаралары мен жедел іздестіру қ ұ ралдарын қ олдану мү мкіндігі туралы ғ ана емес, ə рбір нақ ты жағ дайдағ ы оларды қ олданудың негізіділігі мен шегі туралы болуы керек. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметін бағ алауда “адамгершілікадамгершілік емес” екіжақ ты формуласы жиі қ олданылады. Бұ л терең тарихи тамырғ а ие. Ежелгі стоиктердің ө здері таяқ тың тү зу немесе қ исық болатыны сияқ ты, ə рекеттер де ə ділетті немесе ə ділетсіз болады деп тұ жырымдағ ан. Бұ л кө зқ арасқ а сə йкес, моральғ а қ андай да болмасын есептеулер тə н емес: банктан алтын ұ рлағ ан адам мен дү кеннен нан ұ рлағ ан адамның ə рекеттерінде ерекше айырмашылық жоқ. Аталғ ан кө зқ арасқ а сə йкес, адамгершілік нормалары жоғ арыдағ ы екі ə рекетті де сынғ а алады. Шын мə нінде, абсолюттік ақ немес абсолюттік қ ара деген болмайды. Осы екі абсолюттің арасында орын алғ ан рең дердің ү лкен реті ғ ана бар. Дə л осы сияқ ты, ə рбір ə рекеттің ө зінің адамгершілік “рең і” болады. Жоғ арыдағ ы тұ жырымдарғ а сə йкес, бір адамғ а келтірілген зиян мен қ оғ амғ а келтірілген зиянның; адамды сыйламау мен оны аяқ қ а таптаудың арасында айырмашылық жоқ. Адамгершіліктің “сандық ” градациясы терминінің болуы да бекер емес. Екеуінде де моральдық талаптардың бұ зылуы орын алғ анымен, бір ə рекеттерді ол “этикағ а қ айшы ə рекет жасады” деп бағ аласақ, енді келесі бірін “оның жасағ аны адамгершілік емес болды” деп жатамыз. Мысалы, бандылық топтың оғ ына қ арсы, олардың ізіне тү скен қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметкері мен ө з жақ ындарынан, таныстарынан жұ мысының шынайы сипатын жасыруғ а мə жбү р болғ ан жедел іздестіру қ ызметкерінің ə рекеттеріне бірдей оң бағ а бере отырып, олардың ə ртү рлі адамгершілік қ ұ ндылығ ын ескермеу мү мкін емес. Бірінші жағ дайда шынайы адамгершілік ə рекет, ал екіншісінде адамгершілік емес ə рекетке жақ ын ə рекет орын алғ ан. Яғ ни, “адамгершілік” жə не “адамгершілік емес” тү сініктерінің ауқ ымы ө те кең. Тіпті, шартсыз тү рде адамгершілік оң немесе теріс бағ ағ а ие қ ұ былыстардың ө здерінде ə рқ ашан қ арамақ айшылық бағ алау элементі болады. Мысалы, жоғ арыда келтірілген мысалдардың бірінші жағ дайында қ ызметкердің басқ а адамдардың ө мірі ү шін ө зін аямауы оның жарақ аттану немесе қ айтыс болу мү мкіндігімен, оның жақ ындары мен достарының қ айғ ысымен кө лең келі сипатты иеленеді, бұ лар осы қ ұ былыстың кері мағ ынасын аша тү седі, дегенмен аталғ ан факт қ ызметкердің ə рекетінің оң қ ұ ндылығ ын кү шейте тү седі. Осыдан адамгершіліктің диалектикасы кө рінеді: ə рекет мейлінше зор зұ лымдық ты жең ген сайын, оның адамгершілік мазмұ ны да жоғ ары бола тү седі жə не зұ лымдық қ а қ арсы тұ рғ ан адамғ а мейлінше мол зиян келген сайын, оның ə рекеті де соншалық ты қ ұ нды бола тү седі. Адамдардың барлық ə рекеттері бір тізбектің бойындағ ы екі бағ ытқ а бағ ытталғ ан: абсолюттік адамгершілік сипаттағ ы ə рекеттер жə не абсолюттік адамгершілік емес сипаттағ ы ə рекеттер. Бұ л тізбекте жү рістұ рыстың ə ртү рлі тү рлері кө рініс табады, олардың ішінен идеалды, рұ қ сат етілген, қ алаулы ə рекеттер оң (тиісті) жү рістұ рысты қ ұ раса, оғ ан қ арамақ айшы болып теріс (рұ қ сат етілмеген) жү рістұ рыс орын алғ ан. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметінің ерекше сипатын ескере отырып, адамгершілік рұ қ сат етілген жү рістұ рысқ а олар ү шін ерекше маң ызды қ ұ былыс ретінде мə н беру қ ажет. Идеалды жү рістұ рыс жалпыадамдық қ ұ ндылық тарғ а сү йенеді. Бұ л адамдар арасында шын мə нінде адамдық нысандағ ы қ арымқ атынастарды қ алыптастырудың объективтік қ ажеттігінен жə не адамның мə ндік негіздерінен туындайтын нормаидеал, императив. Мысалы, “ө тірік айтпа” қ ағ идасын қ андай да болмасын шектеусіз тү рде басшылық қ а алатын адамның жү рістұ рысы осындай. Алайда, шын мə нінде, адамдық қ арымқ атынастардың негізі болып табылатын жү рістұ рыс кө п жағ дайларда адамгершілік емес сипатты иеленеді, себебі, олар ө мірдің шиеліністі қ арамақ айшылық тарын, моральдық таң даудың ə лсіз жақ тарын, моральдық нормалардың бірбіріне қ айшы келуін ескермейді. Мұ ндай нормаидеалды басшылық қ а ала отырып, біз ө з ə рекеттерін қ ылмыскердің алдында бұ рмалаушы жедел іздестіру қ ызметкерінің жү рістұ рысын адамгершілік емес сипаттағ ы деп тануымыз керек, ал бұ л ə ділетсіз болар еді. Ал ө з қ ызметтесінің шиеліністі жағ дайда екенін біле тұ ра, оғ ан жағ ымсыз ақ параттарды айту арқ ылы оның ө зінө зі ө лтіруіне жеткізген адамның ə рекетін қ алай бағ алауғ а болады? “Арамдық пен айтылғ ан шындық нағ ыз ө тірікке тең ” деген халық нақ ылы бекер емес. Дə л осы сияқ ты басқ а да нормаидеалдар туралы айтуғ а болады, мысалы: ө лтірме, ұ рлама, зинақ орлық қ а барма жə не т.б. Негізі абсолюттік сипатты иеленген, яғ ни, ə рқ ашан, кезкелген жағ дайда міндетті болып табылатын, барлық адамгершілік нормалары нормаидеалғ а айналады жə не белгілі бір жағ дайларда олардың орындалуы қ иынғ а соғ ады, тіпті, олар адамгершілік емес сипатты иеленіп те кетуі мү мкін. Басқ аша айтқ анда, идеалды жү рістұ рысқ а қ ойылатын талаптар жү зеге асырылу барысында ə рқ ашан қ ажетті объективтік жағ дайларды иелене бермейді. Сол себепті де, тə жірибеде кең кө лемде жү зеге асырылуына жағ дайлары болмағ ан оң жү рістұ рыстың белгілі бір бө лігі қ алаулы жү рістұ рысқ а айналып кетеді. Мұ ндай жү рістұ рыстағ ы адамдардан қ оғ ам оларды жү зеге асыру ү шін жағ дай жасауды талап ете алмағ анымен, оларды жағ дай жасауғ а бағ ыттай алады. Мысалы, ə рбір адамның жеке қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету — бұ л міндетті жү рістұ рыс саласы, алайда қ азіргі кездегі қ оғ амдық қ атынастар бұ л талапты кең кө лемде жү зеге асыруғ а мү мкіндік бермейді. Сонда, егер моральдық нормалар мен қ ағ идалар шын мə нінде кең кө лемде жү зеге асырыла алмайтын болса, яғ ни, идеалды жə не қ алаулы жү рістұ рыстың шең беріне енбесе, қ алғ ан жү рістұ рыстардың барлығ ы адамгершілік емес сипаттағ ы жү рістұ рыстар қ атарына жатқ ызылғ аны ма? Бұ л сұ рақ қ а оң жауап берсек, біз ү лкен қ ателік жіберген болар едік. Адамның ө мірін қ арулы қ ылмыскерден қ орғ ау мақ сатында, ө з ө мірін тə уекелге қ ойып, қ ылмыскерді ауыр жарақ аттандыра, отырып оны ө лтірген полиция қ ызметкерінің жү рістұ рысын біз адамгершілік идеалды немесе қ алаулы деп тани аламыз ба? Жалпы алғ анда, қ ылмыскер болса да, адамды ө лтіру адамдық қ арымқ атынастардың идеалды немесе қ алаулы нысанына жатпайтыны белгілі. Алайда, бұ л жағ дайда полиция қ ызметкерінің ержү ректілігі адамгершілік қ ұ ндылық тардың ең жоғ арғ ы кө рсеткішімен бағ аланатыны да кү мə нсіз. Гегель жазғ андай, “соттар мен ə скерлер адамдарды ө лтіру қ ұ қ ық ғ ына ие ғ ана емес, бұ л олардың міндеті, борышы, алайда, бұ л жерде аталғ ан борыштың қ андай адамдарғ а қ атысты жə не қ андай жағ дайларда рұ қ сат етілгені анық талғ ан”. Мұ ндай ə ректтерді бағ алай отырып, біз кө п жағ дайларда оларды адамгершілік ақ талғ ан деп атаймыз. Алайда, мұ ндай жағ дайда адамгершілік рұ қ сат етілген ə рекеттер мен жү рістұ рыстар туралы сө з қ озғ ағ ан жө н болар, себебі, жедел іздестіру қ ызметінің арнайы қ ұ ралдары мен қ ұ қ ық тық мə жбү рлеу шараларын қ олдану жоғ арыда аталғ ан ə рекеттер мен жү рістұ рыстардың қ атарына жатады. “Адамгершілік рұ қ сат етілген” жə не “адамгершілік ақ талғ ан” тү сініктері бір қ арағ анда ұ қ сас тү сініктер сияқ ты, бұ л негізсіз де емес, себебі, кө п жағ дайда адамгершілік ақ талғ ан тү сінігіне адамгершілік рұ қ сат етілген ə рекеттердің тү сінігі еніп кетеді. Алайда, олардың арасында айырмашылық тар да бар, оларды адамгершілік рұ қ сат етілген ə рекеттердің мазмұ нын ашу арқ ылы байқ ауғ а болады, оның негізі мынада: адамгершілік ақ таушылық тың субъективтік сипаты ə лдеқ айда ауқ ымдырақ. Оғ ан сə йкес, адамның жасауғ а мə жбү р болғ ан, нормалардың шегінен тыс шығ ып кеткен, моральғ а қ айшы ə рекеттері мен жү рістұ рыстарын ақ тауғ а болады. Бұ л кө зқ арасқ а сə йкес, мысалы, қ арсы жақ ты теріс ақ параттандыру адамгершілік емес сипатта деп танылғ анымен, ол негізді болып табылады жə не оны ақ тауғ а болады. Дə л осы сияқ ты, қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметінің бірқ атар ə дістері мен қ ұ ралдарын да, мысалы, қ ылмыстық топтарда агенттерді ұ стау, қ ылмыстардың алдын алу, оларды анық тау, қ удалау мақ саттарында жеделтехникалық қ ұ ралдарды пайдалану, адамгершілік емес сипаттағ ы деп тануғ а болар еді, себебі, олар адамгершілік идеалды жү рістұ рыстар қ атарына жатқ ызылмағ ан. Ал мұ ндай кө зқ арастарды қ азіргі ө мірге сə йкес келеді деп атау да қ иын. Адамгершілік рұ қ сат етілгендік, керісінше, объективтік негіздерге сү йенеді. Оғ ан сə йкес, адамгершіліктің шегіне енетін ə рекетерді жасау кейбір жағ дайларда объективтік жағ дайлардың ə серінен моральдық тұ рғ ыдан идеалды емес сипатты иеленуі мү мкін. Біз адамгершілік рұ қ сат етілген ə рекет немесе жү рістұ рыс туралы айтқ анда, оның “қ алаусыз” сипатын жоқ қ а шығ армасақ та, оны адамгершілік сипаттағ ы ə рекет немесе жү рістұ рыс деп танимыз. Мысалы, заң талаптарын бұ зушыларғ а қ атысты қ ұ қ ық тық мə жбү рлеу шараларын қ олданудан бас тарту идеалды ə рекет деп танылғ анымен, мұ ндай бас тартушылық қ оғ амғ а жə не басқ а азаматтарғ а қ атысты адамгершілік емес сипатты иеленер еді, себебі, ол қ ылмыстық ə рекеттердің кең таралуына жол береді. Осы себепті де, “жедел іздестіру қ ызметінің арнайы қ ұ ралдары мен қ ұ қ ық тық мə жбү рлеу шараларын қ олдану немесе қ олданбау” мə селесі туындағ анда, осы шаралар мен қ ұ ралдарды қ олдануды мейлінше гуманды жə не ə діл ə рекет ретінде жақ тау орын алатыны сө зсіз. Сондық тан, “Жедел іздестіру қ ызметі туралы” Заң ы “қ ылмыстық қ ол сұ ғ ушылық тардан адамдардың ө мірі мен денсаулығ ын, олардың конституциялық қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін қ орғ ау, қ оғ ам мен мемлекеттің қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету барысында жедел іздестіру органының лауазымды тұ лғ асының немесе оғ ан жə рдем беруші тұ лғ аның қ ызметтік немесе қ оғ амдық борышты дұ рыс орындауы жағ дайында мə жбү рлі зиян келтірушілік ə рекеттеріне жол беріледі” деген ережені бекіткен. Қ ылмыстылық тың дең гейі тө мен болғ ан сайын, адамгершілік рұ қ сат етілгендіктің дең гейін кө тере тү су керек, сонымен қ атар, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының аталғ ан қ ұ ралдарды қ олдану мү мкіндіктері азаюы қ ажет. Сонымен, адамгершілік рұ қ сат етілген жү рістұ рыс дегеніміз моральдың талаптарына жауап бергенімен, адамгершілік пен имансыздық тың шегінен орын алғ ан жү рістұ рыс. Адамның нақ ты бір ə рекеті гуманизмнің жоғ арғ ы идеалдарына негізделмегенімен, адамгершілік сипаттағ ы мақ сатқ а жету ү шін қ ажет болуы мү мкін. Рұ қ сат етілген ə рекет — мұ ндай жағ дайлардағ ы, барлық талаптар тұ рғ ысынан қ арастырғ анда, ең оң тайлы ə рекет. Яғ ни, адамгершілік рұ қ сат етілгендіктің тү сінігі осындай ə рекеттерге оң бағ а беруді білдіреді. Идеалды жə не қ алаулы жү рістұ рыс нормаидеалдың талаптарына сə йкес келсе, рұ қ сат етілген жү рістұ рыс нормашектердің талаптарына сə йкес келеді. Нормашек адамгершілік жү рістұ рыстың мақ сатын емес, оның шегін кө рсетеді. Рұ қ сат етілген жү рістұ рыс адамгершілік идеалдардан алыс болғ анымен, нақ ты жағ дайларғ а тə н болып келеді, ол адамгершілік шиеліністерді шешу нə тижесінде пайда болады жə не моральдық нормалардың бірбіріне қ айшы келуі жағ дайында оларды орындамау мү мкіндігінің шегін кө рсетеді. Екі адамгершілік норманың (мысалы, қ ылмыстық ə рекеттерден тұ лғ аның, қ оғ амның жə не мемлекеттің қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету қ ажеттігі мен адамның жеке бостандығ ын шектеуге жол бермеу) шиеліністі қ арамақ айшылығ ы тұ лғ аның жеке бостандығ ын заң мен анық талғ ан жағ дайларда шектеуге рұ қ сат беретін норманың пайда болуына негіз болады. Егер жеке бостандық ты мү лдем ескермей, қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету нормасына толығ ымен жол берсек, Дж.Оруэллдің “1984” романында сипатталғ ан жағ дайғ а тап боламыз. Адамдардың жү рістұ рыстарына мейлінше мол бақ ылауды орнық тыру арқ ылы (кейбір жағ дайларда жедел іздестіру қ ызметінің қ ұ ралдарының кө мегімен) қ ылмыскерлердің қ ұ қ ық қ а қ айшы ə рекеттерді жасауына мейлінше аз мү мкіндіктер беруге болатын сияқ ты. Алайда, мұ ндай бақ ылауды негізсіз тү рде кең ейту керісінше нə тижеге ə келуі мү мкін, себебі, мұ ндай жағ дайда қ ұ рал — оның жеке бостандығ ын қ амтамасыз ету мақ сатында адамды қ орғ ау — мақ сатқ а айналып кетеді. Жə не керісінше, тұ лғ аның, қ оғ амның жə не мемлекеттің қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету қ ұ ралдарынан толығ ымен бас тарту қ ылмыскерлерге кең жол ашар еді. Науқ асқ а ың ғ айсыздық пен қ иналу ə келетін емдеу қ ұ ралдарын қ олдануғ а мə жбү р дə рігер секілді қ ұ қ ық тық жү йе де адамдардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын, қ оғ амның заң ды мү дделерін қ орғ ау барысында қ оғ ам ү шін ың ғ айсыз, алайда оның ə леуметтік денсаулығ ы ү шін қ ажет қ ұ ралдарды пайдалануғ а мə жбү р болады. Мұ ндай қ ұ ралдарды қ олдану қ аншалық ты дə режеде рұ қ сат етілгендігі басқ а мə селе. Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметінің тарихынан бірқ атар мынадай мысалдарды атауғ а болады: бір “ауруды” емдеу барысында “дə рідə рмекті” шектен тыс қ олдану басқ а бір “аурудың ” пайда болуына негіз болғ ан: адамды қ ылмыстық ə рекеттерден қ орғ ау ниетімен оның жеке бостандығ ына нұ қ сан келтірген. Сол себепті де, нақ ты бір жағ дайдағ ы рұ қ сат етілген ə рекеттің шегін анық таудың маң ызы зор. Адамгершілік ақ тау адамгершілік жə не адамгершілік емес ə рекеттерді бө ліп қ арастыруғ а жол бермейді, себебі, бір нə рсені негіздеу дегенде адамгершілік емес ə рекеттерді тү сінеміз, ө йткені, адамгершілік ə рекетті негіздеудің, ақ таудың қ ажеті жоқ. Сол себепті, адамгершілік емес ə рекеттің қ аншалық ты мө лшерде ақ талғ андығ ын анық тап алғ ан жө н. Сонымен, кезкелген моральғ а қ айшы ə рекетті ақ тап шығ уғ а болады, себебі, оларды ақ тауғ а ə рқ ашан негіздер табылады. Осының нə тижесінде, адамгершілік ақ таудың шегі болмайды. Адамгершілік рұ қ сат етілгендік, керісінше, одан кейін имансыздық басталатын шекті орнық тырады. Бұ л шекті анық тау негізі болып субъективтік аргументтер емес, объективтік жағ дайлардың жиынтығ ы табылады. Сондық тан, мысалы, 1937 жылы қ уғ ынсү ргін заманында тергелушілерден “іс” ү шін кө рсетулерді кү штеп алғ ан тергеушіні ақ тап шығ уғ а болғ анымен, оның ə рекеттерін адамгершілік рұ қ сат етілген деп атауғ а болмайды. Ақ таушылық пен рұ қ сат етілгендікті ажырату жақ сы ниетті алдау мə селесін шешуге мү мкіндік береді, оғ ан, мысалы, мыналар жатады: қ арсыласты ө тірік ақ параттандыру жə не қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметінің тағ ы да басқ а қ ұ ралдары. Кө п жағ дайларда шындық қ арапайым сана дең гейінде оң адамгершілік қ ұ ндылық қ а, ал ө тірік кері адамгершілік қ ұ ндылық қ а тең естіріледі. Мұ ның ө зіндік негізі де бар, себебі, кө птеген жағ дайларда шындық оң сипатты иеленетіні сө зсіз. Кезкелген алдаушылық ты, ө тірікті моральғ а қ айшы деп тану Августиннің кө зқ арастарынан орын алып, кейіннен этикалық ой тарихының ғ ұ мырында кө птеген жақ таушыларды тапты. Мысалы, И.Кант та, тіпті, бір нə рседен қ ұ тылу ү шін де ө тірік айтуғ а болмайды деп санағ ан. Бірақ, кейбір жағ дайларда ө тірік айту қ ажет деп танылатындық тан, жақ сы ниетті ө тірікті моральғ а қ айшы деп санаса да, оны ақ тау ұ мтылыстары орын алады. Алайда, мұ ндай “ақ таудың ” жақ сы ниетті ө тірікті оң деп танудан зияны ə лдеқ айда кө п, себебі, ол кезкелген ө тірікті ақ тауғ а жол береді, ө тірікті айтпаудың шегін, адамгершілік пен имансыздық тың шегін алып тастайды. Бұ ғ ан қ осып айтарымыз, шындық та ə рқ ашан адамгершілік сипатта бола бермейді. Мысалы, қ ылмыскерлерге қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының жү ргізейін деп отырғ ан операциясының жоспарын ашып айту оң бағ алауды иеленбейтіні сө зсіз. Жасыру да дə л осы сияқ ты бағ аланады. Бір жағ ынан, мемлекеттік, тергеушілік, дə рігерлік қ ұ пия — оң адамгершілік мазмұ нғ а ие жасырудың нысандары. Ал екінші жағ ынан, ө з тыныштығ ын ойлап, жасалғ ан қ ылмыс туралы ү ндемеу моральғ а қ айшы болып келеді. ЭрихМария Ремарк айтқ андай, “қ ылмыс туралы ү ндемеушілер ө з қ олдарын қ анғ а жуады”. Кейінгі кезге дейін жалпы кө пшіліктен қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ұ пия кө мекшілерді пайдалану фактісі жасырылып келді. Мұ ның ө зінің жақ сы ниетті мақ саты болды — халық арасында шектен тыс сезіктенушілікке жол бермеу. Алайда, тұ лғ а мен қ оғ амды қ орғ ау солардың мү дделеріне сə йкес жү ргізілсе, олар ө з мү дделерін қ орғ ау қ андай қ ұ ралдарды пайдаланумен жү зеге асырылатынын білуге қ ұ қ ылы. Егер бұ л қ ұ ралдар жасырылса, онда белгілі бір сезіктер туындауы мү мкін: не бұ л қ ұ ралдар ө з мақ саты бойынша пайдаланылмағ ан, не қ оғ ам ү шін оң тайлы, бірақ, қ ұ қ ық қ орғ ау органдары ү шін ың ғ айсыз басқ а да қ ұ ралдардың болуы мү мкін. Ал егер шын мə нінде жоғ арыда атлағ ан екі болжам да қ ате болып шық са, онда кө пшіліктен тұ лғ аның, қ оғ амның жə не мемлекеттің қ ауіпсіздігін қ орғ ау барысында қ олданатын қ ұ ралдарды жасырудың ешбір негізі жоқ. Осы арқ ылы біз оларды қ ылмыскерлерге де жария етеміз деген кө зқ арастар орынсыз, себебі, олар онсыз да бұ л қ ұ ралдар туралы кө пшіліктен артық біледі. Ə рине, мə селе осы қ ұ ралдарды қ олданудың тə сілдері мен нысандары туралы емес. Бұ л жерде қ ұ пиялылық қ ағ идасы толығ ымен орын алуы тиіс. Сондық тан да, жедел іздестіру қ ызметі туралы заң да арнайы қ ұ ралдар мен оларды қ олдану жағ дайының бекітілуі оларғ а тек қ ұ қ ық тық қ ана емес, адамгершілік негізді де береді. Ақ талушылық пен рұ қ сат етілгендікті ажыратуда психологиялық жақ тың маң ызы ө те зор. Ə ділеттілік сезімі ерекше дамығ ан адамдарда адамгершілік ақ таушылық ө з ə ректтерінің моральғ а қ айшы болуы арұ ят сезімін оятады. Бұ л, бір қ арағ анда, жақ сы сияқ ты. Алайда, шын мə нінде бұ л жү рістұ рыстың екі кері тү рінің пайда болуына негіз болады. Біріншіден, бұ л жағ дайдағ ы адамгершілік қ ажетті ə рекеттерден абстрактілі қ ағ ида ү шін бас тарту негізінде мейлінше дұ рыс жү рістұ рысты таң даудан бас тарту. Мұ ндай жү рістұ рыс тү ріне мысал ретінде азаматтың адамгершілік қ ағ идаларына қ айшы келуі себептен, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарымен одақ тасудан бас тартуын атауғ а болады. Кімге болса да белгілі бір ақ параттарды қ ұ пия жолмен беруді моральғ а қ айшы ə рекет ретінде қ абылдауы арқ ылы бұ л адам қ ұ қ ық қ орғ ау органдарына қ ылмыстылық пен кү ресуге кө мектесуден бас тартады, ал бұ л ə рекет, ө з кезегінде, теріс адамгершілік бағ алауды иеленеді. Екіншіден, адамгершілік пен имансыздық туралы қ ате кө зқ арастардан туындағ ан психикалық қ обалжулар шынымен де моральғ а қ айшы ə рекеттерді жасауғ а негіз болуы мү мкін. Ақ таушылық қ а қ арағ анда адамгершілік рұ қ сат етілгендік адамғ а ө з ə рекеттерінің дұ рыстығ ы жө нінде сенімділік береді жə не сонымен бір мезетте оғ ан рұ қ сат етілген ə рекеттің шегінен шығ у мү мкіндігін бермейді. Себебі, адамгершілік рұ қ сат етілгендік адамгершіліктің талаптарына мейлінше толығ ымен жауап береді. Адамгершілік рұ қ сат етілген жү рістұ рыс барысында адам нормаидеалды ұ станбағ аны ү шін емес, кө п жү рістұ рыстардың ішінен адамгершілік сипаты мейлінше аз ə рекетті таң дағ аны ү шін ұ ялуы тиіс. Белгілі бір жағ дайда адамның дұ рыс жү рістұ рысты таң дауының негізі болып табылатын бірың ғ ай ереженің қ ағ иданың болуы мү мкін емес, алайда ө мір талаптарына сə йкес, ол “мейлінше аз зұ лымдық ” негізін ұ стануы тиіс. Объективтік жағ дайлардың негізінде нормаидеалдың кең кө лемде орындалу мү мкіндігінің болмауы, жү рістұ рыс тү рін таң дауда нормалардың бірбіріне қ арамақ айшы келуі ə ртү рлі нормаларды орындау салдарын бағ алау қ ажеттігін тудырады. Іс жү зінде бұ л барлық салдарды жанжақ ты талдап, гуманизм мен ə ділеттілікке мейлінше сə йкес келетін шешім қ абылдауды білдіреді. Осығ ан сə йкес ескеріп ө тетін бір жайт, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ андай да бір қ ұ ралды пайдалануының негізіділігі туралы шешім, осы қ ұ ралды таң даушы адам болжай алатын барлық салдар ескерілген жағ дайда ғ ана, дұ рыс деп танылуы мү мкін. Кезкелген ə рекеттерде ең алдымен олардың салдары ескеріледі. Алайда, бұ л салдардың адамның ө зі ү шін де, басқ а адамдар, қ оғ ам ү шін де маң ызы болуы мү мкін. Моральдық тұ рғ ыдан жеке тұ лғ аның мү дделерімен қ атар, ə леуметтік топ пен қ оғ амның да мү дделерін ескерудің маң ызы зор. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметінің тə жірибесінде адамның ө зінің заң ды, қ оғ аммен танылғ ан мү дделерін қ орғ ай отырып, басқ а адамдарғ а, тіпті, адамдар тобына зиян келтіруі (мысалы, қ ажетті қ орғ аныс жағ дайында жə не т.б.) орын алып жатады. Яғ ни, эгоцентристік мү дделері басым ə рекеттердің барлығ ы адамгершілік емес сипатта деп таныла бермейді. Ə рине, аталғ ан жағ дайда адамның ə рекеттерінен келген зиян оның ө з ө мірін, абыройын жə не қ адірқ асиетін қ орғ ауғ а деген моральдық (заң ды) қ ұ қ ық тарынан асып кетсе, мұ ндай ə рекетті моральғ а қ айшы деп атауғ а болады. Мысалы, ө з ө мірін сақ тап қ алу мақ сатында адам басқ а адамдардың қ иын, ө лім аузындағ ы жағ дайына мə н бермесе. Сталиндік қ уғ ынсү ргін жылдарында кө птеген тергеушілер лагерлер мен тү рмелерге ешбір кінə сіз адамдарды жіберіп жатқ анын тү сінген, алайда сол кездегі бұ йрық тарды орындамауы олардың ө здерін лагерлерге қ амауғ а негіз болатындығ ын да тү сінді. Солардың арасындағ ы мейлінше адал, азаматтық жə не кə сіби қ адірқ асиетті, арұ ятты жоғ ары қ ойғ ан, басқ аларғ а зұ лымдық ə келгісі келмеген қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметкерлерінің ө здері де сталиндік режимнің қ ұ рбандарына айналды. Кү нделікті ө мірде дұ рыс шешімді қ абылдауда немесе белгілі бір ə рекеттер ү шін жауапкершіліктің шегін анық тауда тек тікелей салдарды ескерумен шектелмейді. Мұ ндай ə рекеттердің кері салдары кей жағ дайларда тікелей салдардан маң ыздырақ болуы мү мкін, ал оларды ескермеу қ арамақ айшы нə тижеге ə келуі мү мкін. Мұ ндай кері салдарғ а не нə тижемен тікелей байланыста емес, алайда адамның одан кейінгі ə рекеттеріне ə сер етуші (мысалы, қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерінің қ ұ қ ық қ а қ айшы ə рекетінің жазаланбауы бұ л ə рекеттің тікелей салдарымен қ атар заң бұ зушының қ ұ қ ық тық санасына ə сер етеді, оны басқ а да осындай ə рекеттер жасауғ а итермелейді, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының беделін тө мендетеді, қ ұ қ ық тық жү йеге, ə ділеттілікке сенбеу
|