Тұлғалардың жүрістұрыс кодексі

Бас Ассамблея:

— Біріккен Ұ лттар Ұ йымының Жарғ ысында жарияланғ ан мақ саттардың қ атарында нə сілі,

жынысы, тілі мен дініне қ арамастан барлық адамдар ү шін адам қ ұ қ ық тар мен негізгі

бостандық тарын сыйлау мен дамытудағ ы халық аралық одақ тастық ты жү зеге асыру бар екенін

ескере отырып;

— Адам қ ұ қ ық тарының жалпы декларациясына, сонымен қ атар, Азаматтық, саяси қ ұ қ ық тар

туралы халық аралық пактке, Бас Ассамблея 1975 жылғ ы 9 желтоқ сандағ ы 3452 (ХХХ)

резолюциясында қ абылдағ ан Барлық тұ лғ аларды қ инаудан жə не басқ а да қ атігез, қ адірқ асиетті

тө мендететін қ арымқ атынастан немесе жазалаудан қ орғ ау туралы декларацияғ а сілтеме жасай

отырып;

— қ оғ амдық тə ртіпті қ орғ ау мақ сатындағ ы қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ тауғ а байланысты

функциялардың сипаты мен жү зеге асырылуы жекелеген тұ лғ алар мен жалпы қ оғ амның ө мір сү ру

сапасына тікелей ə сер ететінін негізге ала отырып;

— қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алардың адам қ ұ қ ық тары қ ағ идаларына сə йкес

ерікті тү рде жү зеге асыратын міндеттерінің маң ыздылығ ын тү сіне отырып;

— алайда, осы міндеттерді жү зеге асырумен байланысты болуы мү мкін

қ ұ қ ық бұ зушылық тарды да негізге ала отырып;

— қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алардың жү рістұ рысы кодексін енгізу

азаматтардың қ ұ қ ық тары мен мү дделерін қ орғ аудағ ы маң ызды шаралардың бір тү рі ғ ана екенін

мойындай отырып;

— қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ тауғ а байланысты функцияларды жү зеге асырудың қ осымша маң ызды

алғ ышарттары бар екендігін тү сіне отырып, атап айтқ анда:

а) қ ылмыстық ə ділеттілік жү йесінің қ алғ ан басқ а да мекемелері сияқ ты тə ртіпті қ орғ аушы ə рбір

орган кө пшіліктің ө кілі ретінде оның алдында жауапты болуы жə не есеп беруі тиіс;

ə) қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алардың арасында этика нормаларын тиімді

тү рде сақ тау заң дардың жақ сы ойластырылғ ан, кө пшілікпен қ абылданғ ан жə не гуманды жү йесінің

болуына байланысты;

б) қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы ə рбір лауазымды тұ лғ а қ ылмыстық ə ділеттілік жү йесінің бір бө лігі

болып табылады, бұ л жү йенің мақ саты болып қ ылмыстылық пен кү рес жə не оның алдын алу

табылады, бұ л жү йенің ə рбір лауазымды тұ лғ асының жү рістұ рысы бү кіл жү йеге ə серін тигізеді;

в) қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы ə рбір органнан кезкелген мамандық тың негізгі сипатына қ арай

осы қ ұ жатта бекітілген нормалар мен қ ағ идаларғ а сə йкес ө зіндік бақ ылауды жү зеге асыруды талап

ету қ ажет; қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алардың ə рекеттері қ оғ амдық кө пшілік

тарапынан жанжақ ты тексерілуі тиіс, оны кең ес, министрлік, прокуратура, сот, азаматтар комитеті,

немесе осы органдардың кезкелген бірігуі немесе кезкелген қ адағ алаушы орган жү зеге асыра

алады;

г) нормалардың мазмұ ны мен мə ні оқ ыту, дайындық тар жə не бақ ылау жү ргізу арқ ылы ə рбір

қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ аның мақ сатына айналмайынша, олардың

тə жірибедегі қ ұ ндылығ ы болмайды;

д) осы резолюцияның қ осымшасындағ ы қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алардың

жү рістұ рысы кодексін қ абылдайды жə не оны қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алар

орындауғ а міндетті қ ағ идалар ретінде ұ лттық заң нама немесе тə жірибе шегінде пайдалану

туралы мə селені оң шешу туралы ұ сынысты ү кіметке беруге қ аулы етеді.

Бап

Қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алар қ оғ амғ а қ ызмет ете отырып жə не олардың

мамандығ ы талап ететін жоғ ары дə режелі жауапкершілікке сə йкес барлық тұ лғ аларды қ ұ қ ық қ а

қ айшы ə рекеттерден қ орғ ай отырып, ө здеріне заң мен жү ктелген міндеттерді тұ рақ ты тү рде

орындайды.

Тү сіндірме:

а) “Қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алар” тү сінігі қ ұ қ ық ты қ олданумен байланысты,

полициялық ө кілеттіктерге, ə сіресе, қ ұ қ ық бұ зушыларды ұ стау ө кілеттігіне ие барлық

тағ айындалатын жə не сайланатын лауазымды тұ лғ аларды қ амтиды.

ə) Полициялық ө кілеттіктерді ə скери билік ө кілдері немесе ұ лттық қ ауіпсіздік кү штері жү зеге

асыратын мемлекеттерде “қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алар” тү сінігінің

анық тамасы аталғ ан қ ызметтердің қ ызметкерлерін де қ амтиды.

б) Қ оғ амғ а қ ызмет ету жеке, экономикалық, ə леуметтік жə не басқ а да тө тенше сипаттағ ы

себептер бойынша жедел жə рдемді қ ажет ететін қ оғ ам мү шелеріне кө мек пен қ ызмет кө рсетуді

білдіреді.

в) Бұ л ереже тек барлық зорлық, тонау жə не зиянды ə рекеттерін ғ ана емес, сонымен қ атар,

қ ылмыстық заң дармен орнық тырылғ ан тыйымдардың барлық тү рлеріне таралады. Ол қ ылмыстық

жауаптылық қ а тартылуғ а қ абілетсіз адамдардың жү рістұ рысына да таралады.

Бап

Ө з міндеттерін орындау барысында қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алар адамдық

қ адірқ асиетті сыйлайды жə не қ орғ айды, барлық тұ лғ аларғ а қ атысты адам қ ұ қ ық тарын қ орғ айды

жə не сақ тайды.

Тү сіндірме:

а) Адамның аталғ ан қ ұ қ ық тарын ұ лттық жə не халық аралық қ ұ қ ық орнық тырады жə не қ орғ айды.

Мұ ндай халық аралық қ ұ жаттарғ а мыналар жатады: Адам қ ұ қ ығ ының жалпы декларациясы,

Азаматтық, саяси қ ұ қ ық тар туралы халық аралық пакт, барлық тұ лғ аларды қ инаудан жə не басқ а да

қ атігез, қ адірқ асиетті тө мендететін қ арымқ атынастан немесе жазалаудан қ орғ ау туралы

декларация, Біріккен Ұ лттар Ұ йымының нə сілдік кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы

декларациясы, Нə сілдік кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы халық аралық конвенция,

Апартеид қ ылмысын жə не ол ү шін жазалауды қ удалау туралы халық аралық конвенция,

қ амаудағ ылармен қ арымқ атынастың минималды стандартты ережелері жə не Консулдық

қ арымқ атынастар туралы Вена конвенциясы.

ə) Ұ лттық тү сіндірмелерде бұ л ережеге қ атысты аталғ ан қ ұ қ ық тарды бекітетін жə не қ орғ айтын

жергілікті жə не ұ лттық ережелер кө рсетілуі тиіс.

Бап

Қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алар тек аса қ ажеттілік жағ дайында жə не олардың

міндеттерін орындауын қ ажет ететін шамада ғ ана кү ш қ олдана алады.

Тү сіндірме:

а) Бұ л ережеде қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алардың кү ш қ олдануы ерекше

сипатты иеленуі міндетті екені атап кө рсетілген; қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды

тұ лғ алардың қ ылмыстың алдыналу мақ сатында немесе қ ұ қ ық бұ зушыларды, сезіктілерді ұ стау

барысында немесе кө мек кө рсетуге байланысты нақ ты жағ дайларда қ ажеттілік туғ анда кү ш

қ олдана алады, алайда осы мақ саттар ү шін қ ажетті шектен аса отырып, кү ш қ олдануғ а тыйым

салынады.

ə) Ұ лттық заң нама қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алардың кү ш қ олдануын

пропорционалдық қ ағ идасына сə йкес шектейді. Мұ ны былай тү сінуге болады: жоғ арыдағ ы ережені

талдауда осы ұ лттық пропорционалдық қ ағ идалары ескерілуі тиіс.

б) Оқ қ аруын қ олдану ерекше шара ретінде қ арастырылады. Оқ қ аруын қ олдануды

болдырмауғ а, ə сіресе, балаларғ а қ атысты, бар кү шті салу керек. Сезікті қ ұ қ ық бұ зушы қ арулы

қ арсыластық білдірген немесе басқ а да жолмен адамдардың ө міріне қ ауіп тө ндірген, сезікті

қ ұ қ ық бұ зушыны ұ стауғ а немесе соттауғ а бағ ытталғ ан шаралардан нə тиже болмағ ан жағ дайларды

есептемегенде, оқ қ аруын қ олдануғ а тыйым салынады. Оқ қ аруын қ олданудың ə рбір жағ дайы

қ ұ зіретті билік ө кілдеріне жедел тү рде хабарланып отыруы тиіс.

Бап

Егер міндеттерді орындау немесе ə ділеттілік талаптары қ ажет етпесе, қ ұ қ ық тық тə ртіпті

сақ таушы лауазымды тұ лғ алардың алғ ан қ ұ пия сипаттағ ы мə ліметтері қ ұ пия кү йінде сақ таулы

тиіс.

Тү сіндірме:

Ө з міндеттерінің ерекше сипатына қ арай қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алар басқ а

адамдардың жеке ө міріне қ атысты немесе осы тұ лғ алардың мү дделеріне, абыройбеделіне зиян

келтіруі мү мкін ақ параттармен танысады. Мұ ндай ақ параттарды сақ тау мен пайдалануда ерекше

сақ тық қ ажет. Олар тек міндеттерді орындау барысында немесе ə ділеттілік мақ сатында

жариялануы мү мкін. Басқ а мақ саттарда мұ ндай ақ паратарды кезкелген жариялаушылық

толығ ымен қ ұ қ ық қ а қ айшы болып саналады.

Бап

Қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алардың барлығ ына қ инаумен, қ атігездікпен,

қ адірқ асиетті тө мендетумен байланысты ə рекеттерді жү зеге асыруғ а, оғ ан себепкер болуғ а

немесе мұ ндай ə рекеттерге немқ ұ райдылық пен қ арауғ а тыйым салынады. Қ ұ қ ық тық тə ртіпті

сақ таушы лауазымды тұ лғ алардың ешқ айсысы мұ ндай ə рекеттерді ақ тау ү шін жоғ ары тұ рғ ан

басшыларының бұ йрығ ына немесе соғ ыс жағ дайы немесе соғ ыс қ аупі, ұ лттық қ ауіпсіздік қ аупі, ішкі

саяси тұ рақ сыздық немесе басқ а да кезкелген тө тенше жағ дай сияқ ты ерекше жағ дайларғ а

сілтеме жасай алмайды.

Тү сіндірме:

а) Бұ л тыйым Барлық тұ лғ аларды қ инаудан жə не басқ а да қ атігез, қ адірқ асиетті тө мендететін

қ арымқ атынастан немесе жазалаудан қ орғ ау туралы Бас Ассамблея қ абылдағ ан декларациядан

туындайды, бұ л декларацияғ а сə йкес мұ ндай ə рекеттер адамдық қ адірқ асиетке нұ қ сан келтіру

ретінде танылады жə не Біріккен Ұ лттар Ұ йымы Жарғ ысының мақ саттарын бұ зу ретінде, Адам

қ ұ қ ық тарының жалпы декларациясымен мен адам қ ұ қ ық тарына байланысты басқ а да

халық аралық қ ұ жаттармен жарияланғ ан адам қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын бұ зу ретінде сынғ а

алынады.

ə) Декларация қ инауғ а тө мендегідей анық тама береді:

“... ресми тұ лғ а тарапынан немесе оның айдап салуы бойынша адамнан ақ параттар немесе

кө рсетулер алу, оны жасағ ан ə рекеттері ү шін жазалау, оны қ орқ ыту арқ ылы қ асақ ана тү рде

физикалық немесе ойлық қ иналулар ə келетін кезкелген ə рекеттер қ инау деп саналады. Бұ л

ə рекеттердің қ атарына заң ды тү рде бас бостандығ ынан айырудан ғ ана туындайтын қ иналулар

жатпайды”.

б) “Қ атігез, қ адірқ асиетті тө мендететін қ арымқ атынас жə не жазалау тү рлері” тү сінігін Бас

Ассамблея нақ ты анық тамағ ан, алайда оны физикалық жə не психологиялық сипаттағ ы

қ ұ қ ық бұ зушылық тардан мейлінше кең қ орғ ау болатындай тү сіндіру қ ажет.

Бап

Қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алар ө здері ұ стағ ан тұ лғ алардың денсаулығ ын

толығ ымен қ орғ ауды қ амтамасыз етеді, нақ ты айтқ анда, қ ажет болғ ан жағ дайда медициналық

кө мек кө рсетуді қ амтамасыз етуге байланысты қ ажетті шараларды жү зеге асырады.

Бап

Қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алар қ андай да болмасын сыбайлас жемқ орлық

ə рекеттерді жү зеге асырмайды. Сонымен қ атар, олар кезкелген мұ ндай кезкелген ə рекеттерге

қ арсы тұ рып, олармен кү реседі.

Тү сіндірме:

а) Сыбайлас жемқ орлық пен, билікті асыра пайдаланумен байланысты кезкелген ə рекет

қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алардың қ ызметтік мə ртебесімен сə йкес келмейді.

Сыбайлас жемқ орлық ə рекетін жү зеге асырғ ан кезкелген қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды

тұ лғ ағ а қ атысты заң талаптары толығ ымен орындалуы тиіс, себебі, ү кіметтер ө з мекемелеріндегі

лауазымды тұ лғ алардың заң дылық ты сақ тауын қ амтамасыз ете алмаса, азаматтардың қ ұ қ ық тық

тə ртіпті сақ тауын да кү те алмайды.

ə) Сыбайлас жемқ орлық тың тү сінігі ұ лттық қ ұ қ ық қ а сə йкес анық талуғ а тиіс болғ анымен, оны

талап етілген сыйлық тардың, берілген сө здердің нə тижесінде міндеттерді орындау барысында

белгілі бір ə рекеттерді істеу немесе істемеу ретінде тү сіндіруге болады.

б) Жоғ арыда аталғ ан “сыбайлас жемқ орлық ə рекеті” тү сінігін сатып алушылық қ а ұ мтылыс

ретінде тү сіну қ ажет.

Бап

Қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алар заң мен осы Кодексті сыйлайды. Барлық

мү мкіндіктерін пайдалана отырып, олар кезкелген қ ұ қ ық бұ зушылық тардың алдын алады жə не

оларғ а қ арсы тұ рады. Осы Кодекстің бұ зылуы орын алды немесе орын алуы мү мкін деп ойлауғ а

негізі бар қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алар болғ ан оқ иғ а туралы жоғ ары тұ рғ ан

инстанцияларғ а, қ ажет болғ ан жағ дайда, қ адағ алау мен қ ұ қ ық тық бақ ылау ө кілеттіктеріне ие басқ а

инстанциялар мен органдарғ а хабарлайды. (БҰ Ұ Бас Ассамблеясы 1979 жылғ ы 17 желтоқ санда

қ абылдағ ан).