Мазмұны. Құқыққорғау органдары қызметінің негізгі мəні олардың атауынан айқын көрінеді:

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметінің негізгі мə ні олардың атауынан айқ ын кө рінеді: бұ л

мемлекеттің маң ызды конституциялық міндеті — адам мен азаматтың қ ұ қ ық тары мен

бостандық тарын қ орғ ауды жə не сақ тауды жү зеге асыру.Олардың басқ а да қ алғ ан функциялары

— қ оғ амдық тə ртіпті сақ тау, меншікті қ орғ ау, қ ылмыстылық пен кү рес, қ оғ амғ а қ арсы бағ ытталғ ан

қ ұ былыстардың алдын алу жə не т.б.— осы маң ызды міндеттің элементтері. Қ ұ қ ық қ орғ ау

органдарының ө зі де мемлекеттің элементі, оның негізгі қ ұ рылымдарының бірібелгілі бір қ оғ амның

қ алыпты ө мір сү руін ұ йымдастыратын, ə леуметтік нормалар мен қ атынастардың жү йесі ретінде

қ ұ қ ық тың кепілі қ ызметін атқ аратын билік қ ұ рылымы — болып табылады.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары ө з қ ызметін жү зеге асыруда мынадай негізгі ə дістерді қ олданады:

қ ұ қ ық бұ зушылық тардың алдын алу (яғ ни, азаматтармен тə рбие жұ мыстарын жү ргізу) жə не ерекше

жағ дайларда тікелей зорлау нысанын иеленетін мə жбү рлеу санкцияларын қ олдану. Жоғ арыда

келтірілген анық тамадан кө рініп тұ рғ андай, “биліктік кү ш” тү сінігі (яғ ни, мə жбү рлеуге, зорлауғ а

негізделген ə рекет) қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметінің негізгі сипаттамасы болып табылады.

Бұ л мə селеден мынадай сұ рақ туындайды: мə жбү рлеу, тікелей зорлық адамгершілік сипатта

бола ала ма? Олардың қ азіргі кездегі қ оғ амғ а қ ажет екеніне ешбір кү мə н жоқ; даулар оның

қ олдану саласына, зорлық тың дə режесіне қ атысты ғ ана туындауда. Ал зорлық тың моральдығ ы

мə селесіне келетін болсақ, бұ л мə селенің позитивтік жə не негативтік шешімі ұ зақ уақ ыт бойы,

тіпті, қ азіргі кү ннің ө зінде де ғ алымдарды екі бағ ытқ а бө лген: моралистік жə не реалистік. Бірінші

бағ ыт барлық адамдарғ а мектеп қ абырғ асынан белгілі. Біз Лев Толстойдың шығ армашылығ ынан

“зұ лымдық қ а зорлық пен қ арсы тұ рмау” концепциясымен таныстық (дінге сенушілер бұ нымен одан

да ертерек танысады, себебі, ол Исаның ө сиеттерінде айтылғ ан). Бұ л концепция гуманизм

қ ағ идасына негізделген пацифистік жə не басқ а да қ озғ алыстардың негізінде жатыр. Осығ ан ұ қ сас

кө зқ арастарды қ азіргі кездегі кө птеген ғ алымдар да білдіруде. Олардың қ атарынан ХХ ғ асырдың

ірі философы, ə леуметтанушысы жə не тарихшысы Макс Веберді атауғ а болады. Ол “моральдық

тұ рғ ыдан мə жбү рлеу ə рқ ашан кері бағ аланғ ан, тіпті, ол саясатты жү зеге асырудың жалғ ыз қ ұ ралы

болғ ан кү ннің ө зінде де” деп тұ жырымдайды.

Реалистік бағ ыт қ ұ қ ық пен моральдың белгілі бір ə леуметтік топтар мен класстардың ортақ

мү ддесін кө рсету мен білдіруіндегі біртұ тастығ ын негізге алады. Олар осы екі нысанда

нормативтік, реттеушілік жə не императивтік мə нді иеленеді жə не бірбірінен мə нмағ ынасы

бойынша емес, оларды жү зеге асырудың механизмдері бойынша ерекшеленеді. Отандық

ғ ылымдарда реалистік бағ ыт кең інен таралғ ан. Бұ л бағ ыт мə жбү рлеу мен зорлық ты кезкелген

ə леуметтік ө мір сү рудің қ ажетті қ ұ рамдас бө лігі ретінде қ абылдайды. Мұ ндай кө зқ арасқ а сə йкес,

зорлық тың адамгершілік еместігі жө нінде айту — адамгершілікті ə леуметтік тə жірибеден тартып

алып, бос абстракциялар саласына жіберу дегенді білідіреді. Мұ ндай кө зқ арастар қ азіргі кездегі

орыс философы В.В.Денисовтың сө зінде нақ ты кө рініс тапқ ан: “Ə леуметтік зорлық ө зінің нақ ты

кө рінісін белгілі бір топтың, класстың, мемлекеттің, қ оғ амдық жү йенің басқ а топтарғ а, класстарғ а,

мемлекеттерге, қ оғ амдық жү йелерге қ атысты мə жбү рлеу мен басыпжаншудың (саяси, қ ұ қ ық тық,

экономикалы, ə скери жə не т.б.) ə ртү рлі нысандарын, ə дістерін жə не қ ұ ралдарын қ олданудан

немесе қ олдану мү мкіндігінен кө рініс табады”. Келтірілген анық тамадан кө рініп тұ рғ андай,

адамгершілік тү сінігі зорлық қ а қ айшы келмейді, керісінше, онымен белгілі бір байланыста болады.

Басқ аша айтқ анда, зорлық, басқ а кезкелген ə рекет сияқ ты, адамгершілік сипатта болуы да,

болмауы да мү мкін. Бұ л бағ ыт бізге қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметінің адамгершілік мазмұ нын

қ арастыруғ а мү мкіндік береді.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметі туралы нақ ты білмейтін тұ лғ алар бұ л жұ мыстың

адамгершілік мазмұ ны туралы ойланбайды да. Қ арапайым, бұ л қ ызметке қ атысы жоқ адамның

кө зқ арасы бойынша бұ л қ ұ рылымдар тек қ орқ ыту жə не зорлау қ ұ ралдарын ғ ана қ олданады. Жə не

олардың ойынша, бұ л саладағ ы талаптар — осы қ ұ ралдарды қ олдану қ абілетіне қ ойылатын

талаптар. Олар қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің жұ мысында тө мендегідей адамгершілік

қ асиеттердің ерекше роль атқ аратынын білмейді де: адалдық, адамдарғ а деген махаббат,

ə ділеттілік, батылдық, қ оғ ам алдындағ ы ө з ə рекеттері ү шін жоғ ары жауаптылық жə не т.б.

Қ ызметкерде аталғ ан қ асиеттердің болуы оның кə сібилігінің міндетті ө лшемі болып табылады.

Олардың бойында осы қ асиеттерді тə рбиелеуге басшылардың, тə рбие жə не кадр апараты

қ ызметкерлерінің, қ ызметтік ұ жымдардың барлық ісə рекеттері бағ ытталғ ан. Қ ызметтің бұ л жағ ына

талаптарды қ оғ ам да, қ ызметтік қ ұ жаттар да қ ояды. Мысалы, “Ресей Федерациясының ішкі істер

органдарындағ ы қ ызмет туралы Ереженің ” 58 бабының “Л” тармағ ына сə йкес, ішкі істер

органдарының қ ызметкерлерінің жеке, адамгершілік қ асиеттеріне қ ойылатын талаптарғ а қ айшы

ə рекет жасағ ан қ ызметкер ө з қ ызметінен босатылады.

Сол себепті де, қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің ө з ə рекеттерінің қ аншалық ты ə діл

екендігі жө нінде тұ рақ ты тү рде ойлануы заң ды да. Мұ ндай жағ дайда ө з ə рекеттеріне заң

тұ рғ ысынан ғ ана емес, сонымен қ атар, адамгершілік, арұ ят тұ рғ ысынан да бағ а бере алғ ан

қ ызметкерді ғ ана жоғ ары кə сібилік ерекшелендіреді.

Адам кү нделікті нан ү шін, материалдық игіліктер ү шін ғ ана ө мір сү рмеуі керек. Ол ү шін, ең

алдымен, шындық пен бостандық, арұ ят пен қ адірқ асиет, адамгершілік пен гуманизм жоғ ары

тұ руы тиіс. Сол себепті де, жеке тұ лғ аның жоғ ары моральдық қ асиеттері ретінде қ арастырылатын

адам мінезінің тү рлері қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің қ ызметтік ісə рекеттерінің

ажырамас бө лігі, олардың кə сіби шеберлігінің, адамгершілік жə не мə дени даму дең гейінің

кө рсеткіші болып табылады.

Кезкелген қ оғ амда ө мір сү ріп, ең бек ету — бұ л ө з мақ саттарына жетуге ұ мтылғ ан қ азіргі кү нгі

адамдардың қ ызметі ғ ана емес. Бұ л — ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан қ атынастар жү йесі де, адам

ескеріпсыйлауғ а міндетті қ оғ амдық адамгершілік қ ағ идалары да, ə рбір ең бек ү дерісімен қ атар

жү ретін, қ оғ амда ү стемдік қ ұ рғ ан идеялар, теориялар, кө зқ арастар да. Сондық тан, қ ұ қ ық қ орғ ау

органдарының жеке қ ұ рамы, олардың қ ызметтік ісə рекеттері туралы оң кө зқ арас, ол ұ лттық

дə стү рлерге, адамгершілік нормаларына сə йкес келген жағ дайда ғ ана, халық тың қ олдауын тауып,

сыйластығ ына бө ленеді.

Б.э. дейінгі ІV ғ асырда Аристотель азаматтың қ алыптасуы қ алай жү ретіні туралы жазғ ан. 18

жасқ а толғ анда бозбала Халық жиналысына келіп, ант береді: “мен заң дардың талаптарын

бұ збаймын, ұ лтымның қ асиетті ережелерін сақ таймын, қ ажет болғ ан жағ дайда, Отаным ү шін

кү ресемін”. Бұ дан кейін ол екі жылғ а ə скерге кетеді. Осыдан кейін ғ ана ол толық қ ұ қ ылы азамат

деп танылғ ан. Ежелгі заманның ө зінде адамдар мемлекеттегі ə скердің маң ызды ролін тү сінген. Ал

қ азіргі кезде кө птеген адамдардың мемлекет алдындағ ы кезкелген міндеттерден бас тартуын

байқ ауғ а болады. Сылтаулар мынадай: еш пайдасы жоқ, қ иын, қ ауіпті...

Бү кіл ə лемде мемлекеттік қ ызметтің кə сіпкерлікке қ арағ анда пайдасы азырақ екендігі белгілі.

Алайда, қ оғ амның сағ ан билікті бергенін сезіну, мемлекеттік қ ызметтің кейбір артық шылық тары

(мысалы, зейнетақ ы, ə ртү рлі жең ілдіктер жə не т.б.) белгілі бір материалдық шығ ындардың орнын

толтырады. Қ оғ амды, мемлекеттік қ ызметкерлерді сыйлау — қ оғ амның рухани жə не адамгершілік

жағ дайының, мемлекеттің тұ рақ тылығ ы мен беріктілігінің маң ызды кө рсеткіші.

Ə рине, қ ызметтің негізгі мə ні болып заң ғ а қ ызмет ету табылады. Алайда, бұ л жерде ескеріп

ө тетін бір жайт, заң ө з бетімен мақ сат болып табылмайды, ол қ оғ амның игілігі ү шін қ ызмет етеді.

Жə не қ оғ ам заң ды ə ділеттіліктің, яғ ни, қ оғ ам мен мемлекеттің қ алыпты ө мір сү руін қ амтамасыз

ететін жоғ арғ ы адамгершілік бастаманың, кө рінісі деп танығ ан жағ дайда ғ ана ол игілік болып

саналады.

Егер азаматтар заң ды ə ділетсз, адамгершілік пен адамдық қ а қ арсы деп тапса, онда оны

орындау қ арамақ айшы, яғ ни, қ оғ амды тұ рақ сыздандыратын нə тижеге алып келеді.

Неге бұ л жерде мə селе осылай қ ойылғ ан? Себебі, ең алдымен, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарында

заң ғ а қ ызмет етемін деп ойлап, ө з міндеттерін ешбір жү рексіз, заң ə ріптерінің артынан тірі адамды

кө рмей орындайтын қ ызметкерлердің болуы. Жоғ арыда келтірілген талдаудан кө рініп тұ рғ андай,

қ ызметтік міндеттерді осылай орындау, кө п жағ дайларда, заң дарғ а кө ң ілдің толмауына, ал кей

кездерде ммелекеттің ішкі саясатына деген қ арсы қ атынсақ а алып келеді.

Бұ л жерде мə селе мемлекет пен белгілі бір тұ лғ аның мү дделерін қ арсы қ ою, заң талаптарын

ескермеу туралы емес. Заң — қ асиетті ережелер. Сол себепті де, қ ұ қ ық қ орғ ау органдары

қ ызметекрлерінің қ асиетті міндеті болып қ андай жағ дайда болмасын заң ғ а қ айшы ə рекеттер

жасамау болып табылады. Алайда, егер неміс ү шін қ оғ амдық ө мір сү рудің басты қ ағ идасы болып

“орднунг”, яғ ни, тə ртіп, заң табылса, егер Иса адамдарғ а деген махаббатын иудаизм дінінің

заң дарына қ арсы қ ойғ аны ү шін ө лтірілсе, ресейлік азамат ү шін ең басты болып “шындық пен

арұ яттың негізінде” ө мір сү ру табылады жə не ол осы кө зқ арасының негізінде заң да осы қ ағ идағ а

қ ызмет етеді деп кү теді. Сонымен қ атар, қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің басты

міндеттернің бірі — ө зінің қ ызметтік борышын орындау, басқ аша айтқ анда, заң талаптарын

орындауда, оның нə тижесі адамгершілік сипатта болатындай жə не ə леуметтік ə ділеттілік

талаптарының ө мірге енуіне жағ дай жасайтындай қ ызмет ету.

Сонымен, қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкері тұ рақ ты тү рде қ оғ ам мен ө зінің қ ызметтік

қ ұ рылымының адамгершілік тұ рғ ыдан бірбіріне ə сер ету саласында қ ызмет атқ арады. Бір

жағ ынан, ол қ оғ амның адамгершіліктə рбиешілік ə серін сезінеді, екінші жағ ынан, ол ө зі азаматтарғ а

тə рбиелік ə сер етеді: егер оның заң талаптарын орындауы ə леуметтік ə ділеттілік ісіне қ ызмет етсе

жə не оны адамдар терең адамгершілік сипатта деп сезінсе, оның тə рбиелік ə сері оң сипатта

болады; ал егер азаматтар бұ л ə рекеттерді ə ділетсіз жə не адамгершілікке қ арсы деп қ абылдаса

— кері ə сері тиеді.

Міне, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарындағ ы тə рбие қ ызметі осындай негіздерге сү йенген. Оның кө птеген

аспектілері бар, бірақ, адамгершілік сипаттағ ы тə рбиелеу — органдардың жə не бө лімдердің

басшыларының, тə рбиелеу жə не кадрлық аппарат қ ызметкерлерінің, қ ызметтік ұ жымдардың

тə рбиелік қ ызметінің аң ызды нысаны болып табылады. Адамгершілік сипаттағ ы тə рбиелеудің

қ ұ рамына қ ызметкерлерде патриоттық жə не ұ жымшылдық сезімдерін, ə леуметтік ə ділеттілік,

адамдарды сыйлау сезімдерін тə рбиелеу кіреді. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметінің бұ л

саласындағ ы талаптар бірқ атар қ ызметтік қ ұ жаттарда олардың қ ызметінің басындаақ бекітілген.

Алғ ашқ ылардың бірі болып адамдарғ а деген дұ рыс қ арымқ атынас талабы орын алды.

Тə рбиесіздіктің, ө з билігін асыра пайдаланудың органда қ ызмет етуге қ айшы келетіндігі айтып

ө тілді. Қ ызметкер кезкелген жағ дайда ө зін мə дениетті, сыпайы ұ стануы тиіс. Оның ə рекеттері

қ атаң ə рі шешуші болуымен қ атар, ə рқ ашан ə ділетті жə не халық қ а тү сінікті болуы тиіс.

Аталғ ан мə селелерге қ атысты орыстың ұ лы философы В.С.Соловьевтің кө зқ арастарына

тоқ талып ө ткен жө н болар. Ол ө зінің “Адамгершілік жə не қ ұ қ ық ” атты ең бегінде былай деген:

“Ө сиет немесе жанжақ тылық ты талап ету тү ріндегі адамгершілік бастаманың мə нінің ө зінде

адамгершіліктің қ атысты элементін тану бекітілген — оғ ан жетудің қ ажетті шынайы жағ дайлары

қ ұ қ ық тық саланы қ ұ раса, шартсыз жақ тың салыстырмалы тү рде артық болуы — адамгершілік

саласын қ ұ рағ ан”.

Адамгершілік пен қ ұ қ ық тың ө зара айырмашылық тары мынадай: 1) адамгершілік талаптарының

шектелмегендігі, ал қ ұ қ ық тық талаптардың шектелгендігі; бұ л жағ ынан қ арастырсақ, қ ұ қ ық — ең

тө менгі шек немесе адамгершіліктің белгілі бір шегі; 2) қ ұ қ ық осы белгілі бір шектегі

қ айырымдылық тың объективті тү рде жү зеге асырылуын немесе зұ лымдық тың белгілі бір бө лігін

шын мə нінде жоюды талап етеді; 3) қ ұ қ ық мə жбү рлеуді қ олдана алады.

Жалпы анық тама: қ ұ қ ық дегеніміз белгілі бір шектегі қ айырымдылық тың жү зеге асырылуын

жə не зұ лымдық ты болдырмауды “мə жбү рлі тү рде талап ету”. Мұ ның негізі адамгершілікте.

Адамгершілік мү дде жеке бостандық ты адамдық қ адірқ асиеттің жə не адамгершілікті жетілдірудің

жағ дайы ретінде талап етеді; алайда, адам қ оғ амнан тыс жерде ө мір сү ре де, белгілі бір

бостандық тарды иелене де алмайды; сонымен, адамгершілік мү дде жеке бостандық тың сыртқ ы

кө ріністерінің қ оғ амда ө мір сү ру жағ дайларымен, яғ ни, кейбіреулердің идеалдық

жанжақ тылығ ымен емес, барлығ ының шын мə ніндегі қ ауіпсіздігімен ү йлесуін талап етеді.Шартсыз

адамгершілік заң мен қ амтамасыз етілмеген бұ л қ ауіпсіздік мə жбү рлеуші заң мен шектеледі.

Қ ұ қ ық ты сыйлау — қ оғ амның қ ұ қ ық тық мə дениетінің, қ оғ амдық қ атынастардың даму ү дерісінде

қ алыптасатын қ ұ былыс. Қ ұ қ ық ты сыйлау туралы ол пайда болғ ан сə ттен бастап — ақ айтылғ ан

болатын. Қ азіргі кезде де заң дарды білу жə не азаматтарды оларды сыйлауғ а тə рбиелеу ө зекті

мə селелердің бірі болып табылады.

“Сыйластық ” қ атынас — бұ л адамдар арасындағ ы байланыс. Мұ ндай кезкелген байланыс

сə йкес ə рекеттерден кө рініс табады. Ал сыйластық қ а негізделген ə рекет міндетті тү рде

сыйланушының талаптарын қ анағ аттандыруын білдіреді. “Заң ды сыйлау” тү сінігіне дə л осындай

мə н берген дұ рыс.

Сыйлауды сезім ретінде тү сіне отырып, тə рбиелеу мен заң ды сыйлаудың мақ саты тек адамның

сезімдеріне ə сер ету ғ ана емес, сонымен қ атар, осы сезімге сə йкес ə рекетке ə сер ету де екендігін

ескеріп ө ткен жө н.

Сонымен, заң ды сыйлау оның нормаларына сə йкес жү рістұ рысты білдіреді жə не оның

талаптарын саналы тү рде орындауғ а дайындық тан кө рініс табады.

Алайда, осы мə селеге қ атысты, халық арасында оң нə тижелерге жету ү шін, оны қ ұ қ ық тық

тə рбиелеумен қ атысты мə селені кешенді тү рде шешу қ ажет. Жə не бұ л жерде басты роль

қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлеріне беріледі.

Бұ л мақ саттарда олар жазбаша насихатты, теледидар кө рсетілімдерін, қ ұ қ ық тық білім беруді,

қ ұ қ ық тық ə сер етудің кө ркем қ ұ ралдарын белсенді тү рде қ олданады. Қ ұ қ ық тық насихат — кө пшілік

идеологиялық жұ мыстың белгілі бір тү рі.

Дə л осында мемлекет, демократия жə не қ ұ қ ық туралы білімді терең дету қ орлары жинақ талғ ан.

Біздің елімізде жалпы білім беретін мектептердегі қ ұ қ ық тық білімдердің негізімен таныстыратын

сə йкес кластардың, заң колледждерінің кең інен таралуы бекер емес; инженерлік, шаруашылық

мамандардың біліктілігін кө теру курстарына да қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің қ атысуы

ү йреншікті болды.

Сонымен қ атар, халық ты қ ұ қ ық тық тə рбиелеу ү дерісінде маң ызды рольді қ ұ қ ық қ орғ ау

органдары қ ызметкерлерінің тө менгі буыны иеленген. Мұ ндай тұ лғ алардың қ атарынан

полицияның учаскелік инспекторын атауғ а болады. Учаскелік инспектор — сө здің тура

мағ ынасында ə рбір ү йге кіретін, кө птеген азаматтармен тікелей қ атынасқ а тү сетін, қ ұ қ ық қ орғ ау

органдары қ ызметкерлерінің ішінде халық қ а ең жақ ын қ ызметкер. Оның жұ мыс орны — нақ ты

ық шамаудан, нақ ты ə кімшілік учаске. Оның жұ мысының нə тижесіне, ең алдымен,

қ ылмыстылық пен кү рестің жалпы нə тижелері тə уелді болады.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің қ оғ ам мен мемлекетке қ ызмет етуінің адамгершілік

мə ні — адамдарда заң ғ а деген сыйлы қ арымқ атынасты қ алыптастырудың, тə рбиелеудің маң ызды

факторларының бірі. Халық ты қ ұ қ ық тық тə рбиелеуді нығ айтудың қ ажеттігін қ ұ қ ық тың қ оғ амдық

қ атынастарды реттеудегі ролінің артуымен, мемлекеттікқ ұ қ ық тық қ ұ рылыс саласындағ ы халық тың

белсенділігінің ө суімен байланыстыруғ а болады. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметекерлері ө здеріне

тə н арнайы нысандар мен ə дістер арқ ылы азаматтарды қ олданыстағ ы заң нама туралы кең інен

ақ параттандыруды жү ргізеді, оларда заң дардың қ ажеттігі мен ə леуметтік ə ділеттігі туралы сенімді

қ алыптастыруды, заң талаптарын саналы тү рде орындауын, заң дылық пен қ ұ қ ық тық тə ртіпті

нығ айтуды қ амтамасыз етеді.

Қ ұ қ ық тық тə рбиелеу жə не заң ғ а деген сыйластық қ атынас бойынша жұ мыстың тиімділігі жастық,

білімдік, кə сіби жə не басқ а да ерекшеліктерін ескере отырып, халық тың ə ртү рлі санаттарын

қ амтитын жə не заң нама мен нақ ты қ ұ қ ық тық нормалардың негіздерімен танысудағ ы белгілі бір

мақ саттылық пен кезектілікті кө здейтін жү йенің болуымен анық талады.

Ең алдымен, ө сіп келе жатқ ан буынды қ ұ қ ық тық тə рбиелеуге, оқ у жə не ең бек ұ жымы

жағ дайларында жұ мысты оң тайландыруғ а, лауазымды тұ лғ алардың, шаруашылық басшылардың,

ə ртү рлі коммерциялық қ ұ рылымдардың басшыларының қ ұ қ ық тық дайындығ ын кө теруге ерекше

кө ң іл бө лу қ ажет. Халық тың қ ұ қ ық тық санасын қ алыптастыру бойынша жұ мыста ерекше роль

бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарына — баспағ а, радиоғ а, телекө рсетілімдерге, сонымен қ атар,

ə дебиет пен ө нерге берілген.

Ең беккерлердің жоғ ары қ ұ қ ық тық мə дениетін тə рбиелеу, олардың заң ғ а деген сыйлы

қ арымқ атынасын қ алыптастыру қ ызметінде ерекше жауаптылық заң орындары мен мекемелеріне

— соттарғ а, прокуратураларғ а, полицияғ а, адвокатурағ а, банктік, коммерциялық жə не басқ а да

қ ұ рылымдардың заң қ ызметтеріне жү ктелген.

Заң мекемелерінің қ ызметінде заң дылық ты қ атаң сақ тау, олардың қ ызметіндегі алдыналу

жұ мыстарын жанжақ ты нығ айту, сот ө ндірісінің тə рбиелік мə нін жə не кə сіби мə дениетін кө теру,

азаматтарды қ абылдауды жақ сарту, олардың шағ ымдары мен арыздарын қ арау — азаматтардың

қ ұ қ ық тық санасы мен олардың заң ғ а деген сыйлы қ арымқ атынасын нығ айтудың маң ызды

алғ ышарты.

Қ аншама рет барлығ ымыз таң дауды талап ететін жағ дайда болдық: қ арапайым ө мірлік

мə селелерден бастап кө птеген адамдардың тағ дырын шешетін кү рделі мə селелерге дейін. Не

істеу керек? Қ андай таң дау жасағ ан дұ рыс?

Егер кү нделікті ө мірде адам жеке тұ лғ а ретінде ə рекет жасап, оның ə рбір жасағ ан таң дауы,

ə рекеті оның ө зіне жеке бағ а берсе, кə сіби қ ызметте қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерінің барлық

ə рекеттерін халық мемлекеттік орган ө кілінің ə рекеті ретінде қ абылдайды. Бір жағ ынан,

қ ызметкерге ə рекеттерді таң даудың қ иындығ ы жоқ, себебі, заң дар мен ведомстволық нұ сқ аулар

белгілі бір жү рістұ рыстарды талап етеді. Ал екінші жағ ынан, бұ л бірқ атар қ арамақ айшылық тарды

тудырады, себебі, кей кездері жеке кө зқ арассенім мен қ ызметтік талаптың біреуін таң дау қ ажеттігі

туады.

Моральды нормалар мен қ ұ ндылық тар жү йесі ретінде талдау оны статикалық жағ дайдағ ы

қ оғ амдық қ ұ былыс ретінде кө руге мү мкіндік береді. Моральдық таң дау кө зқ арасы тұ рғ ысынан

моральды таныпбілу оның динамикалық жағ ын ашуғ а, қ оғ амдық қ атынастар жү йесіндегі

нормалардың, қ ағ идалардың, адамгершілік қ ұ ндылық тардың жə не бағ алаудың қ ызметін кө руге

мү мкіндік береді.

Моральдық таң дауды кейде, тіпті, тар мағ ынада, адамның шешім қ абылдаудағ ы саналы ə рекеті

ретінде тү сіндіреді. Алайда, осы шешім қ абылдану ү шін белгілі бір объективтік жə не субъективтік

алғ ышарттардың, таң дау шарттарының жə не осы таң дауды жү зеге асыру мү мкіндігінің болуы

қ ажет. Жə не де шешімнің қ абылдануымен таң дау ə рекеті аяқ талмайды. Оның жалғ асы болып

шешімді жү зеге асыру қ ұ ралдарын таң дау, оны іс жү зінде жү зеге асыру жə не нə тижелерді бағ алау

табылады. Сол себепті де, моральдық таң дауды қ арастыру кезінде адамның жү рістұ рысының

барлық объективтік жə не субъективтік қ ұ рамдас бө ліктері кө зге тү седі.

Бұ л кө зқ арас тұ рғ ысынан моральдық таң даудың қ ұ рылымын былай кө рсетуге болады: мə селені

анық тау, таң дау тү рлерін тану, шешім қ абылдау, мақ сатқ а жету қ ұ ралдарын тану, таң дауды іс

жү зінде жү зеге асыру (мақ сатқ а жету ү дерісі), нə тижелерге жету жə не оларды бағ алау.

Сонымен қ атар, адамның мə селені шешу жолын таң дауы объективтік жə не субъективтік

жағ дайларғ а байланысты екендігін ескерген жө н. Объективтік жағ дайлардың қ атарына

жү рістұ рысты таң дау жə не оларды жү зеге асыру мү мкіндіктерінің тү рлерінің болуын жатқ ызуғ а

болады. Ал субъективтік жағ дайларғ а тұ лғ аның адамгершілік дамуының дең гейі, оның белгілі бір

мораль жү йесінің талаптарын тү сіну дə режесі, борыш, арұ ят сезімінің дамуы жə не жеке тұ лғ аның

басқ а да адамгершілік мінездемесі жатады.

Адамның, қ оғ амның немесе топтың алдында тұ рғ ан моральдық таң дау қ ажеттігін анық тайтын

мақ саттардың ауқ ымы ө те кең. Ол субъектілердің ортақ тығ ы (жеке тұ лғ а, топ, қ оғ ам) дə режесімен

де, маң ыздылығ ымен де (бір сə ттік қ ажеттікті қ анағ аттандыру немесе субъектінің мү дделерін

мейлінше толық жү зеге асыру), кү рделілік дең гейімен де (қ арапайым, айқ ын жə не тү сінікті мақ сат

немесе ү лкен материалдық, моральдық шығ ындармен байланысты, белгілі бір қ иындық тарды

жең уді қ ажет ететін мақ сат) сипатталады. Яғ ни, ə ртү рлі мақ саттарды адамгершілік бағ алаудың

бірдей болуы мү мкін емес.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары мен олардың қ ызметкерлерінің алдында тұ рғ ан мақ саттар

қ ылмыстылық пен кү рес міндеттерімен тығ ыз байланысты, олар ə леуметтік маң ызды сипатқ а жə не

терең гуманистік мазмұ нғ а ие. Алайда, бұ л қ ұ қ ық қ орғ ау органдары мен олардың қ ызметкерлерінің

алдына қ ойылғ ан мақ саттардың кезкелгені оң адамгершілік мазмұ нғ а ие дегенді білдірмейді. Бұ л

мазмұ н заң дылық ты сақ тауғ а, қ ұ қ ық тық сананың дең гейіне, қ ызметтің нысандары мен

ə дістеріне жə не басқ а да кө птеген факторларғ а байланысты. Сол себепті де, ə рбір нақ ты

жағ дайда пайда болғ ан мақ сатты жаң аша бағ алау қ ажет.

Ə рекетті таң дау тə жірибелік жағ ынан да, адамгершілік жағ ынан да мейлінше тиімді болу ү шін

адам мү мкін ə рекеттердің барлық тү рлерін танып, одан кейін солардың ішінен ө з кө зқ арасы

бойынша ең жақ сысын таң дап алуы тиіс. Қ ылмыстылық пен кү рестің ерекшеліктері таң дау тү рлерін

таң дауғ а бірқ атар ерекшеліктерді енгізеді. Олардың ішіндегі ең бастысының мə ні мынада:

қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлеріне таң дау тү рлерінің барлығ ын анық тау қ иын жағ дайларда

жиі моральдық таң дау жасауына тура келеді.

Шешім қ абылдауғ а қ ажетті ақ парат кө лемінің болмауы адамды ойланбағ ан ə рекеттерге

итермелеуі мү мкін, себебі, мұ ндай жағ дайларда ол борыштың немесе белгілі бір идеалдың

негізінде ө з ə рекеттерінің жағ дайлары мен салдарына мə н бермейді. Бұ л — жеке даралық ты,

мансапқ орлық тың кө ріністерімен байланысты, басқ алардан ө зін бө ліп кө рсетумен сипатталатын,

жауапкершіліксіз авантюралық жү рістұ рыс.

Кү рделі жағ дайлардағ ы жү рістұ рыстың тағ ы бір тү рі — гамлетизм, яғ ни, бұ л дегеніміз адамның

қ ателесуден қ орқ уының салдарынан шешуші ə рекеттерді жасамауы. Алайда, бұ л жерде

таң даудан бас тартудың ө зі де таң даудың бір нысаны екендігін ескеріп ө ткен жө н.

Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметінің қ арамақ айшылық тармен, кү рделі жағ дайлармен байланысты сипаты

тə уекел жағ дайындағ ы таң дау мə селесін одан ə рі кү шейтіп жібереді. Бұ л мə селені Аристотель

ө зінің “Никомах этикасы” ең бегінде атап ө ткен, ол субъектінің ə рекеттерін “білместік” (“в

неведении”) жə не “білмеуінен” (“по неведению”) деп екі тү рге бө лген. “Білместік” ə рекеттері —

адамның саналы тү рде білмеуді, сезінбеуді таң дауы. Ал “білмеуінен” ə рекеттері адамның еркінен

тыс ə рекеттің мə нін ө згертетін белгісіз жағ дайлардың болуымен сипатталады (мысалы, МАИ

қ ызметкері қ ылмыскерлерді тоқ тату мақ сатында автокө лікке оқ атуы нə тижесінде, осы кө лікте

кішкентай сə бидің бар екендігін білмеуі себепті оны абайсыз жарақ аттаса). Алайда, кей кездері

мұ ндай ə рекеттердің абайсыз болғ андығ ын анық тау ө те кү рделі болып келеді.

Қ ылмыстылық пен кү рестің ерекшеліктері кей кездері мынадай жағ дайдың туындауына негіз

болады: қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметкері белгілі бір жағ дайлардың себебінен таң дау

тү рлерінің барлығ ымен танысуғ а тырыспай, олардың кейбіреуімен ғ ана танысады, яғ ни, саналы

тү рде білместікті таң дайды. Мысалы, тергеуші ө зіне ұ нап қ алғ ан бір тергеу гипотезасын негізге

алады да, қ ылмыстың жасалуының ө зі аса мə ні жоқ деп санағ ан басқ а варианттарына мə н

бермейді. Алайда, қ ылмыстық ə рекеттің жасырындық сипатынан, тергеушіге маң ызы жоқ болып

кө рінген жағ дайлар шын мə нінде аса маң ызды болып табылуы мү мкін, нə тижесінде тергеушінің

жасағ ан таң дауы оның ө з кінə сі бойынша қ ате болып шығ ады.

Адамның “білмеуінен” туындағ ан ə рекеттер болғ ан жағ дайда мə селе мү лдем ө згереді. Яғ ни,

бұ л жағ дайда жү рістұ рыс тү рлері адамның еркінен тыс оғ ан жасырын болып кө рінуі мү мкін,

нə тижесінде оның ə рекеттері ол ойламағ андай болып шығ ады. Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметінде мұ ндай

жағ дайлар жиі кездеседі, себебі, кө п жағ дайда қ ылмыскерлер ө дерінің кінə сінің шынайы

жағ дайларын жасыруғ а тырысып, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының ə рекеттерін қ ате вариантты таң дауғ а

бағ ыттайды.

Егер ə рекеттің дұ рыс таң далғ аны, алайда, оны жү зеге асыруғ а объективтік жағ дайлардың

немесе қ ызметкер болжай алмайтындай жағ дайлардың кедергі жасағ аны анық талса, онда бұ л

ə рекеттердің адамгершілік бағ асы оң сипатта болуы тиіс. Теріс бағ алау кө п жағ дайда таң далғ ан

қ ұ ралдардың тиімсіздігі, моральдық таң даудың қ ұ зіретсздігі салдарынан болғ ан қ ателіктерге тə н.

Ə рине, қ иын жағ дайлардағ ы белглі бір ə рекетке нақ ты анық тама беру қ иын, алайда, адамның

дұ рыс таң дау жасағ анжасамағ андығ ын анық тауғ а тырысуғ а болады. Егер қ ызметкер болуы мү мкін

пайданы мү мкін зиянмен дұ рыс байланыстырса, жақ сы нə тиже мен теріс нə тижені салыстырса

жə не осылардың нə тижесінде тə уекел ə рекетке баруды дұ рыс деп тапса, онда осы ə рекеттің

салдары мен нə тижесі қ андай болғ анына қ арамастан, оны жауапкершілікке тартуғ а болмайды.

Керісінше, теріс нə тиже болғ ан жағ дайда ол адамда негізді тə уекелге барғ андығ ы туралы сенімі

болуы тиіс. Жауапкершілікке негізсіз тə уекелге барғ ан, ө з міндеттерін тиісті орындамағ ан, болуы

мү мкін салдардан қ орқ уы нə тижесінде ə рекетсіздікке барғ ан қ ызметкер тартылуы тиіс.

Егер таң дау тү рлерін анық тау кезінде мораль таң даудың жағ дайлары мен мү мкіндіктерін толық

жə не жанжақ ты зерттеуге бағ ыттайтын реттеушінің ролін атқ арса, онда жү рістұ рыс тү рін таң дау

кезең інде оғ ан шешуші рө л беріледі.

Жү рістұ рыстың тү рін таң дауда маң ызды рө л адамгершілік себептерге берілген. Неге дə л осы

ə рекет дұ рыс? Мұ ндай таң дау неге негізделген? Осы сұ рақ тар жү рістұ рыс тү рін таң дауғ а

мейлінше мол сипаттама береді.

Таң дау ə рқ ашанда белгілі бір қ ұ ндылық тан бір қ ұ ндылық тың артық шылығ ын білдіреді. Кейбір

жағ дайларда таң дауды негіздеу жə не таң даудың ө зі ешбір қ иындық тарды туғ ызбайды, ал кейбір

кездері олар себептердің ерекше кү ресінің тууына негіз болады. Осы екінші жағ дайды

адамгершілік шиелініс жағ дайы деп атайды.