Канондық құқық жəне мораль

Қ ұ қ ық тық заң дар жү рістұ рыстың, ə рекеттің сыртқ ы жағ ын есепке алады, олар жекелеген

ниеттерді реттей алмайды, жеке қ айғ ылар, ү міт, ө кіну сияқ ты адамның ішкі ə лемімен тығ ыз

байланысты діни сезімдерде кө мек бере алмайды.

Діндер кү нненкү нге дамуда. Қ азіргі кезде дə стү рлі ежелгі діндермен қ атар жаң а, қ азіргі заманғ ы

діни конфессиялар мен қ озғ алыстардың қ алыптасу ү дерісі орын алуда. Бұ рынғ ы діндер де, қ азіргі

заманғ ы діндер де қ азіргі кезгі ө мір шындығ ына бейімделуге, ө зіне сенушілерді тартуғ а тырысуда.

Сол себепті де, олардың басым кө пшілігіне қ азіргі кездегі қ ұ қ ық пен қ атар ө мір сү ру, адам

қ ұ қ ық тарының бұ зылу фактілеріне ө з наразылық тарын білдіру тə н. Мысал ретінде, діндердің

бейбітшілікті қ алыптастыру, қ айырымдылық (Тереза Ананың қ ызметі), білім беру (ислам

университеттері), тə рбиелілік ___________(тү рмелер мен колониялардағ ы шіркеулер), бітімгершілік

қ ызметтерін атауғ а болады.

Христиан дінінің қ айнар кө здеріне кө з жү гіртелік. Тө менде келтірілген материалдар А. А.

Гусейновтың “Ұ лы моралистер” ең бегінен іріктеп алынғ ан.

“Мұ саның (Моисеидің) заң дар жинағ ы” — заң ды сипатқ а ие емес. Тарихи тұ рғ ыдан

қ арастырсақ, ол заң дардан бұ рын пайда болғ ан, керісінше, кейіннен пайда болғ ан заң дар осы діни

каноннан кө п нə рсені иемденген. Мұ са мен израилдық тардың ө зара қ арымқ атынастары ақ ылды

кө сем мен кө пшіліктің қ арымқ атынастарының ауқ ымынан ə лдеқ айда кең. Мұ са басқ аларғ а

қ арағ анда халық тың еркі мен мү дделерін терең ірек білдіруші ғ ана емес, ол белгілі бір дə режеде

халық ты қ алыптастырғ ан. Тайпалар халық қ а айналуы ү шін Мұ са олардың тарихи ө мір сү руінің

діни, адамгершілік жə не заң намалық негіздерін енгізген. Ол жариялап, насихаттағ ан діншілдік —

тек бір қ ұ дайғ а табынуғ а, адамгершілік — ө з халқ ын сү юге, заң намалық — бірдей жаза тартуғ а

негізделген. Қ ұ дай, халық, ə ділдік — міне, Мұ саның ілімінің мə нін қ ысқ аша осылай кө рсетуге

болады. Бұ л жерде осы ү ш тү сінік біртұ тас, бө лінбейтін кешенді қ ұ райды.

Еврейлікиудаистік мə дениеттен тыс жерлерде Мұ саның есімін, ең алдымен, Он ө сиетпен

байланыстырады. Мұ саның нормашығ армашылық қ ызметі тек бұ лармен шектелмесе де, оның Он

ө сиетін “Мұ саның кодексі” деп атайды. Он ө сиет адамның қ оғ амдық мə ні бар жү рістұ рысының

барлық тү рін қ амтитын жə не тазалық нормаларынан бастап моральдық нормаларғ а дейін

жү здеген тү рлі нормаларды қ ұ райтын заң дар жинағ ының кіріспесі, жалпы негізі болып табылады.

Бұ л жалпы діниадамгершілікзаң ды қ ағ идалар — белгілі бір дə режеде Мұ саның заң

шығ армашылығ ының философиясы. Бескітаптық тың заң шығ армашылық бө лігіндегі Он ө сиеттің

алатын орны израилдық тарғ а басқ а заң дарды Мұ са арқ ылы білдірген Яхвенің бұ ларды ө зі

жариялағ анымен ерекшеленеді.

Алғ ашқ ы ү ш ө сиет тек Яхве қ ұ дайына табынуды талап етеді, басқ а қ ұ дайларды ойдан жасап

шығ аруғ а тыйым салады, қ ұ дайдың талаптарына немқ ұ райды қ арау қ аупін кө рсетеді (“ө з

Қ ұ дайың ның есімі Яхвені бостанбосқ а айтпа — 20: 7). Неге бір ғ ана қ ұ дай? Неге Яхве? Себебі,

жалғ ыз қ ұ дай болғ анымен қ атар ол ə діл ə рі қ ызғ аншақ қ ұ дай. Оның бойында бір мезетте шындық

та, кү ш те ү йлескен. Кө птеген қ ұ дайларғ а табынатын жерлерде бірдей шындық тың болуы мү мкін

емес.

Бесінші ө сиет ə ке мен ананы сыйлауды талап етеді. Оның қ ажеттігі балалардың

атааналарының еркіне бағ ынбауының қ ылмыстық факт екенімен ғ ана тү сіндірілмейді (мысалы,

Бескітаптық та ə кесі мен анасын ұ рғ ан немесе қ арғ ағ ан бала ү шін ө лім жазасы белгіленетіні

туралы норма бар). Он ө сиеттің қ ұ рамында бұ л ө сиет ерекше мə нді иеленеді — ол қ оғ амдық

жү рістұ рыстың жаң а діниұ лттық кезең і ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан атаананы дə ріптеу заң ын

жоқ қ а шығ армайтынын кө рсетеді.

Кейінгі ө сиеттерді (алтыдан онғ а дейінгі) адамның жақ ынғ а деген қ атынасын білдіретін

нормалар ретінде сипаттауғ а болады. Бұ л жерде жақ ын дегеніміз ө з халқ ының барлық ө кілдері.

“Ө з халқ ынның ұ лына кектенбе жə не ашуланба, ө з жақ ының ды ө зің дей сү й”(19: 18).

Мазмұ ны бойынша Он ө сиеттің қ ағ идаларымен жарияланғ ан ə ділдік барлығ ы ү шін бірдей. Бұ л

жерде сө з тү птамыры рулық тайпалық қ атынастарғ а кететін талион қ ағ идасы жə не бірдей нə рсе

ү шін бірдей нə рсені қ айтару туралы болмақ. Бұ л “ө лтірме” қ ағ идасынан айқ ын кө рінеді. Ескере

кететін бір мə селе, Бескітаптық тың мə ні бойынша “ө лтірме” қ ағ идасының талаптары Израильдің

аумағ ымен шектелген. Басқ а халық тармен қ арымқ атынастарда Мұ саның заң дары не оларды

бағ ындыруды, не оларды толығ ымен жойып жіберуді талап етеді. Ал егер “ө лтірме” қ ағ идасы

бұ зылғ ан жағ дайда, онда оғ ан тағ айындалатын жаза, егер бұ л қ ылмыстың абайсыздығ ы жө нінде

нақ ты дə лелдер болмаса, “ө лімгеө лім” қ ағ идасына негізделген. Денсаулық қ а зиян келтірілсе, оның

жазасы да келтірілген зиянның мө лшерінде белгіленген. Басқ аша айтқ анда, “қ анғ ақ ан, жанғ ажан”

қ ағ идасы орын алғ ан. Жазалаудың осы қ ағ идасы басқ а жағ дайларда да қ олданылғ ан.

Иса (Иисус) ө з ілімін жеке тұ лғ аның пісіпжетілу уақ ыты деп саналатын 30 жасында жариялады.

Ол ү ш жылдай ө з ілімін насихаттады. Содан кейін қ ұ дайдан безінуші ретінде айыпталып,

жазаланғ ан болатын. Оны ө лтіру туралы шешімді кө пшілік қ олдап, римдік прокуратор Понтий

Пилат бекітті. Жазаны римдік билік органдары жү зеге асырды. Жазалаудың қ ұ лдар мен

қ арақ шыларғ а арналғ ан ең бір тө мен тү рі таң далды. Иса ө зінің сө зі, ойы, ілімі ү шін крестке

таң ылып, керіпшегеленіп ө лтірілді. Бұ ны жү зеге асырғ ан екі кү ш болатын, олар: мемлекеттік билік

пен кө пшілік. Осы арқ ылы бұ л екі кү ш ө здерінің қ араң ғ ы, тө мен мə нін ашып, жеке тұ лғ ағ а, еркін

рухқ а қ ас деген атқ а иеленді.

Адамғ а қ ойылатын басты талап — жердегі барлық мақ саттар мен талпыныстардың мə нсіздігін

тү сіну, сезіну. Қ ұ ндылық тардың ауқ ымын дұ рыс анық тап алу керек жə не басты ақ иқ атты тү сінген

жө н: “Адамдар ү шін жоғ ары деп танылатынның Қ ұ дайдың алдында тө мендігі”. Исаның ойынша,

ə лемде қ ұ ндылық жоқ: аспан патшалығ ымен салыстырғ анда қ аншалық ты мə нді, ə рі тартымды

болып кө рінгенімен ол тө мен. Яғ ни, жердегі ө мірдің кемшін тұ стары кө п жə не ондағ ы байлық та,

атақ та адам талпыныстарының мақ саты болуғ а тұ рмайды. Жү ректің ə лемге бағ ынуы мү мкін емес.

Адам ө зінің тə жірибедегі шешімдерін шешу жолында тек ілімге немесе діни формулаларғ а

сү йенбеуі қ ажет. Ə рқ ашан, кезкелген жағ дайда ол ө зі дербес ө з тə уекеліне сə йкес, ө з

жауапкершілігін ескере отырып қ имылдауы қ ажет. Ол жағ дайларғ а тə уелді болмауы тиіс,

керісінше, жағ дайлар оғ ан тə уелді болуы тиіс. Иса кө п жағ дайларда иудаизм қ асиетті деп танығ ан

ə рекеттердің кө бін сынғ а алғ ан. Мысал ретінде оның сенбі кү ніне қ атынасын атауғ а болады.

Иудейлер сенбі кү нін қ ұ дайғ а арнағ ан жə не бұ л кү ндері ө мірлік белсенділікке тыйым салынғ ан.

Иса мен оның ізбасарлары бұ л тыйымды аса сақ тамағ ан: бір сенбі кү ні оның ізбасарлары егіндікте

жү рген. Ал Исаның ө зі бұ л кү ні науқ астарды емдеген. Сенбі кү нінің қ асиеттілігіне байланысты

сө здерге Иса ерекше ақ ылдылық пен былай жауап берген: “Адам сенбі ү шін емес, сенбі адам

ү шін”. Иса ө з халқ ының ə детғ ұ рпын сыйламады немесе оларды аяқ қ а таптады деп ойлау дұ рыс

емес. Ол ə детғ ұ рыптарды, Мұ саның заң дарының нақ ты ережелерін сақ тағ ан. Бірақ, ол сыртқ ы

ə рекеттердің абсолюттік норма сипатын иемденетінімен жə не дұ рыс жү рістұ рыстың бағ асы бола

алатынымен келіспеген.

Иса қ алыптасып қ ойғ ан қ ұ ндылық тар тə ртібін мү лдем ө згертіп жібереді. Адамдар ө з

қ айғ ыларын болдырмау ү шін кү нделікті нанды, материалдық қ ұ ндылық тарды жиі ойлайды, ал шын

мə нінде олардың қ айғ ыларының себептері осылар, олар оны тү сінбейді. Иса адамдарды ө здерінің

қ айғ ылы тə жірибесін таразылауғ а шақ ырады. Мың дағ ан жылдар бойы адамды толғ андыратын

басты мə селелер — не жеу, не ішу, нені кию. Оларда толығ ымен осы аталғ андардың ү шеуі де

жоқ. Бары–тұ рақ ты қ айғ ылар мен бітпейтін шиеліністер. Адамдар негізгі мен қ осымшаны

шатастырып алғ анғ а ұ қ сайды.

Адамның сү йе білу сезімінің айқ ын сындарлы кө рсеткіші болып оның ө з жауларына деген

қ арымқ атынасы табылады. Исаның махабатты адамның ең басты мақ саты деп тү сінген ойын ХХ

ғ асырдың философтары одан ə рі дамытты. Бұ л жө нінде қ азіргі заманғ ы адамның

ə леуметтікпсихологиялық типтерін талдағ ан Э. Фромм кө п жазды. Оның ойынша, махаббат —

ө німді бағ ытталғ ан тұ лғ аның негізгі мазмұ ны.

Ə лемнің ірі діндері — ислам, христиан діні, конфуций ілімі, буддизм, иудаизм — ғ асырлар бойы

халық қ алыптастырғ ан мə дени қ ұ ндылық тарды біздің заманымызғ а алып келуші болып табылады.

Бұ л қ ұ ндылық тармен халық тардың ө мір сү ру кейпі, олардың шаруашылық этикасы,

салтдə стү рлері, қ ұ қ ық тық кө зқ арастары тығ ыз байланысты. Дін социологиясын зерттеуші М.

Вебер ə лемдік діндердің шаруашылық этикасының ерекшеліктері, діни қ ұ ндылық тардың отбасы

ө міріндегі, балаларды тə рбиелеу жү йесіндегі ролі туралы жазғ ан. Ол ө зінің “Протестанттық этика

жə не капитализм рухы” атты ең бегінде неміс бюргерінің бизнесінің дамуын оның негізгі ө мірлік

қ ұ ндылық тар туралы кө зқ арасымен, Батыста ХVІ—ХVІІ ғ асырлардан бастап билік қ ұ ра бастағ ан

рационалдық бастаманың тамырлануымен тығ ыз байланысты екендігін атап жазады. Бұ л жердегі

рационализация дегеніміз — тə жірибедегі мақ сатты анық тау жə не оғ ан жету қ ұ ралдарын нақ ты

есептеу.

Еуропадағ ы нарық тың қ алыптасуындағ ы ойлау рационализациясы туралы айта отырып, екі

жақ тың мү дделеріне бағ ытталғ ан бұ л қ атынастар тү рінің тұ рақ тылық кепілі ретіндегі ə детғ ұ рып

нормаларына қ айшы келетінін ескеріп ө ткен жө н.