Ар-ұят

Арұ ят ө мірдің ə р тү рлі кө ріністерінде шатасқ ан тү рінде кө рінетін феномен. Арұ ят тү рлері

мазмұ нының айырмашылық тары бар ма? Тарихтың бү кіл ө н бойында қ арамақ айшы

қ ондырғ ыларды ұ станатын адамдар ө з «арұ ятымыз бойынша» ə рекет еттік деп есептеді:

Конфуций мен Сократ, Заратуштра мен Платон, Иса мен Мү хаммед адамдарды руханилық қ а,

арұ ят пен арождан ү ніне қ ұ лақ тү руге шақ ырса, инквизиторлар мен ксенофобтар, басқ ыншылар

мен тирандар, фашизм мен болыневизм фанатиктері де ө з арұ яттары бойынша ə рекет еттік деп

санады.

Этикалық ə дебиет бұ л сү рақ тарга ə р тү рлі жауап береді. Сенеканың пікірінше, ө з этикалық

қ асиеттерімізге орай біздің қ ылық тарымызды сынайтын немесе қ орғ айтын ішкі дауыс арұ ятты

білдіреді. Стоиктік философия оны ө зіндік сақ танумен (адамның ө зө зіне қ амқ орлығ ымен)

байланыстырады. Діни философияда арұ ят қ ұ дайдың адамғ а жіберген ақ ылойының зандылығ ы.

Фихтенің айтуынша, арұ ят адамдардың қ оғ амдық жағ дайынша байланысты емес, ол ішкі «Меннің»

дауысы жə не моральдың нағ ыз беделі болып табылады. К.Маркс бойынша ол ішке қ арай

бағ ытталғ ан ашуыза. Ж.П.Сартр арұ ятты адамғ а қ оғ ам тарапынан қ ойылатын сыртқ ы талаптар

мен тыйымдарғ а қ арсы тү ратын ішкі тұ лғ алық ə рекеттің жалғ ыз аралы деп жариялайды.

Арұ ят адамгершілік сананың моральдық психологиялық тетігі ретінде қ оғ амдағ ы моральдың

императивті (бұ йрық ты), байланыстырушы кү шіне ұ қ сас. Ол қ оғ амдық қ атынастарда, мə дениетте,

ə леуметтік субъектілер ə рекеті мен ө мір сү ру тə ртібінде объективті бекітілген адамгершілік

қ ұ ндылық тардьщ белгілі бір жү йесін тұ лғ аның рухани ішкі ə лемінде қ орғ айды. Арұ яттың

адамгершілікпсихологиялық ерекшелігі, адамның психикалық ө мірінің ең алуан тү рлі элементтерін

органикалық тұ рғ ыда ө з қ ұ рамына біріктіретін бү тіндей механизм ретінде кө рінуімен сипатталады.

Ол барлық психика қ абаттарының ө зара ə рекеті нə тижесінде қ алыптасады: рационалдылық тың,

интуитивтіліктің, ойлаудың салқ ын есебі ғ ана емес, ө мірлік тə жірибе бейнеленетін

субъективизмдер даналығ ына, моральдық интуицияғ а сү йенеді.

Арұ яттың ө згешелігі қ атарына оның тылсымдылығ ы, бү ркемеленуі жə не таң дамалылығ ы

жатады. Арұ ят — бұ л ішкі монолог, кейде онда диалог, тіпті кө п дауысты дискуссия да жү зеге асып

жатады. Латыш даналығ ы былай дейді: «Арұ ят дегенің мың дағ ан куə герлер». «Адам бойында

мə ң гі оппонент пен мə ң гі қ орғ аушы рухқ а ұ йқ ы бермей пікірталасып жатады. Адамдағ ы мə ң гі

тө реші қ оғ амдық пікірден жасырын жатқ ан нə рселерді кө ріп, ойлап жə не сезіп отырады» (А.Милтс.

Совесть.— «Этическая мыслъ». М., 1999. 274275 беттер).

Кү нделікті ө мірде арұ ят сезімі адам қ ылығ ы ə деттегі жə не «автоматтандырылғ ан» ү лгідегі

шең берінен шығ ьш кеткен кезде қ осылатын ө зіндік адамгершілік компас рө лін атқ арады. Ə рине,

арұ ят барлығ ын қ амтитындай қ ұ діретті емес. Адамгершілік компромисс жағ дайында немесе

адамгершілікке жатпайтын сарындар басым болғ ан жағ дайында еркін таң дау мү мкіндігі бар кезде

арұ ят ө з бойына ө зге текті сің іріп, ө зінө зі теріске шығ ару ү рдісін қ абылдайды. Арұ яттың ө зінө зі

мү жуі, ə детте, бастапқ ыда адамгершілікке жатпайтын қ ылық ты сезінумен сипатталады, уақ ыт ө те

келе тұ лғ аның ө зі жасық танып, адамгершілік атрофия жолымен жү реді жə не ө з қ ылығ ын

моральдық реттеу шең берінен сырт қ алады.

Арұ ят адамның ішкі дауысы, «қ айырымдылық ты іштей анық тау ү дерісі» (Гегель) болғ анымен,

ол жанжағ ын аң ғ аруы тиіс. Мынадай қ айшылық болуы мү мкін: моральғ а жатпайтын қ ылық

білместікпен сипатталатын адамгершілік максимализм кү шімен тандалуы мү мкін. Ақ иқ ат пен

жоғ ары адамгершілік талаптар ү йлесімділігінің ө зі де «арұ ятқ а сай қ ылық ты» еркін талдауғ а кепіл

бола алмайды. Еркіндік пен демократия жойыльт, сыбайлас жə не бюрократгық кү штер ү стемдігі

жағ дайында индивид мің детті тү рде қ уыршақ рө лінде кө рінеді. Мə дени аномалия, қ оғ амның

маргиналдануы мен люмпең денуі жағ дайында оның мү шелерінің арұ яты ұ йқ ығ а кеткен тə різді

болады... Арұ ятсыз билік — бұ л ө зінө зі жоятын билік. Ал оның деструктивті табиғ аты адамдарғ а

шексіз зиянын тигізеді. Тирандар мен баскесерлердің ең тиімді ақ талуы — «заманның

каталдығ ына» сілтеме жасау. Қ андай да бір «эталондық топтық» ү лгілері дең гейіне дейін

моральды тө мендету арұ яты бар адамдарды қ удалаумен тікелей байланысты. Жалғ ан жү йеде

адал адам аномалия тə різді кө рінеді. Тоталитарлық жə не сыбайлас қ оғ амдардағ ы нақ ты практика

мү ның мысалдарына толы. Жалпы «қ олдаймыз» жағ дайы арұ ятқ а аномалиялық қ ұ былыс ретінде

тө збейді. Айуандық, садизм, демагогия, егер ___________осылардың кө мегімен қ ара бас мү дделеріне септігі

тиіп жатса, қ айсыбіреулерді қ уантады. Сонымен қ атар ө згелердің адал жə не бақ ытты ө мірі

қ ызғ аныш пен кө ре алмаушылық туғ ызуы мү мкін. Кө птеген «тарихи қ айраткерлер» мен «халық тар

ө кілдері» қ оғ амдық пікірді бағ ындыру арқ ылы ө здеріне қ олайлы моральды қ алыптастыруғ а

ұ мтылады. Кө біне бұ л мораль «кө семдік» ү лгілері мен утилитарлық мақ саттарғ а қ ызмет ететін

есепке қ ұ рылғ ан мораль. Олар ү шін ең бастысы — имансыздық тың жалпы фонында оң ай қ ол

жеткізуге болатын жақ сы кө ріну жə не мақ тау есту.

Посттоталитарлық қ оғ амдағ ы адамгершілік ахуалды талдау ү шін Э.Фроммның авторитарлы

жə не гуманистік арұ ят туралы ілімі ө зекті больш табылады. Оның анық тауынша, авторитарлық

арұ ят — бұ л сыртқ ы беделдің, атаана, мемлекет беделінің немесе қ андай да бір мə дениеттегі

бедел болатынның дауысы. Бұ л жерде арұ ят туралы айтудың ө зі қ иын; мү ндай қ ылық сə т

талабына жай ғ ана сə йкес келеді, жазалану қ орқ ынышымен жə не марапатталу ү мітімен реттеледі.

Ə рқ ашан белгілі бір авторитеттер тегеурініне, олардың жазалауғ а, марапаттауғ а деген нақ ты

немесе жалғ ан мү мкіншілігіне тə уелді болады. Кө біне жұ рт бойында арұ яттан туындайтын,

ө здері кінə лілік сезімі ретінде қ абылдайтын кө ң ілкү йлер авторитет алдындағ ы қ орқ ыныштан ө зге

ештең е де емес. Ең маң ыздысы, авторитарлық арұ ят қ ағ идалары адамның ө з қ ұ ндылық тық

пікірлерімен анық талмайды, авторитеттер бұ йрық тары мен тыйымдары арқ ылы анық талады

(Человек для себя, 139—141 бет).

Авторитарлы арұ яттың екі тү рі бар. Таза арұ ят — бұ л авторитет сағ ан ырза деген сана; кінə лі

арұ ят — ол сағ ан ырза емес деген сана. Таза (авторитарлық) арұ ят игілікті жағ дай мен қ ауіпсіздік

сезімін тудырады, ө йткені ол авторитет қ олдауын жə не оғ ан жақ ындығ ын білдіреді. Кінə лі арұ ят

қ орқ ыныш пен ү міт ү зушілікті тудырады, ө йткені авторитет еркіне қ арсы ə рекет жазалану қ аупіне

ə келеді,

Бағ ынбау басты кү нə, ал тіл алғ ыштық басты ізгілікке айналады. Бас шұ лғ ушылық авторитеттің

жоғ ары билігі мен данышпандығ ын, оның ө з еркі бойынша бү йыру, марапаттау жə не жазалау

қ ұ қ ығ ын мойындауды біддіреді. Авторитет ө з бү йрық тары мен тыйымдарын, марапаттаулары мен

жазалауларын тү сіндіруге дейін тө мен тү се алады, бірақ иң дивидтің авторитетке еш сын айтуғ а

қ ү қ ығ ы жоқ. Индивидтің сын айтуғ а батылы жеткендігінің ө зі айғ ақ ретіде оның кінə лілігінің дə лелі

болып табылады.

Авторитеттің прерогативі қ андай болмасын, мейлі ол Ғ аламның билеушісі немесе тағ дыр

жіберген халық тың ə кесі болсын, олардың жə не адамдардың кезкелгені арасындағ ы тү бірлі

тең сіздік — міне, авторитарлы арұ яттың негізгі догматы осы.

Авторитарлы арұ ятпен салыстырғ анда гуманистік арұ ят — бұ л сыртқ ы санкциялар мен

қ олдауларғ а бағ ынбайтын жə не ə рбір адамғ а берілген біздің ө зіміздің жеке дауысымыз. Ол

арұ яттың дұ рыс қ ызмет етуі немесе оның бұ зылуына біздің бү кіл тұ лғ атұ рқ ымыздың жауабы.

Арұ ят адам мақ сатының орындалуын бағ алайды, ол ө мір ө неріндегі табыстарымыз бен

шалыстарымыз туралы хабар беріп отыратын біздің бойымыздағ ы ақ парат.

Сонымен, арұ ят — бұ л біздің ө зімізге ө зіміз беретін жауабымыз. Бү л бізден жемісті ө мір сү руді,

толық жə не ү йлесімді дамуды талап ететін біздің нағ ыз «Меніміздің» дауысы. Бұ л біздің

адалдығ ымыздың қ орғ аны, ө зімізге тұ ра алу қ абілеті, тіпті ө зімізге «Иə!» деп тө каппарлық пен

айтуғ а мү мкіндік беретін қ абілет. Жеке арұ ятымыздың дауысын есту ү шін, біз ө зімізді тың дауымыз

керек, ал бұ л біздегі мə дениет адамдарының кө пшілігі ү шін қ иынғ а соғ уда. Біз ө з дауысымыздан

гө рі, ө зге дауыстардың қ андайына болмасын қ ұ лақ тү реміз. Ү немі кино, газет, радио, бос мылжың

сө здермен толтырылғ ан пікірлер мен идеялар қ оршауыдамыз. Кө біне біз ө зө зімізбен жеке қ алуғ а

қ орқ амыз. Біз ең жағ ымсыз кө пшілікпен, мə нсізмағ насыз уақ ыт ө ткізуді қ алаймыз. Біз ө зө зімізбен

бетпебет келу келешегінен қ орқ атын сияқ тымыз. Ө зің мен жеке қ алудан қ орқ у — бұ л жалығ у сезімі

болар шамасы, бір мезгілде ө зің е сондай таныс ə рі сондай бө тен адамды кө руден туындайғ ан

қ обалжу кү йіне ұ қ сас, біз шатасамыз да аулақ қ а қ ашамыз (Человек для себя, 156бет).

Арұ ят ұ ғ ымы, егер берік ө мірлік сенімі болмағ ан жағ дайда, бай жə не игілікті адамдарда ө те

тайғ анақ болуы мү мкін. Дə улеті енді қ ұ рала бастағ ан адам мен байлық қ а тойынғ ан адамның арұ ят

туралы ү ғ ымы ə р тү рлі болуы ық тимал. Адамның арү яттылығ ының маң ызды элементі бала кезден

басталғ ан тə рбие болары хақ. Оғ ан оны қ оршағ ан орта, сол ортаның психологиясы мен

қ ұ ндылық тық бағ дары зор ық пал етеді. Сондық тан да, іскер адамдар маман таң дағ анда бұ л

адамның арұ ятына ө сер ететін факторларды ескеруі қ ажет.

Арұ ят ү ғ ымына тарихи кезең, ұ лттық, территориялық, климаттық ерекшеліктер де орасан ық палын

тигізеді. Арұ ят ү ғ ымының қ азіргі кезең мен ө ндіріс ү дерісіне машиналар, механизмдер енді ене

бастағ ан ХVІII—ХІХ ғ асырлар арасында айырмашылығ ы бар екендігін де ескерген жө н.

Француздар мен қ азақ тардың неке қ атынастарында да арұ ят ү ғ ымы бірбірінен айрық шаланады.

Алғ ашқ ылары ү шін бө лелер (кузендер) арасындағ ы неке қ алыпты болып саналса, қ азақ тар ү шін

мү ндай неке қ ан алмасушылық қ а жол берген ұ ятсыздардың ісі. Шығ ыс халық тарына тə н

арұ яттылық батыс елдері халық тары пікірімен ү немі сай келе бермейді. Сондық тан да,

адамгершілік қ атынастарда ə рқ ашан бұ л факторларды ескеріп, ө депғ ұ рыпқ а қ ұ рметпен карағ ан

жө н.

8. Ə дет-ғ ұ рып, миф жə не қ ұ қ ық

Ə детғ ұ рыпқ а рə сімдер кү ш беріп отырады. Кө птеген халық тарда ə детғ ұ рып пен рə сім

ережелері тұ рақ ты сипатта болғ андығ ы соншалық, іс жү зінде олар басқ а қ ұ қ ық ты қ ажетсінбейді.

Ə детғ ұ рып пен тыйым нормаларының ө зіндік ерекшеліктері бар: олар белгілі бір жағ дайлардың

ə серімен жоғ ала да, қ айта қ алпына келе де, ө згере де алады. Ə детғ ұ рыпты, салтдə стү рді ұ стану

кө рініс табудың ө зіндік нысандарын талап етеді. Мұ ндай нысандар болып рə сімдер мен

символдар немесе символдық бейнелер табылады.

Алдымен рə сімдерге тоқ талып ө телік. Американдық ə леуметтанушы Э.Гофман қ азіргі кездегі

рə сімдерді зерттей келе, олардың жанжақ тылығ ын кө рсетеді. Ол қ азіргі кезгі қ оғ амдағ ы

рə сімдердің шамадан кө птігін жə не тек қ оғ амғ а деген біржақ ты кө зқ арастың олардың кең

таралуының стратегиялық мə нін жə не қ ажеттігін тү сінуге кедергі жасайтындығ ын атап ө ткен. Ол

мынадай анық тама береді: ”Рə сім дегеніміз формальды тү рде жү зеге асырылатын ə рекет, ол

арқ ылы жеке тұ лғ а белгілі бір қ ұ ндылық объектісіне қ атысты ө зінің сыйластығ ын жə не бас июін

білдіреді... ”.

Мұ ндай рə сім ретінде жеке тұ лғ аның басқ а тұ лғ алар арасында жү рістұ рыс, мінезқ ұ лық

қ алпының барлық тү рімен: сыртқ ы бейнесімен, мимикасымен, қ озғ алыстарымен, дауыс мə нерімен

байланысты жү рістұ рыс ережелерін атауғ а болады. Бұ л ережелер рə сімнің “сыйластық рə сімі”,

“қ ашу рə сімі”, “ө кілдік рə сім” сияқ ты тү рлеріне қ атысты ө згешелене тү седі. Ол рə сімдердің

қ атарына қ аланың шулы кө шесіндегі қ ақ тығ ыстарды болдырмауғ а қ атысты жү рістұ рысты да,

адамның беті оның “Менінің ” бейнесі болып табылатын “беттің жұ мысын” да жатқ ызады. Беттің

жұ мысы арқ ылы адамдар арасындағ ы сұ хбаттасу жү зеге асады: біреуді қ олдауғ а, ренжітуге

болады, кешірім сұ рауғ а болады жə не т.б. Жоғ арыдағ ығ а қ осымша ретінде айтатынымыз, қ ұ қ ық ты

жү зеге асырудың кезкелген ү дерісі рə сім болып табылады, онсыз қ ұ қ ық қ олдану қ ызметі мү мкін

емес.

Қ азіргі кезде саясаттану ə дебиеттерінде қ оғ амды жылдам ө згеретін қ оғ ам жə не дə стү рлі қ оғ ам

деп бө лу орын алғ ан. Кейбір авторлар дə стү рлі қ оғ амда жылдам ө згеретін қ оғ амғ а қ арағ анда

ə детғ ұ рып пен салтдə стү рдің адамның жү рістұ рысын ə лдеқ айда жоғ ары реттейтінін, оның

қ ұ ндылық тар ə леміне ə сер ететінін атап кө рсетеді. Дə стү рлі ойлау кө п жағ дайда қ азіргі кездегі

қ ұ қ ық пен оның заң ды кө ріністеріне қ арағ анда ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан ə детғ ұ рыптарғ а

сү йенеді.

Миф туралы кө птеген теориялардың ішінен Э.Кассирердің кө зқ арасын атап ө ткен жө н болар.

Ол мифологияны тіл мен ө нермен қ атар мə дениеттің дербес бейнелік нысаны ретінде

қ арастырады. Мифтік сана кілтті қ ажет ететін қ ұ лып ретінде тү сіндіріледі. Миф шығ армашылық

тə ртіптің, тіпті, болмысты танудың нысаны ретінде тү сіндіріледі. Р.Барт бойынша, миф дегеніміз

коммуникативтік жү йе, хабарлама.

Миф “ойдан шығ арылғ ан” емес, “ө ткеннің қ алдығ ы да” емес, ол ежелден бері адамның ө зінө зі,

қ оғ амды, ə лемді сипаттауының тү рге бө луінің жə не тү сіндіруінің терминдері кө рініс тапқ ан

алғ ашқ ы сипаттау тілі. Мифпен сананың фетишизациясы ұ ғ ымы тығ ыз байланысты, ол дегеніміз

объектілерге оларда жоқ қ асиеттерді, адамдарғ а олар ө здері жабыстырғ ан қ асиеттерді

тиістілендіру.

Мифтердің адам ү шін маң ызы ө те зор. Олар арқ ылы адам ə лемнің жанжақ тылығ ын

қ абылдауды реттейді. Олар ө мірге бейімделудің ғ ылыми білім нысанына қ атысты баламалы

нысан болып табылады.

Адам мифтерді ө зі ойлап табады да, соларғ а ө зі ерікті тү рде бағ ынады. Бұ л жерде айқ ын

мысал ретінде мифологиялық бейнелерді қ алыптастыратын ө нерді, теледидар хабарларын,

жарнаманы атауғ а болады, себебі, адам оларғ а ө з ө мірінде жиі еліктейді. Бұ л бейнелер тү рліше

тү сіндіріледі. Неміс зерттеушісі К.Хюбнер мифтік бейнені тү сіндірудің келесі тізімін келтіреді: бір

нə рсені кө термелеу, қ ұ дірет тұ ту ретінде; “сə билердің тіл ауруы” ретінде (мысалы, кү н ”қ уанады”,

жаң быр “жылайды” жə не т.б.); рə сім ретінде (мысалы, жерлеу рə сімі); бейне ретінде (мысалы,

Шығ ыс бейнелері...).

Мифтік ойлану жанжақ ты сипатқ а ие. Ол ө мірді тудырады жə не ө зі ө мірлік тə жірибемен тығ ыз

байланысты. Р.Барттың зерттеулері бойынша, коммерциялық қ ызметті нə тижелі бастауышы ұ сақ

буржуаның мифтік ойлануының ерекшеліктері тө мендегідей: оның ө мірлік формулалары — “мені

алдай алмайсың ”, “сен жауап бересің ”, “қ анғ ақ ан, жанғ ажан”, “тауарақ ша”. Р.Барт жазғ андай,

сананың бұ л тү ріне барлық мə селелерді жай тең естіру арқ ылы шешу мү мкін деген кө зқ арас тə н.

Бұ л сана басқ а да мə ндер мен жолдар бар екенін білмейді. Ол ү шін ө мірдің бар шексіздігі

есептесудің тар шегіне бағ ынады.

Ə рбір дə уірдің ө зіне тə н мифтері болғ ан. Алайда, ежелгі грек мифтері мен қ азіргі қ оғ амдағ ы

мифтерге тə н ортақ белгі бар: мифтерді жасау барысындағ ы фантазия, шығ армашылық кү штің

шындық пен ақ иқ атты қ алыптастыруы жə не оғ ан адамды бағ ындыруы. Мифологиялық

бейнелер кей кездері ө мірдің ө зінен де шынайы сипатты иеленеді. Бұ л мə ң гілік тақ ырып

В.Шекспирдің “Ө мірдің ө зі — театр” деген сө зіне еніп кеткендей.

Бұ л бізге қ ұ қ ық тың ө нер қ ұ қ ығ ы жə не суретші қ ұ қ ығ ы сияқ ты тү рлерін ажыратуғ а негіз бола

алады. Жалпы алғ анда, ол — еркін адамның қ ұ қ ығ ы, себебі мифтерді ол ө з басынан, ө з

жү регінен ойлап шығ арады. Бұ л жерде осы қ ұ қ ық ты сырттай зорлық тан, суррогаттан, қ олдан

жасаушылық тан қ орғ ау қ ұ қ ығ ы туындайды. Яғ ни, бұ л кейіннен пайда болатын авторлық қ ұ қ ық тың

негізі деп айтсақ та болады. Ақ ыр соң ында ол “адам қ ұ қ ық тарының ” бір бө лігіне айналады.

Ə леуметтанудағ ы кө зқ арастар бойынша, ө мірді жə не сананы мифологиялау жеке жə не топтық

немесе кө пшіліктік нысандарында кө рініс табуы мү мкін. ХХ ғ асырдың тоталитарлық типтегі

қ оғ амы жеке тұ лғ аны ə леуметтендіруде жə не оның дербестігін басыпжаншуда билік ү шін маң ызды

функциялар атқ арғ ан идеологиялық мифтердің кө птеген тү рлеріне бай болды.