Кəсіби борыш жəне абырой

Борыш категориясы — этикадағ ы маң ызды категориялардың бірі. Ал кə сіби этикадағ ы оның

алатын орны тіпті ерекше. Мораль саласын жеткілікті негізбен міндеттіліктер саласы деп те

атайды: қ айырымды бол, адал бол, ə діл бол. Бол! Борышта басқ а категорияларғ а қ арағ анда

міндетті себепті жақ ə лдеқ айда жоғ ары дамығ ан. Ол тек идеяғ а нақ ты анық тама беріп қ оймайды,

сонымен қ атар, оғ ан бұ йрық тық сипат береді: шақ ырады, талап етеді, оның жү зеге асуын қ алайды.

Борышты адам болу — оның мə нін, талаптарын білу ғ ана емес, осы талаптарды тə жірибеде

сақ тау да.

Кө птеген ғ ұ ламалар борыш сезімін жоғ ары бағ алағ ан. И. Кант жазғ андай, борыш — адамды

ө зінен ө зін жоғ ары етіп қ оятын ұ лылық. А. Блок та оғ ан қ осылғ андай: “Борышың ды ұ мытпа, ол —

бұ л ə лемдегі жалғ ыз ə уен. Борышсыз ө мір де, қ ұ штарлық та жоқ ” деген.

Борыш категориясы кең қ олдауды тапқ ан сала болып ежелден бері ə скери жə не қ ұ қ ық қ орғ ау

қ ызметтері саналады. Осы салаларда шынайы да, жалғ ан да борыш адамдарғ а ə сер етуші негізгі

кү ш ретінде қ олданылып келген жə не ə лі де қ олданылуда. Сол себепті де, мансапқ орлық

мақ саттарғ а жетуде осы категорияны пайдалану жиі кездесіп жатады. Мұ ндай борыш шынайы ма,

жалғ ан ба — оны анық тау ө те қ иын.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметкерінің кə сіби борышы қ оғ амдық борыштың қ ұ рамдас бө лігі

бола тұ ра, ө зінің объективтік жə не субъективтік кө рінісі бойынша адамгершілік сипатқ а ие.

Борыштың объективтік мазмұ нының моральдық қ ұ ндылығ ы оның ең жоғ арғ ы жə не ə діл міндетті

шешуге бағ ытталуымен тығ ыз байланысты. Бұ л міндет — тұ лғ аның қ ұ қ ық тары мен

бостандық тарын қ орғ ау, ө з мемлекетінің қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету, қ ұ қ ық тық тə ртіпті нығ айту.

Алайда, ə скери борыштың шынайы мү мкіндіктері субъективтік адамгершілік қ атынаспен

толық тырылғ анда ғ ана айқ ын кө рінеді. Себебі, адам қ оғ амдық міндеттерді ө зінің жеке

міндеттеріндей қ абылдап, сезінгенде ғ ана, ө з қ ызметіне бар жантə німен берілгенде ғ ана борыш

туралы сө з қ озғ ауғ а болады.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерінің борышы — тұ лғ аны, қ оғ амды жə не мемлекетті қ орғ аудың

объективтік қ ажеттіктерінен туындайтын, мемлекеттікқ ұ қ ық тық талаптармен жə не адамгершілік

ішкі сезімдермен толық тырылатын ерекше міндет.

Негізгі тілек пен борыштың сə йкес келуі адамгершілік ү шін ерекше бір мə селе. Борыш пен

тілектің объективтік талаптарының сə йкес келуін тү рлі ғ алымдар тү рліше тү сіндіреді. Кейбір

ғ алымдардың ойынша, міндетті нə рсе мен қ алаулы нə рсенің арасында ешқ андай

қ арамақ айшылық тар жоқ. Алайда, кезкелген адам эмпирикалық жол арқ ылы басқ аша

қ орытындығ а келе алады. Ə рине, қ оғ амдық міндеттілікті ө зіндік талап ретінде тү сіну міндеттілік

пен қ алаушылық тың арасын біршама қ ысқ артады. Мұ ндай жақ ындастық қ а кү мə н жоқ, бірақ, ол

ешқ ашан абсолюттік сипатқ а ие бола алмайды жə не міндеттілік пен қ алаушылық тың арасындағ ы

белгілі бір қ арамақ айшылық тарды жоя алмайды. Сонымен қ атар, борыш пен тілекті бірінбірі жоқ қ а

шығ аратын талпыныс, оларды мə ң гілік қ арамақ айшылық ретінде қ арастыратын кө зқ арас та дұ рыс

емес. Ақ иқ ат осы екі кө зқ арастың ортасында деген дұ рыс болар. Борыш пен тілек — бірінбірі

жоймайтын қ арамақ айшылық тар. Олар бірбіріне жақ ындасуы немесе бірбірінен алшақ тауы

мү мкін, бірақ іс жү зінде бірінбірі ешқ ашан жоймайды. Бұ л жерде ерекше атап ө тетін бір жайт —

ақ ыраяғ ында борыш белгілі бір тілекке жетуге негіз болып табылады, ал тілекті дұ рыс тү сіну

борышты нə тижелі орындауғ а алып келеді. Борыш сезімі жоғ ары дамығ ан тұ лғ а ə рқ ашан ө зінің

субъективтік талаптары мен қ ұ штарлық тарынан жоғ ары тұ ра алады жə не ө зін борыштың

талаптарына бағ ындыра алады. Осылай, міндеттілік белгілі бір дə режеде тілекке айналып, сыртқ ы

талпыныстан тұ лғ аның ішкі талпынысына ауысады. Борыш пен тұ лғ аның талпыныстары,

қ ұ штарлық тары арасындағ ы, борыш пен ө зінө зі сақ тап қ алу сезімінің арасындағ ы

қ арамақ айшылық тар тапсырылғ ан істің жү зеге аспай қ алуымен қ атар қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының

қ ызметкері ү шін ө те ауыр салдарғ а, тіпті, ө лімге де алып келуі мү мкін. Қ ызметтік борышты

орындауғ а, тапсырылғ ан істің ə ділдігіне бір сə т болса да кү мə ндану тұ лғ аның ө мірін мү лдем басқ а

бағ ытқ а бұ рып жіберуі мү мкін.

Адамгершілік іс жү зінде адамдар арасындағ ы барлық қ арымқ атынастарды, олардың мемлекет

пен қ оғ амғ а қ атынасын қ амтиды. Адамның кү нделікті ө міріне мемлекет пен қ оғ амның қ ойғ ан

талаптарын адамгершілік одан ə рі нақ тыландыра тү седі. Тұ лғ аның қ абылдағ ан моральдық

нормалары оның ішкі сеніміне айналып, сезімдерін басқ арады, оның ү йреншікті ə детіне ауысады.

Қ оғ амдық мораль қ оғ амдық жə не мемлекеттік қ ұ рылымның одан ə рі бекітілуіне жə рдемдеседі,

белсенді тұ лғ аны қ алыптастырады. Тұ лғ аның даму ү дерісінде оғ ан моральдың бағ алаушылық

жə не нормативтік жақ тары ə сер етеді. Моральдың бағ алаушылық жағ ы жақ сылық пен ə ділдікке

негізделсе, нормативтік жағ ы борышқ а бағ ытталғ ан. Борыш — бұ л моральдық нормалардың

барлық жиынтығ ын адамдардың іс жү зіндегі ə рекетімен байланыстыратын ө зек. Бұ л ө зекке

біртұ тас болып негізгі мен туынды, бағ алаушылық пен нормативтік, жетістіктер мен армантілектер

жинақ талғ ан. Мұ нда теория тə жірибеге, жақ сылық пен ə ділдік идеялары мық ты материалдық

кү шке, моральдық қ ағ идалар мен нормалар шынайы ə рекеттерге айналады. Борыш арқ ылы

моральдың белсенді табиғ аты тікелей кө рініс табады. Ол идеялар мен мақ саттарғ а нақ ты сипат

берумен қ атар, оларғ а жетуге итереді, талап етеді. Сол себепті де, қ оғ амдық борышты

қ олданыстағ ы сана деп атауғ а болады. Ол, ең алдымен, адамның адамгершілігіне сипаттама бере

алады, себебі, адамның ə рекеттері арқ ылы оның адамгершілік қ асиеттері мен кемшіліктеріне бағ а

беруге болады.

Қ оғ амдық борышқ а деген қ атынас тек тұ лғ а туралы ғ ана емес, сонымен қ атар, ұ жым туралы,

қ оғ амның рухани кү штері туралы мə ліметтер бере алады. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдарында борышқ а

олардың қ ызметкерлерінің қ ызметін тікелей реттеуші қ ұ рал ретінде негізгі мə н беріледі.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің жү рістұ рысының механизмі, олардың ұ жымындағ ы

адамгершілік қ атынастардың мə ні ү ш маң ызды факторғ а негізделеді:

— қ ызметкердің ұ жымнан, мемлекеттен жə не қ оғ амнан тə уелділігі, абырой сезімінен кө рініс

табатын оның қ оғ амдық қ олдауғ а мү дделілігі;

— объективтік анық талғ ан мү мкіндіктер тү рінің шегінде қ ызметкердің белгілі бір жү рістұ рыс

тү рін таң дау мү мкіндігінен кө рініс табатын тə уелсіздігі, бостандығ ы;

— ө з ə рекеттерінің “еркіндігінің ” нə тижелері мен салдары ү шін қ ызметкерлердің жауапкершілігі,

яғ ни, ə рбір жекелеген қ ызметкердің ұ жым мен қ оғ ам қ алыптастырғ ан адамгершілік нормалар

шегінде ө зінің моральдық таң дауына жауап беру міндеті.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің адамгершілік борышының объективтік жə не

субъективтік жақ тары болады. Объективтік жақ мемлекет пен қ оғ амның қ ауіпсіздігін қ орғ ау, оның

азаматтарының қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын қ амтамасыз ету қ ажеттігімен анық талады.

Субъективтік жақ мемлекеттің қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының алдына қ ойғ ан тө мендегідей нақ ты

міндеттерімен анық талады: қ ұ қ ық тық тə ртіпті нығ айту, мемлекет пен қ оғ амның қ ауіпсіздігін, оның

азаматтарының қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын қ орғ ауғ а байланысты ө зіне жү ктелген міндеттерді

орындаудағ ы қ ызметкерлердің саналылығ ы жə не жауапкершілігі, ə рбір қ ызметкердің борыш

талаптарын, жалпы істегі ө з орны мен ролін тү сінудегі, ө зінің борышқ а деген ішкі сезімін

анық таудағ ы, ө зінеө зі жоғ ары талаптар қ оя білудегі қ абілеті мен дайындығ ы.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының кейбір мақ сатміндеттері ерікті жə не мақ сатқ а жетелеуші қ ызметке

айналады, себебі, оларды қ ызметкерлер ə діл ə рі ақ иқ атты ретінде қ абылдайды. Ішкі қ озғ аушы

себеп қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының ə рбір қ ызметкерінің адамгершілік борышының мə ніне тұ лғ аның

адамгершілік кү штерінің қ айнар кө зі ретінде еніп кетеді.

Ескеріп ө тетін бір жайт, қ оғ амдық борыштың талаптары қ оғ амның барлық мү шелері ү шін

бірдей. Алайда, қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің ең бегі ерекше. Олардың борышына

қ ойылғ ан талаптардың ерекшеліктерін олардың алдына қ ойылғ ан міндеттермен, олардың

қ ызметтернің ерекшеліктерімен байланыстыруғ а болады. Мұ ндай қ ызмет жоғ ары жауапкершілікті,

ұ йымдастырушылық ты жə не адамгершілік, физикалық кү штерін барынша пайдалануды талап

етеді.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметін ұ йымдастырудың ерекшелігіне қ арай олардағ ы адамгершілік

қ атынастар азаматтық ө мірдің басқ а салаларына қ арағ анда қ ұ қ ық тық нормалармен ə лдеқ айда

жанжақ ты реттелген. Сол себепті де, борыш — тілек емес, ол, ең алдымен, мемлекет пен

қ оғ амның талабы жə не бұ л талаптың орындалуы міндетті сипатқ а ие. Борыштың адамгершілік

мазмұ ны заң кү шіне ие қ ұ қ ық тық талаптармен бекітіледі. Борыштың адамгершілік сезімі арқ ылы

кө птеген жоғ ары қ асиеттер ашылады. Олар: саналы ынта, қ айрат, абырой, қ оғ амдық міндеттерге

деген белсенді қ атынас.

Кə сіби борышты тікелей кө рсететін жə не бекітетін қ атынастардың барлығ ы адамгершілік жə не

қ ұ қ ық тық беделге ие. Моральдық нормаларды бұ зу кө п жағ дайларда заң нормаларын бұ зуды да

білдіреді. Антта, жарғ ыларда, нұ сқ ауларда кө рініс табатын заң ды рə сімделеген борыш

талаптарында моральдық бағ алау мен қ ұ қ ық тық норма бірдей орын алғ ан. Кə сіби борыш

саласында моральдық кү ші жоқ заң ды талаптар болмайтыны секілді қ ұ қ ық тық белсенділігі жоқ

адамгершілік нормалары да болмайды.

Алайда, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметін реттейтін қ ұ қ ық тық актілерде қ оғ амдық

талаптардың бұ л екі тү рінің ө зара ə сері ə лдеқ айда тығ ыз, ə рі терең ірек. Қ ұ қ ық тық жə не

адамгершілік нормалар ұ йымдастырушылық, нақ тылық пен тə ртіптің жоғ ары дең гейін қ амтамасыз

етеді. Кə сіби борыш белсенді кү шке ие, ол қ ызметкерлердің істері мен ойларын жұ мысты нақ ты

жə не мерзімінде орындауғ а, барлық кү шін қ ойылғ ан мақ саттарғ а жетуге бағ ытталатын

ұ мтылыспен толық тырады.

Кə сіби борышта қ ұ қ ық тық жə не адамгершілік талаптарды нақ ты бө ліп қ арастыруғ а болмайды.

Борыштың қ ұ қ ық тық жағ ының ерекше қ асиеті болып қ атысты болса да, жоғ арғ ы бақ ылаудың

болуы, ə кімшілік санкцияны қ олдану мү мкіндігі жə не ережелерді орындамаудағ ы жазалаудың

орын алуы табылады. Ал моральдық нормалар ішкі сенімнің, арнамыстың негізінде жə не қ оғ амдық

кө зқ арас кү шінің ə сер етуімен жү зеге асырылады. Осы жерде борыштың екі жағ ы біртұ тас сипатқ а

ие болады.

Яғ ни, кə сіби борыш қ ұ қ ық тық жə не адамгершілік жақ тардың біртұ тастығ ын білдіреді, себебі,

моральдық талаптар мемлекет еркімен сə йкес келеді. Қ ұ қ ық тық санкция мен моральдық

итермелегіш кү ш қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметкерлерінің санасы мен еркіне ə сер етуде

тү рліше сипатқ а ие. Қ ұ қ ық жедел тү рде ə сер етеді, ал ішкі сеніммен, моральдық итермелегіш

кү шпен жү зеге асырылғ ан ə рекеттер негізділікке, тұ рақ тылық қ а ие, алайда, моральдық тұ рғ ыдан

дайындығ ы бар қ ызметкер ө з ə рекеттерін адамгершілік қ ағ идаларғ а сə йкес қ атаң тү рде жү зеге

асыру ү шін уақ ыт қ ажет. Қ ұ қ ық тық санкция бірден ə сер етеді жə не жекелеген қ ызметкерлерге

мемлекеттік мə жбү рлеуді қ олданумен сипатталады. Адамгершілік талаптар адамның

ə рекеттерінің барлық тү рлеріне таралады. Олар қ ызметкерлердің қ атынастарындағ ы ө згерістерді

бағ алау мен кө рініс табу жағ ынан белсенді сипатқ а ие.

Адамгершілік борыштың маң ызды қ ұ рамдас бө лігі болып ө зіндік тə ртіп табылады. Егер жеке

сеніммен, арнамыспен сə йкес келмесе, қ ұ қ ық тық ə сер ету кү ші де, ұ жымның ə сері де

жеделқ ызметтік ісə рекеттерде қ ызметкердің моральдық нормаларды сақ тап, ө з мінезінің беріктігін

кө рсетуінің кепілі бола алмайды. Ең алдымен, адамның борышқ а деген адамгершілік

қ атынасының жоғ арғ ы дə режесі қ ажет, борышты орындау арожданның талабына сə йкес болуы

тиіс жə не кə сіби борыштың басты кө рінісі ретіндегі тə ртіп ө зіндік тə ртіпке айналуы тиіс. Себебі,

ө зіндік тə ртіп дегеніміз кə сіби борыштың талаптарын орындау қ ажеттігін тү сіну, ө з ə рекеттерін

кə сіби борыш талаптарына келістіруге дайындық, ішкі мү дделілік. Анттың, жарғ ылардың, ө з

басшыларының талаптарын орындаудағ ы ішкі дайындық, оны қ ажеттік ретінде тү сіну —

жауапкершіліктің ең жоғ арғ ы кө рсеткіші, кə сіби борышты мə жбү рлеу арқ ылы емес, ө з арожданына

қ арай, ерікті орындау дайындығ ы. Борыш пен жеке моральдық сезімдер арасында, борыш пен

арождан арасында оң тайлы қ атынастарды орнық тыру борыштың талабы ретіндегі қ оғ амдық

тə ртіптің ө зіндік тə ртіп дең гейіне кө терілуіне алып келеді. Борыш адамгершілік қ ажеттікке

айналады. Сол себепті де, ө зіндік тə ртіп дегеніміз борыш пен арожданның жақ ындасуы негізінде

жү зеге асырылатын, жоғ ары адамгершілік сипатқ а ие мінезқ ұ лық қ алпы.

Алайда, кə сіби борыштың қ оғ амдық қ ажеттігін тү сіну, сезіну — ө зіндік тə ртіптің бір жағ ы ғ ана.

Оның екінші жағ ы болып алдығ а қ ойылғ ан міндеттерді орындау шегіндегі жү рістұ рысты таң дау

бостандығ ы, ерік бостандығ ы табылады. Орындаушылық қ асиет ынтамен, ө з дербес шешімі ү шін

жауапкершілікті мойнына алуғ а дайындық пен толық тырылғ анда ғ ана қ ызмет ү шін маң ызды

сипатты иеленеді. Ынтаның болмауы орындаушылық тың адамгершілік қ ұ ндылығ ын жоғ алтады, ал

орындаушылық сыз ынта — тə уекел ретінде кө рсетуге тырысатын кемшілік. Саналы тə уекел

жалпы мү дделерден, борышқ а деген адалдық тан туындайды.

Ерекше атап ө тетін бір мə селе, қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметінде адамгершілік қ атынастарды

қ алыптастырудың тə жірибедегі міндеті қ ызметкерлер қ ызметінің моральдық талаптары мə селесін

шешуді қ ажет етеді. Кə сіби борышты орындауды моральдық бағ алау талабын анық тау қ ызметкер

мен ұ жымның жү рістұ рысының себептерін зерттеуді талап етеді. Кə сіби борыштың адамгершілік

ө лшемі болып сө здер емес, мемлекет пен қ оғ амғ а, қ ызметкерлердің бірбіріне деген қ атынасынан

туындайтын істер табылады. Қ ызметкерлердің жоғ ары моральдық патриоттық жə не кə сіби

қ асиеттері кө п жағ дайда олардың кə сіби жə не қ оғ амдық қ ызметке белсенді араласуы кезінде

қ алыптасатыны белгілі.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің кə сіби борышын орындаудың адамгершілік талабы

тү сінігіне оның тə жірибелік нə тижелерімен қ атар жү рістұ рыс себептері де кіреді. Жекелеген тү рде

қ ызметтің объективтік салдары (оның нə тижелері) да, субъективтік себептер (жү рістұ рыс себебі)

де кə сіби борышты орындаудың адамгершілік қ ұ ндылығ ы туралы жауап бере алмайды. Оны

жү зеге асыру ү шін қ ызметкердің алдығ а қ ойылғ ан міндетін орындаудағ ы жауапкершілігінің

дең гейін, тұ лғ аның мə селелерді шешу мү мкіндігін жə не ө з ə рекеттерінің салдарын есепке алу

дең гейін анық таудың маң ызы зор.

Сонымен қ атар, қ ызметкердің нақ ты ə рекетін адамгершілік тұ рғ ыдан бағ алау оның бұ рынғ ы

қ ызметін есепке алуғ а негіз бола алады.

Кə сіби қ ызметтің моральдық талабы қ ызметкерлердің адамгершілік кү шқ айратын барынша

дамытуғ а бағ ытталады жə не кə сіби борыштың субъективтік жағ ын терең детуге негізделеді.

Кə сіби этиканың маң ызды категорияларының қ атарына абырой категориясын жатқ ызуғ а

болады. Кə сіби абырой — бұ л ө з борышын жантə німен орындаудаудың жоғ ары ə леуметтік

қ ұ ндылығ ын (қ ажеттігін жə не маң ыздылығ ын) қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің ө здерінің

тү сінуі жə не оның қ оғ амдық кө зқ араспен танылуы. Абырой сезімі — бұ л қ ұ қ ық қ орғ ау органдары

қ ызметкерлерінің істері мен ə рекеттерінің қ уатты қ озғ ағ ыш кү ші.

Абырой категориясы қ адірқ асиет категориясымен тығ ыз байланыста. Бұ л категориялар іс

жү зінде ө здерінің объективтік мазмұ ны бойынша сə йкес келеді, бірақ оларды нысандары бойынша

ажыратуғ а болады. Абыройды бағ алау — бұ л қ оғ амдық кө зқ арасты бағ алау, ал қ адірқ асиетті

бағ алау — бұ л, ең алдымен, тұ лғ аның ө з қ алауы бойынша жү зеге асырылады. Ə рине,

қ адірқ асиетті бағ алау қ оғ амдық кө зқ арастан алшақ жү зеге аса алмайды, алайда, бұ л жерде ө зіндік

бағ алау ерекше рольді иеленеді. Ал бұ л бағ алау, ө з кезегінде, тұ лғ аның қ оғ ам алдындағ ы

жетістіктерін сезінуіне негізделеді.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің басым кө пшілігі — абыройдың адамдары. Бұ л қ асиет

олардың қ ызметтік борышты орындауында кө рініс табады. Оның ерекшелігі бейбіт ө мір кезінде де

қ айраттылық ты, ұ стамдылық ты, ө з ісіне жантə німен берілуді талап етумен сипатталады. Ə рине,

олар ө з қ ызметінің маң ыздылығ ы, борышты орындаумен байланысты тұ рақ ты қ ауіп туралы

ешкімге жария салып айтпайды. Олар ө з міндеттерін жай ғ ана атқ арады, халық осы ү шін де

оларғ а риза.

Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерінің абыройын ол ө зі қ ызмет етіп жү рген ұ жымның,

бө лімшенің абыройынан бө ліп қ арастыруғ а болмайды. Сол себепті де, ол ө зінің қ ызметтес

серіктерін ұ ятқ а қ алдырарлық тай ə рекеттер жасамауғ а тырысады. Ұ жымның абыройы — жеке

қ ызметкердің де абыройы. Абыройды сү ю қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкеріне тə н қ асиет. Дұ рыс

тү сінілген абырой жалпы іске кедергі жасамайды, керісінше, оны орындауғ а қ осымша кү штер

береді. Ал абыройғ а табыну жағ ымсыз сезімдермен ұ штасса, онда ол мансапқ орлық қ а айналады.

Мұ ндай жағ дайда адам ө зінің пайдакү немдік мақ саттарына жету ү шін кезкелген қ ұ ралдар мен

жолдарды пайдалануғ а дайын болады.

Қ ызметкер абыройы мен ұ жым абыройының ұ штасуы мақ таныш сезімін, яғ ни, қ ұ қ ық қ орғ ау

органдары қ ызметкерінің осы жү йеде қ ызмет ететіндігін сезінудің моральдық қ анағ аттанғ ан сезімін

тудырады. Соң ғ ы жылдары қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының беделі қ оғ амдық кө зқ арас алдында

біршама тө мендегенімен, қ ұ қ ық қ орғ ау органдары жү йесін халық қ ажетті деп тү сінеді жə не жалпы

алғ анда оғ ан оң бағ а берілуде. Қ ызметкердің борышы — қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының беделін

қ оғ амдық кө зқ арас алдында тұ рақ ты тү рде кө теріп отыру жə не бұ л органдардың ең жақ сы

дə стү рлерін қ айта жаң ғ ырту. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің абыройы оның жақ сы

дə стү рлерге деген қ атынасынан да кө рініс табады. Дə стү рлерді ұ мыту немесе оларды аяқ қ а

таптау қ ызметтік ортада қ атаң сө гіс табатыны сө зсіз. Дə стү рлер — бұ л тек тарих емес, сонымен

қ атар, қ оғ амдық тə ртіпті қ орғ аушы жас буынды тə рбиелеудің қ уатты қ ұ ралы.

Сонымен қ атар, дə стү рлерге сү йену олардың дамуын, алдығ а қ арай қ озғ алысын білдіретінін

ескеріп ө ткен жө н. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің абыройы олардан болашақ қ а деген

ұ мтылысты, ө зінің кə сіби міндеттерін орындау ү шін жаң а ə дістə сілдерді жə не қ азіргі заман

техникасын мең геруді талап етеді. Ол ү шін басқ а елдердің қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының жетістіктері

мен жұ мыс тə жірибесімен танысудың маң ызы зор. Бұ л біздің қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының абыройы

мен қ адірқ асиетін нығ айтып, жоғ арылата тү седі, қ ызметкерлердің кə сіби борышын тиімді

орындауғ а кө мектеседі.

Абырой категориясының тағ ы да бір қ ұ рамдас бө лігі — ө з сө зінде тұ ру. Сө зінде тұ ратын адам!

Бұ л — адамның маң ызды қ асиеті, тіпті, оны кейде абырой тү сінігімен тең естіріп жатады. Сө з

бердің бе — сө зің де тұ р, уə де бердің бе — орында. Ə йтпесе, адамдар сені сыйлаудан қ алады

жə не ө тірікші, бос сө здің адамы деген атқ а қ аласың. Қ ұ қ ық қ орғ ау органдары қ ызметкерлерінің

абыройын қ ұ ртатын басты кемшілік — айтқ ан сө зінде тұ рмау. Ақ ыр аяғ ында мұ ндай қ ызметкер

беделінен айырылады.

Жоғ арыда айтылғ андарды қ орытындылайтын болсақ, абырой категориясы қ ұ қ ық қ орғ ау органдары

қ ызметкерлерінің адамгершілік мə дениетінің ішіндегі ең маң ыздыларының бірі Абыройды

қ адірлеу, бағ алау — бұ л борыш ə рі кү нделікті міндет. Абыройдың мазмұ ны белгілі бір дə режеде

адамның жалпы мə дениетінің дең гейіне, оның рухани жə не физикалық дамуына, мемлекет туралы

ойлай білу қ абілетіне тə уелді. Ал бұ ғ ан ү здіксіз, тұ рақ ты ү йрену керек.

4. Қ айырымдылық пен зұ лымдық

“Мораль” ұ ғ ымы оны, бір жағ ынан, инстинктивті, импульсивті мінезқ ұ лық қ алпына, екінші

жағ ынан, белгілі бір нə тиже алуғ а бағ ытталғ ан рационалдық есепке қ арсы қ оюшылық арқ ылы

ашылады. Ең алғ ашқ ы моральдық уағ ыздар: “Ө зің е қ аламағ ан нə рсені ө згеге

жасама” (адамгершіліктің алтын заң ы) немесе сү йіспеншілік қ ағ идасы: “ө з жақ ының ды ө зің діө зің

сү йгендей сү й”— адамнан ізгілікті сақ тауды талап етеді.

Қ айырымдылық жə не оның антиподы зұ лымдық ө здерінің абстракциялық мағ ынасында

адамгершілік пен имансыздық ты білдіреді. Қ айырымдылық ұ ғ ымы адамдардың ең жалпы

мү дделерін, болашақ қ а деген ү мітін, талаптілектерін білдіреді. Қ айырымдылық ө мірдің сақ талуы

мен дамуына қ ызмет етеді. Зұ лымдық, керісінше, ө мірге кедергі жасап, оны жоюғ а тырысады.

Этикадағ ы барлық жақ сы жə не жаман қ асиеттер салыстырмалы мə нге ие. Мысалы, қ орқ ыныштан

туғ ан кө нбістік ө з қ ұ нын жоғ алтады. Э.Фроммның айтуынша, жекелеген жақ сылық тар мен

жамандық тар емес, ізгілік пен кү нə қ арлық мінезсипаты этикалық зерттеудің нағ ыз пə ні болып

табылады.

Жақ сы адам пайдалы заттарды, ө нер туындыларын жə не ой жү йелерін тудыра алғ анымен, бұ л

игіліктің ең маң ызыдысы оның ө зі болып табылады. Егер физикалық ө су ө зіне қ ажетті

жағ дайларда жү зеге асырыла беретін болса, ал адамгершілік дең гейдегі жаратылыс ү дерісі

автоматты тү рде іске қ осыла қ оймайды. Э.Фромм жазғ андай, “адам ахуалының қ асіреті оның

дамуының толық еместігінде. Адам ə рқ ашан да толық туылуғ а ү лгермей жатыпақ ө мірден ө теді”.

Адамның мə ні мен жазмышы осында.

Аристотельдің айтуынша, адам мақ сатын назарғ а алу арқ ылы ізгілікті анық тауғ а болады.

Жақ сы адам — бұ л ақ ылойдың кө мегімен ө з ə рекетінде адам бойына тə н мү мкіндіктерге жол

ашатын адам. Спинозаның кө зқ арасы бойынша, ізгілік адамның ө з кү шін пайдалануын білдіреді,

ал кү нə карлық ө з кү шін пайдалана алмаушылық, зұ лымдық тың мə ніə лсіздік. Бұ л айтылғ андардан

шығ атын қ орытынды, “қ айырымдылық тың ” анық тамасы — бұ л қ алыпты ə леуметтік

қ ұ ндылық тарды білдіретін жалпы этикалық ұ ғ ым ғ ана емес, адамдар қ ылық тарында жү зеге асатын

адамгершілік.

Жақ сылық пен жамандық ты одан ə рі талдау “Адам қ айырымды ма ə лде зұ лым ба? ” деген

тү бірлі сұ рақ қ а жауап іздейді. Гуманистік этиканың кө птеген ө кілдері адам жаратылысынан

қ айырымдылық жə не зұ лымдық оның табиғ атынан тыс деген тұ жырымды жауапты ұ станады (Э.

Фромм. Человек для себя. Минск. 1992.). Ізгілікті адам концепциясының айшық ты кө рінісі ХХ

ғ асырдың ұ лы гуманисі А. Швейцердің ө мірді қ астерлеу туралы ілімінде байқ алады. Оның негізгі

сə ттеріне тоқ талайық.

Адам ө зінің ішкі ұ мтылысында ө мірге қ олынан келгенше кө мектесуге тырысқ анда ғ ана,

кезкелген тірі нə рсеге зиян келтірмеуді ұ станғ анда ғ ана нағ ыз адамгершілігімен кө рінеді. Ол ү шін

ө мір қ асиетті. Ол ағ аштың жапырағ ын жұ лмайды, бірдебір гү лді ү збейді, бірдебір жə ндікті басып

кетпейді. Жазғ ы тү нде шаммен жұ мыс істеп отырғ анда, отқ а ұ мтылғ ан кө белек қ анатының кү йгенін

кө рмес ү шін терезені жауып, қ апырық та отырғ анды дұ рыс кө реді (А. Швейцер. Благоговение

перед жизнью. М., 1992, 218бет).

Ө мірді қ астерлеу этикасы ө зге адамдар алдындағ ы парыздан бас тартып, ө здерін еркін сезінген

адамдарды мақ тау да, даттау да керек емес деп есептейді. Ол қ андай формада, қ андай жағ дайда

болмасын, біздің ө зге адамдарғ а қ атынасымызда адам болып қ алуымызды талап етеді. Сен

бақ ыттысың, сондық тан, кө п нə рсені қ ұ рбандық қ а шалуғ а тиіссің. Ө згелерге қ арағ анда сағ ан

денсаулық, қ абілет, талант, табыс, байлық жə не т.б. кө п мө лшерде берілгенмұ ның бə рін сен

ө зө зінен келді деп есептеуге тиіс емессің. Сен оның ақ ысын ө теуің керек. Сен ө зге ө мір ү шін ө з

ө мірің нің кү шін беруге міндеттісің (А.Швейцер, 225бет).

Алайда, нақ ты ө мір компромистерге (келісімдерге) толы, ө з ө мірімді сақ тау ү шін мен зиян

келтіруі мү мкін ө зге ө мірлерден ө зімді қ орғ ауым керек. Мен ө сімдіктерді, жануарларды жою

арқ ылы ө зіме азық табамын. Менің бақ ытым ө згелерге зиян келтіруден қ ұ ралады. Шындығ ында,

этикалық емес, тек ө мір қ ажеттілігі мен этиканың қ оспасы болып табылатын нə рселерді адамдар

этикалық ретінде қ абылдайды.

Гуманистік этика бұ л компромисті мойындамайды жə не ақ тамайды. Ол тек ө мірді сақ тауғ а жə не

дамытуғ а қ ызмет ететін нə рселерді ғ ана ізгілік, қ айырымдылық ретінде мойындайды. Мұ нан ө зге

қ ылық тардың барлығ ы, мейлі ол қ андай жағ дайда жасалсын, зұ лымдық ты сипаттайды. Адам

ө мірге зиян келтіру қ ажеттігіне қ аншалық ты бағ ынатынын жə не бұ л ү шін ө зіне қ аншалық ты кінə

арқ алайтынын ə рқ ашанда ө зі шешіп отыруы тиіс. Адам осылайша адамгершілік тұ рғ ыда

шынығ ады. Сонымен, гуманистік этикада қ айырымдылық — бұ л ө мірді бекіту, адамның ө з кү шін

дұ рыс пайдалануы. Ал ізгілік — бұ л ө зінің ө мір сү руі ү шін жауапкершілік. Зұ лымдық адамды

кү шінен айырады, жамандық, кү нə қ арлық — бұ л ө зө зіне деген қ атынастағ ы жауапсыздық.

Этикалық ой тарихында зұ лымдық тың ə ртү рлі концепцияларын кездестіруге болады: оны

ақ таудан бастап, “аз зұ лымдық ” теориясымен сипатталатын апологиясына дейін. Олардың

арасында зұ лымдық туралы діни ілім белді орынды иеленген. Оның бизнес этикасына тікелей

қ атысы бар. Егер нарық тың дамығ ан ошақ тарын (Батыс жə не АТА) алар болсақ, онда

христиандық пен буддизмнің (ə ртү рлі кө ріністегі) ү стем ық палын байқ ауғ а болады. Ə леуметтік

зерттеулер мə ліметіне сү йенсек, еуроамерикандық тар негізгі этикалық қ ұ ндылық тар ретінде

христиандық тың он ө сиетін атайды.

Зұ лымдық тың христиандық концепциясы бойынша зұ лымдық Қ ұ дайдан емес, ə лемнің Қ ұ дай

жаратқ ан бейболмысынан шығ ады. Бү тіндей алғ анда, ə лем игілікті жə не ə сем болып табылады, ал

зұ лымдық онда салыстырмалы тү рде ө мір сү реді: жетіспеушілік, жоқ шылық, терістеушілік жə не

бейболмыс тү рлерінде. Ə лемде жетілмеген заттарбалшық, ірің, тұ рпайлық пен қ атар, моральдық

зұ лымдық тар дакү нə мен кү нə қ арлар да ө мір сү реді. Кү нə лі ə рекеттердің мазмұ ны алуан тү рлі:

ө тірік, адасушылық, қ улық, ө зімшілдік, ыза, ө лім, қ ырқ ыс, алдау, ө сек, реніш, мақ таншық тық,

тə каппарлық, бірбеткейлік, сатқ ындық, қ аталдық, маскү немдік, ұ рлық, жала жə не т.б. Олар

жалпыадамзаттық адамгершілік нормалардың бұ зылуын білдіреді, ал діни тұ рғ ыда

жаратылыстағ ы кү нə қ арлық туралы мифпен байланысты. “Қ анауды, қ ұ лдық ты, тү рмені, қ ару мен

бомбаны Қ ұ дай емес, адам ойлап тапты. Жоқ шылық пен ауыр ең бекті Қ ұ дайдың еркі емес,

адамның менмендігі мен ақ ымақ тығ ы тудырды. Біз қ аруымызды тастауғ а тиіс бү лікшілдерміз” (К.

Льюис. Страдание.— “Этическая мысль”, М., 1992, 411бет). Зұ лымдық тың христиандық

тү сіндірмесінде тə н қ ұ марлығ ын сынау идеясы ү лкен орын алғ ан. Інжіл уағ ызы былай дейді:

“Тə нің нің қ амын жеуді қ ұ марлық қ а айналдырма”. Адамның табиғ аты алғ ашқ ы кү нə қ арлық тан бері

бұ зылғ ан, тек Қ ұ дайдың шапағ аты ғ ана адамды қ ұ тқ ара алады.

Христиандық пен салыстырғ анда исламда адам ү шін зұ лымдық тың кө зі ө зге адамда емес. Адам

ү шін тозақ болып оның ө зімшілдігі табылады. Адам ө зө зінен бас тартып, Қ ұ дайғ а жақ ындауы

керек. Бү гінгі ə лемде адамның бейшаралығ ы идеясы ө з кө рінісін авторитарлық жү йелерден

(фашизм, социализм, автократия жə не т.б.) тапты. Оларда мемлекет, партия, элита, автократ

ү стем кү штерге айналса, ал мү гедек ө з бейшаралығ ын мойындап, бағ ынуғ а мə жбү р болды. Қ азіргі

кездегі кө птеген “демократиялық мемлекеттердегі” нақ ты демократия мен еркіндіктің жоқ тығ ын,

жоғ арыда келтірілген зұ лымдық тардың ү стемдігін олардың билеушілері “халық еркі” туралы арзан

демагогиямен жапқ ысы келеді. Шындығ ында, алдаукү нə, ал арам пиғ ылмен алдауекі есе кү нə.

Егер зұ лымдық нақ ты ө мір сү рген болса, онда гуманистік этиканың алдында мынадай сұ рақ

туындайды: авторитарлық бұ йрық тар мен тыйымдарғ а сү йенбей адам жаратылысының

деструктивті қ ырларын қ алай шектеуге болады? Бұ л сұ рақ қ а Э.Фромм ө згеше жауап береді. Оның

пікірінше, жек кө рудің рационалды жə не иррационалды тү рлері бар. Реактивті, рационалды жек

кө рубұ л адамның ө зінің жə не ө зге адамның ө міріне, еркіндігіне, идеясына тө нген қ аупіне жауап.

Ол ө мірлік қ атерге жауап ретінде пайда болады жə не қ атер сейілгенде жойылады: ол ө мірдің

ұ мтылыстарына қ арсы тұ рмайды, керісінше, оғ ан серік болады.

Иррационалды жек кө рубұ л мінездің белгісі, ү немі жек кө руге дайын тұ ру. Жек кө руші адам

ө зінің осы сезімін кө рсетуге қ олайлы жағ дай туғ анда ө зін бақ ытты сезінетіндей кө рінеді. Ө зің діө зің

жек кө руге де болады, ол қ ұ рбаншылдық тан, аскетизмнен жиі кө рінеді. Ө мірді бекітуші энергияғ а

кедергі келтіретін жеке жə не ə леуметтік жағ дайлар деструкивтілікті тудырады, ал ол, ө з кезегінде,

зұ лымдық тың ə р алуан кө зінің бастауына айналады. Бұ дан шығ атын қ орытынды, адам міндетті

тү рде зұ лым емес, ол ө зінің ө суі мен дамуына қ ажетті жағ дайлар жоқ тығ ынан зұ лым адамғ а

айналады. Зұ лымдық ө з алдына дербес ө мір сү ре алмайды, ол қ айырымдылық тың жоқ тығ ының,

ө мірде ө зін іске асырудағ ы сə тісздіктің нə тижесі болып табылады.

Этиканың негізгі категориясы “қ айырымдылық ты” қ арастыру оның “пайда” тү сінігімен

арақ атынасын анық тамай толық жү зеге аспайды. “Пайда” адамдардың экономикалық

ұ мтылыстарының соң ғ ы мақ сатын білдіреді. Бұ л, ə сіресе, ұ зақ жылдар бойы тең естірілу мен

аскетизм рухында тə рбиеленген, байлық, лə ззат алу, табыс туралы ойлаудың ө зі ə деттен тыс

саналғ ан кешегі посттоталитарлық қ оғ ам мү шелері ү шін маң ызды.

Қ айырымдылық пен пайданы қ арсы қ оюдың бұ рыннан келе жатқ ан дə стү рі бар. Кезінде

Аристотель ө зінің “Никомах этикасында” этиканың айналысатын мə селесі жай игіліктер емес,

жоғ ары игіліктер деген болатын. Еуропалық этикада ə ртү рлі ойшылдар моральдық ə рекет пен

утилитарлық ə рекет арасын ажырата зерттеген. Алайда “қ айырымдылық ты” да, “пайданы” да

біріктіретін нə рсе бар: олар қ алыпты ə леуметтік қ ұ ндылық тарды білдіреді. Егер қ айырымдылық

адамның мақ сатымен кө бірек байланысты болса, ал пайда — бұ л белгілі бір мақ сатқ а жету ү шін

жарамды қ ұ ралдардың сипаттамасы. “Пайда”, ”табыс”, ”тиімділік” — бұ лар максималды

мақ саттарғ а минималды қ ұ ралдармен жетуді білдіретін негізгі ұ ғ ымдар. Мұ ндай пайдалы ə рекетті

арнайы зерттейтін ғ ылым праксеология деп аталады.

Утилитаризмнің негізін қ алаушы И.Бентам ізгілік пайдағ а қ арсы тұ рмайды, ө йткені, мү дделер

ə ртү рлі, ізгілік ү лкен мү дде ү шін кіші мү ддені қ ұ рбан етуді білдіреді деп санайды (И.Бентам.

Избранные сочинения. Т.1, 21бет). Утилитаризмнің негізгі қ ұ ндылық тарын мынадай қ анатты

сө здер арқ ылы аң ғ аруғ а болады: “Табысқ а ұ мтыл”, “Ө з мү ддең нен шығ а отырып, барлығ ынан

пайда тап”, “Мақ сатқ а жетуде тиімді қ ұ ралдарды қ олдан”. Мұ ндай адамның бойында тартымды

қ асиеттер болады: мақ саткерлік жə не тə уекелшілдік, тə уелсіздік, батылдық, ү немшілдік, тə ртіптілік

жə не т.б. Егер пайданы ө зімшілдікпен араластырмаса, онда пайда қ ағ идасы жеке мү дделер

ү йлесімділігінің маң ызды тетігі ретінде кө рінеді, оның ү стіне мұ ндай синэнергетикаландыру жалпы

игілікке жақ ындатады.

Ə рине, пайдалылық қ ағ идасын абсолюттендіріп, оны жоғ арғ ы ізгілік ретінде идеал тұ туғ а

болмайды. Пайдалылық қ ағ идасы, сө з жоқ, жоғ ары гуманизмнің абсолюттік мораліне қ айшы

келеді. Мысалы, алкоголь, темекі ө німдері, экологияғ а зиянды техника ө ндірісі сияқ ты бизнес

тү рлері тұ рғ ындардың бір бө лігі ү шін пайдалы. Қ ызмет кө рсету мен тауардың кейбір тү рлерінің

нарық қ а тартылуы оларды экономикалық тұ рғ ыда ақ тағ анымен, адамдарда жаман ə деттер

туғ ызады, қ оғ амның адамгершілік денсаулығ ына зиян келтіреді. Мұ ны Б.Мандевиль аң ғ арып,

ө зінің “Аралар туралы аң ызында” былай дейді: “Жеке адамдардың жаман қ ылық тары — қ оғ ам

ү шін ізгілік”.

Пайдалылық қ ағ идасы жоғ ары моральғ а қ айшы келгенімен, ол қ оғ амдық қ атынастарғ а ене

отырып, ол ү шін жағ дай туғ ызады, қ оғ амның ү йлесімді дамуының, ондағ ы адамдардың кү ш,

қ абілеті ашылуының маң ызды факторына айналады. Қ айырымдылық пен пайдалылық тың

арақ атынасын қ арастыру ə леуметтік жə не моральдық ə ділеттілік мə селесін туындатады.