![]() Главная страница Случайная страница КАТЕГОРИИ: АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника |
Ық этикасының пəніСтр 1 из 18Следующая ⇒
Т. Х. Ғ абитов Заң гер этикасы Оқ у қ ұ ралы Алматы ББК 87.75 я73 Ғ 12 Абитов Т. Х. Заң гер этикасы. Жоғ арғ ы оқ у орындарына арналғ ан оқ у қ ұ ралы. - Алматы: Заң ə дебиеті, 2006. — 110 бет ISBN 9965-620-28-8 Ұ сынылып отырғ ан оқ у қ ұ ралында мемлекеттік білім беру стандартының талаптарына сə йкесқ ұ қ ық тық этиканың негіздері берілген. Бұ л оқ улық та тө мендегі жарияланғ ан кітаптардың жекеленген материалдары қ олданылғ ан: Ғ абитов Т.Х., Жатқ анбаев Е.Б. Бизнес этикасы. Анкара, Йепа, 1997; Профессиональная этика сотрудников правоохранительных органов. М: Щит и меч, 1998; Ғ абитов Т.Х. жə не т.б. Этика негіздері. А., 1997. Қ ұ ралды дайындауғ а Р.М.Рақ ымбеков пен А.Т. Ғ абитова қ атысты. Оқ улық Қ азақ стан Республикасындағ ы жоғ арғ ы оқ у орындары мен колледждерінің студенттеріне, қ ұ қ ық тық этиканың нормативтік қ ұ жаттары мен мə селелері толғ андыратын кө пшілік қ ауымғ а арналғ ан. ББК 87.75 я73 Ғ 00 (05) 03 − © Ғ абитов Т.Х., 2006. ISBN 9965-620-28-8 © Заң ə дебиеті, 2006 М А З М Ұ Н Ы 1. Қ ұ қ ық этикасының пə ні 2. Этикалық категориялардың ерекшеліктері мен ə леуметтік функциялары 3. Кə сіби борыш пен абырой 4. Қ айырымдылық пен зұ лымдық 5. Ə ділеттілік 6. Бақ ыт 7. Ар-ұ ят 8. Ə дет-ғ ұ рып, миф жə не қ ұ қ ық 9. Канондық қ ұ қ ық пен мораль 10. Табиғ и қ ұ қ ық пен мораль 11. Рим қ ұ қ ығ ы адамгершілік қ ұ ндылығ ы ретінде 12. Позитивтік қ ұ қ ық пен мораль 13. Тірі қ ұ қ ық қ ұ қ ық тық моральдың қ айнар кљзі ретінде 14. Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметінің адамгершілік мазмұ ны 15. Қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметіндегі адамгершілік шиеліністер 16. Қ ұ қ ық тық тə ртіпті сақ таушы лауазымды тұ лғ алардың жү ріс — тұ рысының кодексі 17. Полиция қ ызметі этикасының негізгі қ ағ идалары 18. Ресей Федерациясындағ ы ішкі істер органдарының қ атардағ ы жə не басқ арушы қ ұ рамының абырой кодексі 19. АҚ Ш полиция қ ызметкерінің моральдық -этикалық кодексі 20. ГФР полиция қ ызметкерінің этикасы 21. Францияның ұ лттық саясаты деонтологиясының кодексі 22. Ұ лыбританиядағ ы полициялық қ ызметтің этикалық қ ағ идалары туралы Ереже ық этикасының пə ні Қ азіргі кезде біздің қ оғ амда адамды таныпбілуге деген ұ мтылыс кү нненкү нге артуда. Этика да, қ ұ қ ық та адамтанушы пə ндер ретінде қ алыптасуда. Бұ л екеуін біріктіретін басты ө зек — адам. Осындай тоғ ысудың нə тижесінде ғ ылыми талдаудың жаң а бағ ыттары ретінде қ ұ қ ық философиясы немесе тə жірибедегі қ ұ қ ық ты орнық тырумен байланысты жеке қ ұ қ ық, жергілікті қ ұ қ ық жə не т.б. қ алыптасады. Қ ұ қ ық философиясына жү гіну — қ азіргі заманғ а адам ө мірінде қ ұ қ ық тың алатын орнын тү сінуге ұ мтылыс. Қ ұ қ ық философиясы — қ ұ қ ық тың танымдық, қ ұ ндылық ты жə не ə леуметтік негіздері туралы ғ ылым, қ ұ қ ық тың мə ні туралы ілім. Басқ аша сө збен айтқ анда, адамның қ андай себептердің нə тижесінде жə не қ андай мақ саттар ү шін қ ұ қ ық ты орнық тыратындығ ы туралы ғ ылым. Қ ұ қ ық этикасы белгілі бір дə режеде қ ұ қ ық философиясының сипатына ие. Алайда, сонымен қ атар, қ ұ қ ық этикасының ө зіне тə н бірқ атар ерекшеліктері де бар. Философия ə ртү рлі мектептер мен бағ ыттарғ а объективтік шолу жасауғ а, барлық қ ұ қ ық тық теориялардың жиынтығ ы мен олардың дү ниетанымдық негіздерін қ амтитын белгілі бір кө зқ арас қ алыптастыруғ а ұ мтылады. Ал қ ұ қ ық этикасы тек бір ғ ана аспектіні таң дайды. Ол, біріншіден, қ ұ қ ық ты емес, қ ұ қ ық тағ ы адамды қ арастырудан, екіншіден, адамның қ ұ қ ық қ а деген қ ұ ндылық қ атынасын талдаудан қ ұ ралғ ан. Бұ л қ атынас адамның қ ұ қ ық тық шындық ты бағ алауын білдіреді. Мұ ндай бағ алау ə рқ ашан жекелік сипатқ а ие жə не іштей еркін бола тұ рып, адамгершілік сипатты да иеленеді: адамның еркіндік, ə ділдік, жақ сылық пен жамандық, басқ алар мен ө зінің алдындағ ы борышы туралы кө зқ арасымен тығ ыз байланысты болады. Қ ұ қ ық ты тү сінуде негізгі екі бағ ыт бар: объектіге зор мə н беретін (объектоцентристік) жə не субъектіге зор мə н беретін (субъектоцентристік) бағ ыттар. Этика бұ лардың екіншісін таң дайды. Яғ ни, қ ұ қ ық этикасының субъектоцентристік бағ ыты басқ а бағ ыттарды жоқ қ а шығ арады: бұ л жерде ең маң ыздысы — субъектінің мү дделері (бұ л мə селеге ұ қ сас жағ дай ретінде сот процесіндегі адвокатты тағ айындау мен оның ролін атауғ а болады: адвокат ə рқ ашан сотталушының мү ддесін білдіреді). Ал объектоцентристік бағ ыт адамғ а қ ұ қ ық та қ алыптасқ ан мү мкіндіктерге тə уелді ауыспалы сипат береді. Яғ ни, адам жү рістұ рыс еркіндігі “берілетін” немесе ”берілмейтін” объект ретінде тү сіндіріледі. Қ ұ қ ық этикасының пə ніне анық тама берместен бұ рын, этиканың пə ні мен қ ұ қ ық тың пə нінің анық тамаларын келтіріп ө ткен жө н болар. Мораль дегеніміз не? Бұ л сұ рақ тың жауабы зерттеушінің объектоцентристік немесе субъектоцентристік бағ ытты ұ стануына байланысты ə ртү рлі болады. Объектоцентристік дү ниетаным адамды табиғ итарихи ү рдістің (процесстің) нə тижесі ретінде қ арастырады. Бұ л кө зқ арасқ а сə йкес, адамның дамуы экономикалық, саяси, техникалық жағ дайлармен анық талады. Мұ ндай дамудың жоғ арғ ы сатысы болып адамның ақ ылпарасаты табылады. Аталғ ан бағ ыт арқ ылы кө птеген мə селелерді тү сіну қ иынғ а соғ ады: неге тарих кө п жағ дайларда адамды гуманизациялаудан алшақ татады, неге адам нақ ты ə леуметтік жағ дайларғ а нашар бейімделеді, неге ол қ арамақ айшылық сыз бақ ытты кө тере алмайды жə не т.б. Субъектоцентристік дү ниетаным адамды басқ аша қ абылдайды. Бұ л бағ ытқ а сə йкес, адамның бойында болмыстың барлық қ ұ пиялары кө рініс тапқ ан. Оны тек ұ тымды ə дістермен таныпбілу мү мкін емес. Адам — микрокосм, оның ə лемінің нақ ты айқ ын шегі жоқ. Тарих дегеніміз адамның ө зінө зі дамытуының “соқ ыр тə уекелі”, ал объективтік шындық — адамның ішкі кү шқ айратының дамуының кө рініс табуының нə тижесі. Қ ұ қ ық тың пə ніне жү гінуде, қ ұ қ ық туралы ə дебиетте оны тү сінудің кем дегенде екі жолы бар екендігін ескеріп ө ткен жө н: қ ұ қ ық ты кең мағ ынада тү сіндіру жə не тар мағ ынада тү сіндіру. Кең мағ ынада қ ұ қ ық ə детғ ұ рыпты (ə дет қ ұ қ ығ ы), дінді (канондық қ ұ қ ық), табиғ и қ ұ қ ық ты, позитивтік қ ұ қ ық ты, тірі қ ұ қ ық ты жə не т.б. қ амтиды. Тар мағ ынада қ ұ қ ық мемлекет жариялағ ан нормалар мен заң дардың жиынтығ ы ретінде тү сіндіріледі. Басқ аша айтқ анда, іс жү зінде қ ұ қ ық ты тү сінудің екі жолы қ алыптасқ ан. А. А. Гусейнов моральдың ерекшеліктерін былай анық тағ ан: а) ол адамның бірігіп ө мір сү ру қ абілетін сипаттайды жə не адамдар арасындағ ы қ атынастардың нысанын білдіреді; ə) моральдық заң ə рекеттің субъектісі мен объектісін бө ліп қ арастыруғ а жол бермейді, яғ ни, моральды жариялау мен оны ө з басынан ө ткеру — бұ л біртұ тас ү рдіс; б) мораль — адамның ерікті тү рде ө з мойнына алғ ан ауыр жү гі. Мораль — адамның ө зінө зі бə ске тігуімен сипатталатын ойын. Сократ у ішуге мə жбү р болғ ан. Иса пайғ амбар керіп шегеленген. Джордано Бруно отқ а жандырылғ ан. Ганди ө лтірілген. Міне, бұ л ойынның ұ тыстары осындай. Заң дар жекелеген адам санаттарына қ атысты қ атал, моральғ а қ айшы, қ айырымсыз болуы мү мкін. Неге? Бұ л сұ рақ қ а жауап беру ү шін, мораль мен қ ұ қ ық тың ө зара ə серін талдауғ а тырысып кө релік. Яғ ни, алдымен, қ ұ қ ық тың адамгершілік қ ұ ндылық тар мен моральдық нормалар туралы кө зқ араста қ алай кө рініс табатынын, содан кейін, моральдың қ ұ қ ық қ а қ алай ə сер ететінін қ арастырайық. Мораль адамзат қ оғ амының немесе жеке адам дамуының белгілі бір кезең інде, яғ ни, филогенезде жə не онтогенезде пайда болады. Моральдан бұ рын адамдық “Меннің ” қ алыптасуының сатылары орын алады: а) Табыну сатысы адамның “Біз” феноменінен кө рініс табатын ə леммен біртұ тастығ ын, оның ə лем мен басқ а адамдардан ажырамайтындығ ын, адамның дү ниетанымының басқ алармен біртұ тастығ ын білдіреді; ə) Мə дениет сатысы адам қ ызметінің жə не адамдық ерекшеліктердің алуан тү рлілігі жағ дайындағ ы мə дени нысандарды іріктеуді білдіреді. Бұ л сатыда біз адамгершілік деп атайтын адамдар арасындағ ы ө зара қ арымқ атынастардың табиғ и нормалары қ алыптасады, негізгі адамгершілік қ ұ ндылық тар: еркіндік, жақ сылық, жамандық, ə ділдік пайда болады. Мə дениет сатысы ө ркениеттің пайда болуымен аяқ талады. б) Социум сатысында жақ сылық, жамандық, еркіндік қ ұ ндылық тары борыштың ə леуметтік тү сінігіне ауысып, нақ ты бір қ оғ амда ə леуметтендіріледі де, ə леуметтік жə не қ ұ қ ық тық нормаларғ а айналады. Бұ л кезде олардың адамгершілік бастамасы біртіндеп жоғ алып, жойылып кетеді. Егер алдың ғ ы сатыда біз гуманистік этика (фр. humanite — адамды сү ю) туралы сө з қ озғ асақ, бұ л сатыда ə леуметтік этика жө нінде пікірлер айтылды. Ə леуметтік этиканың ерекшелігі — ол жекелеген, нақ ты бір адамның емес, социумның мү дделеріне бағ ытталғ ан. Адам бұ л этикада қ оғ ам ə сер ететін объект ретінде немесе басқ а социум (қ оғ амның немесе белгілі бір ə леуметтік институттың бө лігі) ретінде кө рініс табады. Ə леуметтік этика, ең алдымен, адамның жү рістұ рысының сыртқ ы келбетіне, оның этикеттік имиджіне назар аударады. Ол адамдағ ы сыртқ ы мен ішкі элементтерді тікелей тү рде бө ліп қ арастырады, сө йтіп, оны еркіндіктен айырады. Осығ ан байланысты, адамғ а сыртқ ы ə сер мен жеке мінезқ ұ лық арасындағ ы ішкі шиелініс қ айнар шегіне жетіп, ол сыртқ ы қ арамақ айшылық тардан кө рініс табады. Осылай, қ азіргі кездегі тү сініктегі қ ұ қ ық салыстырмалы тү рде кеш, ө ркениеттің пайда болуы жағ дайында пайда болғ ан (Римде). Ол кү рделенген сыртқ ы ə леуметтік ө зара ə серлесулердің жү йесінде адам тұ лғ ағ а айналғ ан кезде пайда болады. Осы кезде адамның жекелеген адамдық бастамасы кө лең кеге, яғ ни, интимдік, достық қ арымқ атынастар, жеке шығ армашылық ə леміне ауысады, ал бұ л жағ дайда адамгершілік норма, қ ұ ндылық тың қ ажеттігі туындайды. Заң ды социологизм асқ ан дə лдікпен ə леуметтік психологияның, антропологияның, адам биологиясының жаң алық тарынан, техникалық ө нертабыстардан не алуғ а болатынын “ескере” отырып, қ ұ қ ық тың, заң ның барлық салағ а талғ аусыз ə сер ететіндігін кө рсетеді. Қ ұ қ ық жү рістұ рыстардың сыртқ ы жағ ына, ал этика олардың ішкі жағ ына мə н береді. Олардың ө зара кү ресіне қ арамастан, қ ұ қ ық тық норма ө зінің моральдық, адамгершілік мазмұ нының арқ асында ғ ана ө мір сү реді. Осы жағ дай арқ ылы кө птеген “бос” заң дардың ө мірде кездесуі тү сіндіріледі. Сондық тан да, қ ұ қ ық моральдық климатты, адамгершілік қ ұ ндылық тарды сақ тау ү шін мү дделі. Себебі, олар қ ұ қ ық ты қ оректендіріп отырады. Қ ұ қ ық тық жə не адамгершілік нормалардың шиелінісі кө п жағ дайларда адамды зорлауғ а, қ анауғ а бағ ытталғ ан тоталитарлық жү йе заманында, мемлекет мү дделерінің адамның табиғ и қ ұ ндылық тарымен қ айшы келетін заманында орын алады. Бұ л шиеліністен шығ удың бірденбір жолы — қ ұ қ ық ты ө згерту (жасанды қ ұ рылым ретінде), оны адамғ а қ арай ың ғ айландыру, адамның мү дделері мемлекет мү дделерінен жоғ ары тұ ратындай, ал мемлекет адамның ө зінө зі жү зеге асыруына мейлінше мү мкіндіктерді қ амтамасыз ететін қ ұ рал болатындай етіп жағ дай жасау.
|