Жəне əлеуметтік функциялары

Барлық ғ ылым тү рлеріндегі сияқ ты этикада да бірқ атар категориялар бар. Категориялар

заң дармен, қ ағ идалармен, ə дістермен біріге отырып, кезкелген ғ ылымның мазмұ нының негізін

қ ұ райды. “Категория” сө зінің ө зі грек тілінен шық қ ан. Ол арқ ылы шынайы ө мірдің маң ызды

жақ тарын кө рсететін мейлінше жалпы тү сініктер сипатталады. Ол — адам танымының ө зекті

пунктері.

Этика категориялары — моральдың ең мə нді жақ тары мен тұ старын кө рсететін, ғ ылым

ретіндегі этиканың теориялық аппаратын қ ұ райтын жалпы тү сініктер. Этика категориялары

адамгершілік сананың теориялық дең гейінде ө мір сү реді. Олар — рухани, идеалды тə ртіптің

қ ұ рылымдары, болмыстың адамгершілік жақ тарының субъективтік кө рінісі, ə леуметтік қ ұ былыс

ретіндегі мораль туралы жү йеленген, ғ ылыми негізделген, теориялық білімдер жиынтығ ы.

Сонымен қ атар, моральдық қ ұ былыстардың кө рініс табуы тек теориялық дең гейде ғ ана жү зеге

асырылмайтындығ ын ескеру қ ажет. Олар нақ ты сезімдер, кө зқ арастар, армантілектер жə не т.б.

тү рде қ арапайым сананың дең гейінде де кө рініс табады. Жоғ арыда аталғ ан екі дең гейде де,

кө рініс тапқ ан элементтер бірдей сө здермен сипатталады. Мысалы, борыш категориясы бар екені

белгілі, сонымен қ атар жеке тұ лғ аның борыш туралы кө зқ арасы да бар.

Этикалық категориялар туралы сө з қ озғ ай отырып, олардың ___________ғ ылымның кейбір “қ ызметтік”

функцияларын атқ аратынын да атап ө ткен жө н. Біріншіден, олар қ оғ амдық қ атынастардың саласы

ретіндегі моральды танудың таусылмас баспалдақ тары. Екіншіден, олар танымның дербес қ ұ ралы

болып табылады. Ү шіншіден, этика категориялары — моральдық танымның бірінші тə ртіптегі

мə ннен екінші тə ртіптегі мə нге жə не т.б. дамуының, қ озғ алысының нысаны.

Басқ а ғ ылымдардың категорияларына тə н белгілерді, қ асиеттерді иеленгенімен, этикалық

категориялардың ө зіне ғ ана тə н бірқ атар ерекшеліктері де бар.

Біріншіден, олар қ оғ амдық қ атынастардың адамдардың жү рістұ рысымен, олардың жақ ысылық

пен жамандық, борыш, абырой, ə ділдік туралы кө зқ арастарына сə йкес бірбіріне, қ оғ амғ а,

мемлекетке, отбасына, ұ жымғ а деген қ атынасымен байланысты жақ тарын кө рсетеді. Алайда,

мұ ндай жағ дайларда олар ə рқ ашан таза кү йде кө рініс таппауы да мү мкін, себебі, кейбір кездерде

олар басқ а ғ ылымдардың категорияларымен араласып кетеді де, сол категориялардың

адамгершілік аспектілерін ашып кө рсетеді.

Екіншіден, этикалық категориялар бағ алаушылық, аксиологиялық сипатқ а ие. Басқ аша

айтқ анда, олардың барлығ ын жақ сылық пен жамандық, қ айырымдылық пен зұ лымдық тұ рғ ысынан

бағ алауғ а болады, ал олардың ө здері осы бағ алаудың нысаны ретінде кө рініс табуы мү мкін: адал,

тə ртіпті, ə діл, жауапкершілі мол адам жə не т.б.

Ү шіншіден, олар адамдардың жү рістұ рыстары мен қ арымқ атынастарын реттеу қ ұ ралы болып

табылады, қ оғ амның адамгершілік талаптарын кө рсетеді.

Тө ртіншіден, басқ а да адамгершілік қ ұ рылымдар: қ ағ идалар, нормалар, талаптар, ережелер

жə не т.б. сияқ ты этика категорияларының беделі мен маң ыздылығ ы қ оғ амдық кө зқ арастың немесе

жеке тұ лғ аның ө зіндік санасының кү шіне негізделеді.

Бесіншіден, этика категорияларында, басқ а ғ ылымдардың категориялары мен тү сініктерімен

салыстырғ анда, қ оғ амдық қ атынастардың эмоционалдық жағ ы мейлінше кең кө рініс тапқ ан.

Жоғ арыда айтылғ андай, этика категориялары мазмұ ны бойынша объективті, ал нысаны

бойынша субъективті сипатқ а ие. Мазмұ нының объективтілігі, онда шынайы ө мірде бар жə не

адам санасынан тə уелсіз элементтер бар екендігін білдіреді. Бірақ, бұ л мазмұ н адамдармен

тү рліше бағ алануы мү мкін. Мұ ндай бағ алау бірқ атар факторларғ а байланысты қ алыптасады,

олардың ішінен мыналарды атауғ а болады: тұ лғ аның интеллектуалдық дамуы, оның адамгершілік

мə дениеті, ө мір сү ру салты. Міне, осындай факторлардың ə серінен белгілі бір ө мірлік оқ иғ аны екі

тұ лғ а тү рліше бағ алауы мү мкін.

Этикалық категориялар саны жағ ынан ө те кө п, сондық тан ғ ылыми жə не тə жірибелік

мақ саттарда оларды топтарғ а бө лу орын алғ ан. Кейбір ғ алымдар оларды қ ұ рылымдық жə не

субстанционалдық (мə ндік) деп екіге бө леді. Басқ а бір ғ алымдар мұ ндай бө лудің негізі ретінде

басқ а қ ағ иданы ұ сынады: белгілі бір категорияны функционалды ретінде қ арастырып отырып,

топтауды осы категорияның негізінде жү зеге асырады. Мысалы, Эпикур этиканың барлық

категорияларын бақ ыт категориясына бағ ындырғ ан. Аристотель ең маң ызды деп игілік

категориясын санаса, Кант борыш категориясына ерекше мə н берген. Алайда, қ азіргі кезде де осы

мə селеге қ атысты нақ ты бір кө зқ арас жоқ. Отандық этикада барлық категориялардың жиынтығ ын

кө п жағ дайда моральдың қ ұ рылымының негізінде бө леді. Бұ л қ ұ рылымның негізгі элементтері

ретінде кейбір ғ алымдар моральдық тə жірибені, моральдық сананы жə не адамгершілік ө зіндік

сананы таниды. Алайда, кең ірек таралғ аны болып, басқ а бір ғ алымдардың моральдың қ ұ рамында

моральдық сана, адамгершілік қ арымқ атынастар жə не адамгершілік қ ызмет бар екендігін

мақ ұ лдайтын бағ ыты саналады. Жоғ арыда аталағ ан екі бағ ыттың арасында ерекше атап

ө тетіндей айырмашылық тар жоқ, себебі, екінші бағ ыттағ ы моральдық сананың қ ұ рамына бірінші

бағ ытта аталғ ан адамгершілік ө зіндіксана кіріп кетеді, ал адамгершілік қ арымқ атынастар мен

адамгершілік қ ызмет адамгершілік тə жірибені қ ұ райды.

Моральдық сана белгілі бір дең гейде тұ лғ аның ə рекеттерін, істерін жə не адамгершілік

жү рістұ рысын анық тайды; ө з кезегінде, тек шынайы ө негелі тə жірибе ғ ана сананың ө негелігінің

дұ рыстығ ына бағ а бере алады. Мысалы, борыш категориясы, оны тұ лғ аның тү сінуі тек тə жірибе

арқ ылы ғ ана тексерілуі мү мкін. Белгілі бір жайтты шынайы ə рекеттерсіз, жай қ арапайым тү рде

тү сіну — бос сө з. Мысалы, бір жас офицердің ө зінің қ ызметтік борыш талаптарына адал екендігін

жариялай отырып, белгілі бір жауапкершілігі мол істен бас тартуы.

Этиканың категориялары бірбірімен тығ ыз байланыстылық та болғ аны соншалық, олар

бірбірінің мазмұ нын ашады. Яғ ни, белгілі бір этикалық категорияның мазмұ нын екінші бір этикалық

категорияны пайдалану арқ ылы ашуғ а болады. Мысалы, абырой категориясын жауапкершілік,

тə ртіптілік, батылдық, ержү ректілік жə не т.б. категорияларды пайдалану арқ ылы ғ ана тү сінуге

болады. Ержү ректілік категориясының мазмұ ны батылдық, шыдамдылық, қ ажырлылық,

қ айраттылық жə не т.б. категориялардың кө мегімен ашылады. Ə ділдік категориясын адамсү юшілік,

шыншылдық, кең пейілділік, ең бексү йгіштік жə не т.б. категорияларсыз тү сіну мү мкін емес.

Жоғ арыда аталғ ан ү ш топтың категорияларын жекежеке талдауғ а тырысып кө релік. Бірінші топ

— моральдық сана категориялары. Оларғ а мыналар жатады: моральдық қ ағ ида, моральдық

норма, моральдық немесе этикалық категория, моральдық сенім, адамгершілік мақ сат, моральдық

таң дау жə не т.б.

Негізі этикалық категориялардың барлығ ын моральдық сана категориялары деп те атауғ а

болады, себебі, олар моральдың қ андай жағ ын кө рсетсе де солардың барлығ ы моральдық санада

тіркеледі. Моральдық сананың мə нді категориялары: қ айырымдылық, зұ лымдық, борыш, абырой,

арождан жə не т.б. категориялар жү йесінде орталық орынды иеленген, бірақ, оларды адамгершілік

қ арымқ атынастар мен моральдық тə жірибеден бө ліп қ арастыруғ а болмайды, себебі, мұ ндай

жағ дайда олар ө здерінің негіздерінен айырылады да, бос абстракцияларғ а айналады.

Қ айырымдылық s22 э пен зұ лымдық, ə ділдік пен ə ділетсіздік туралы жай, ө мірден тыс ə ң гімелердің

ешбір мə ні жоқ. Керісінше, олар демагогияғ а, немқ ұ райдылық қ а ə келуі мү мкін. Ал егер моральдық

сана категориялары шынайы қ атынастар мен ə рекеттерді кө рсетіп, оларғ а белсенді тү рде ə сер

етсе, онда олардың маң ызы да артатыны сө зсіз.

Екінші топ категориялары — бұ л адамгершілік қ атынастар категориялары. Оларғ а мыналарды

жатқ ызуды болады: адамгершілік ө зара ə рекеттер, адамгершілік шиелініс, моральдық бедел жə не

т.б. Ө зінің функционалдық ролі бойынша адамгершілік қ атынастар моральдық субъектілердің

ө зара қ арымқ атынастарының кө рінісі болып табылады. Бұ л қ атынастардың адамгершілік деп

бағ алануының себебі мынада: олар достық, қ астық, серіктестік, сенім, сыйластық, екіжү зділік жə не

т.б. моральдық бағ алаулармен сипатталады.

Ү шінші топ категориялары — бұ л моральдық тə жірибе немесе функционалдық жү рістұ рыс

категориялары. Оларда тұ лғ аның белгілі бір моральдық қ асиеттерді тə жірибеде, кү нделікті ө мірде

жү зеге асыру ү рдісі кө рініс табады. Мұ ндай категориялардың қ атарына мыналар жатады:

моральдық (немесе моральғ а қ айшы) ə рекет, моральдық салдар мен санкциялар. Олар арқ ылы

моральдық борыш, абырой, батырлық немесе қ орқ ақ тық, ə ділдік немесе ə ділетсіздік, адалдық

немесе сатқ ындық, кең пейілділік немесе жауыздық жə не т.б. адамгершілік сана категориялары

кө рініс табады. Бұ л топ категорияларында моральдың адамдар арасындағ ы қ атынастарды

реттеуші ретіндегі мақ саты ашылады.

Этикалық категориялардың ерекшеліктерін, тү рлерін жə не мə нін қ арастырудың теориялық қ ана

емес, жалпыə дістемелік те маң ызы ө те зор. Оларсыз кə сібиэтикалық категорияларды талдау

мү мкін емес, себебі, олар жалпы этика категорияларының нақ тыландырушысы болып табылады.

Бұ л категориялардың сандық ауқ ымы ө те кең, сондық тан да, біз олардың ішіндегі ең

маң ыздыларына ғ ана тоқ таламыз, себебі, қ ұ қ ық қ орғ ау қ ызметкерлерінің қ ызметінде олардың

алатын орны ерекше.