Тұлға дамуының концепцияларының негізгілерін сипаттаңыз

Адам тұ лғ а болып туылмайды, ал қ алыптасады деген кө зқ араспен қ азіргі психологтардың кө бісі келісуде. Бірақ тұ лғ аның дамуы қ андай заң дарғ а бағ ынатыны жө ніндегі кө зқ арастар сан алуан. Ө йткені тұ лғ а дамуы ү шін қ оғ ам мен ә леуметтік топтардың мә ні, дамудың заң дылық тары мен кезең дері, тұ лғ а дамуының дағ дарыстары(кризис), даму процесін тездету мү мкіндіктері ә рқ илы тү сіндіріледі.

Кең тарағ ан тұ лғ а теорияларының ә рқ айсысында тұ лғ аның даму мә селесі ө здігінше қ арастырылады. Мысалы, психоаналитикалық теория даму деп адамның биологиялық табиғ атының қ оғ амда ө мір сү руге бейімделуін, белгілі қ орғ аныс механизмдерінің пайда болуын, қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру жолдарын тү сіндіреді. Қ ырлар теориясы (теория черт) бойынша тұ лғ аның барлық қ ырлары ө мір сү ру барысында қ алыптасады, олардың туындау, қ айта тү зілу жә не тұ рақ тану процестері биологиялық емес заң дылық тарғ а бағ ынады. Ә леуметтік ү йрету теориясы тұ лғ аның даму процесін адамдардың белгілі тұ лғ ааралық ө зара ә рекеттерінің қ алыптасу жолдары ретінде тү сендірсе, гуманистік жә не басқ а феноменологиялық теориялар оны “ Мен” деген тү сініктің қ алыптасуымен ұ штастырады.

Дегенмен, тұ лғ аны барлық теориялар позициясынан шоғ ырланғ ан, біртұ тас етіп қ арастыру тенденциясы бар.

Адам тұ лғ а ретінде қ алыптасып, дами келе кемшіліктерді де иеленеді. Бір теорияда оң жә не теріс қ асиеттердің ү йлесімін жан-жақ ты кө рсету мү мкін емес. Сондық тан Эриксон ө з концепциясында тұ лғ а дамуының екі шекті желісін бейнелеген: қ алыпты жә не аномалды. Олар таза кү йінде ө мірде кезпегенімен адамның тұ лғ алық дамуының барлық аралық варианттарын елестетуге мү мкіндік береді (1 кестеде кө рсетілген).

Психологтарғ а ү йреншікті ой бойынша тұ лғ а ә леуметтік ортада ө мір сү ріп, тә рбиеленуі кезінде дамиды. Адам ә леуметтік тіршілік иесі болғ андық тан ә леуметтік ө зара ә рекеттерге тү седі. Ең бірінші араласу тә жірибесін бала сө йлемей тұ рып-ақ ө з жанұ ясында алса, кейін ү немі субъективті тә жірибе жинайды. Ол тә жірибе тұ лғ аның ажырамас бө лігі. Осы процесс, сондай-ақ кейін индивидтің ә леуметтік тә жірибесін белсенді жандандырылып ә леуметтену деп аталады.

Ә леуметтену процесі адамдардың қ арым-қ атынасқ а тү суімен жә не бірлесіп ә рекет етуімен тығ ыз байланысты. Ә леуметтік тә жірибені мең геру субъективті: бірдей ә леуметтік жағ дайлар ә р тү рлі болып қ абылдануы мү мкін. Тү рлі тұ лғ алар объективті бірдей жағ дайлардан сан алуан ә леуметтік тә жірибе алады, бұ л индивидуалдану процесінің негізі.

Ә леуметтену жә не тұ лғ аның қ алыптасу процестері арнайы ә леуметтік институттар шебінде, мысалы, мектепте, жә не тү рлі формалды емес бірлестіктерде жү зеге асырылады. Тұ лғ а ә леуметтенуінің маң ызды институттарының бірі - жанұ я. Отбасында, жақ ын адамдардың арасында адам тұ лғ асының негіздері қ аланады. Адамның тұ лғ а негіздері 3 жасқ а дейін қ аланады деген тү сінікті кездестіруге болады. Бұ л жас кезең інде адамның психикалық процестері ғ ана дамып қ оймай, ол ө мірдің соң ына дейін бойында сақ талатын алғ ашқ ы тә жірибе мен ө зін ө зі ұ стау тә рбиесін алады.

Ә леуметтенудің реттелетін, мақ сатқ а бағ ытталғ ан сипатымен қ оса реттелмейтін, стихиялық сипаты да бар екендігін айта кеткен жө н. Ә леуметтенуді бір уақ ыттағ ы мақ сатқ а бағ ытталғ ан жә не реттелмейтін процесс ретінде тү сіндіру ү шін А.А.Реан келесідей мысал келтіреді. Мектепте ө тетін сабақ кезінде оқ ушы сабақ тың материалын, ә леуметтік ережелерді мең геріп қ ана қ оймай, ұ стаз ү шін “кездейсоқ ” болып кө рінетін нә рселермен ө зінің ә леуметтік тә жірибесін байытады. Бұ л тә жірибе позитивті де, негативті де болуы мү мкін.

Тә рбие беру барысында ата-ана мен педагогтың ө з алдарына қ оятын мақ саттары: баланың тә рбиесін қ алыптастырып, оны ә леуметтік ортада ө мір сү руге даярлау, ол ү шін белгілі қ адамдар жасау.

Психологияда ә леуметтеуді біріншілік жә не екіншілік деп ажыратады. Екіншілік ә леуметтену ең бекті бө лісумен жә не оғ ан сай білімнің таралуымен байланысты. Адам ең бек етудегі ө зінің ролін тү сіне бастайды. Б.Г.Ананьевтың концепциясы бойынша ә леуметтену екі бағ ыты бар процесс ретінде қ арастырылғ ан, ол адамның тұ лғ а ретінде жә не ә рекет субъектісі ретінде қ алыптасуын білдіреді. Мұ ндай ә леуметтенудің соң ғ ы мақ саты – индивидуалдылық ты қ алыптастыру. Бұ л жерде индивидуалдылық деп нақ ты тұ лғ аның даму процесін тү сіну керек.

Ә леуметтенумен бір уақ ытта ө тетін процесс – инкультурация. Егер ә леуметтену дегеніміз ә леуметтік тә жірибені мең геру болса, инкультурация дегеніміз индивидтің жалпы адамзаттық мә дениетті, тарихи қ алыптасқ ан ә рекеттер жолын игеру процесі. Ол ә рекеттерде тү рлі даму кезең деріндегі адам ә рекетінің рухани жә не материалдық ө німдері жинақ талғ ан. Бұ л процестер бір-бірінен қ алып қ оюы мү мкін. Адам мә дениетті табыспен игерсе оның ә леуметтік тә жірибесі жеткілікті деп айту дұ рыс емес жә не керсінше.

Тұ лғ а дамуы теориясының негізгі мә селелерінің бірі - тұ лғ аның ө зін -ө зі ө зектендіру (самоактуализация). Ересек тұ лғ а ө зін ө зі дамытуы тиісті деп саналады. Ө зін ө зі дамыту жә не ө зін- ө зі ө зектендіру идеясы адам туралы кө птеген қ азіргі заман концепциялары ү шін маң ызды болып қ алып отыр. Мысалы, ол гуманистік психологияда жә не акмеологияда басты орынды алады.

Тұ лғ а дамуының мә селелерін қ арастырғ ан авторлар адам дамуының шарты болып табылатын себептерді анық тауғ а тырысады. Кө птеген зерттеушілердің ойынша тұ лғ а дамуынынң қ озғ аушы кү ші - тү рлі қ ажеттіліктердің кешені. Олардың ішіндегі маң ызды орын алатыны - ө зін ө зі дамыту қ ажеттілігі. Бірақ ол қ ол жетпес идеалғ а ұ мтылу деген сө з емес. Тұ лғ а ү шін нақ ты мақ сатқ а жету немесе белгілі ә леуметтік статус алу маң ыздырақ.

Келесі мә селе - тұ лғ а қ асиеттерінің тұ рақ тылық дә режесі. Кө птеген тұ лғ а теорияларының негізіндегі тұ жырым - тұ лғ а ә леуметтік-психологиялық феномен ретінде негізгі кө ріністері тұ рақ ты қ ұ рылу. Тұ лғ а қ асиеттерінің тұ рақ тылық дә режесі ә рекеттердің бірізділігін, мінез-қ ұ лық ты болжау мү мкіндігін анық тап, оның қ адамдарының заң дылық тарына сипат береді.