Естің психологиялық теорияларын анықтаңыз

Ес психикалық процесс ретiнде. Естiң негiзгi механизмдерi: есте сақ тау, тану жә не қ айта жаң ғ ырту. Естiң психологиялық теориялары Ес туралы кө птеген теориялар бар. Олар ес қ ұ былысын ә р тү рлi жағ ынан қ арастырғ ан ә рi тү сiндiрген. Солардың iшiнде алғ ашқ ы рет Аристотель ү сынғ ан, бiрақ ө зiнiң кө кейтестiлiгiн осы кү нге дейiн ә лi де жоғ алтпағ ан ассоциациялық теория. Аристотель бiздiң елестерiмiздiң бiр-бiрiмен байланысуына мү мкiндiк беретiн принциптердi табуғ а тырысқ ан. Артынан психологияда ассоциация принципiдеп аталғ ан бұ л принциптер мыналар:

1. Iргелес ассоциациялар. Қ абылдау бейнелерi немесе қ андай да бiр елестер бұ рын солармен бiрге немесе олардан соң бастан кешiрген елестердi туғ ызады. Мысалы, ''таң ату'' дегенде қ ораздың дауысын, ''қ оң ырау'' дегенде сабақ тың басталуын немесе аяқ талуын есiмiзге аламыз.

2. ө қ састық ассоциациялары. Қ абылдау бейнелерi немесе белгiлi бiр елестер бiздiң санамызда осыларғ а қ андай да бiр белгiлерi бойынша ұ қ сас елестердi шақ ырады. Бұ ларғ а мысалды келтiретiн болсақ,

''дө ң гелек'' десек шарды жә не допты, ''асқ ар'' десек тауды, ''ақ '' дегенде ақ қ арды немесе сү ттi еске тү сiремiз. Мысалы бiз қ андай да бiр затты кө рсек ол бiр адамды немесе қ ұ былысты еске тү сiруi мү мкiн.

3. Контрастық ассоциациялары. Қ абылдау бейнелерi немесе белгiлi елестер бiздiң санамызда бiр белгiсi бойынша қ арама-қ арсы елестер туғ ызады.Мысалы, ''ыстық '' дегенде суық ты, ''су'' дегенде отты еске тү сiремiз. Осы ассоциациялық байланыстарды жарнама жасаушылар ә р кезде қ олданып жатады. Мысалы, ''тазалық ты'' бiлдiргiлерi келгенде суды, ақ немесе кө к тустердi жә не жуынғ анды кө рсетедi. Осылардың ә серiнен ми қ абығ ында есте сақ тау мен қ айта жаң ғ ыртудың физиологиялық негiзi болып саналатын уақ ытша байланыстар пайда болады. Ассоциация принципiнiң нағ ыз ғ ылыми негiздемесi мен олардың заң дылық тарын ашқ ан И.М.Сеченов пен И.П.Павлов болды. Павлов бойынша асаоциациялар дегенiмiз бiр немесе бiрнеше тiтiркендiргiштердiң бiр уақ ытта немесе бiрiнiң артынан бiрi ә рекет етуiнен пайда болатын уақ ытша байланыс. Қ азiргi кезде кө птеген зерттеулер ассоциацияларды естiң негiзгi емес, бiр ғ ана феноменi деп қ арастырады.

Ес зерттеулерi психология ғ ылымындағ ы эксперименттiк ә дiс қ олданылғ ан алғ ашқ ы бө лiмдерiнiң бiрi болды. CIC ғ асырдың 80 жылдары немiс психологы Г.Эббингауз ойлау iс-ә рекетiнен тә уелсiз “таза” естiң заң дарын зерттеуге болатын ә дiстi ұ сынды.Ол мағ ынасыз буындарды жаттау ә дiсi едi. Ол ө з зерттеулерiнiң негiзiнде материалды есте сақ таудың негiзгi қ исық тарын тапты жә не ассоциациалардың пайда болу механизмдерiнiң кейбiр ерекшелiктерiн ашты. Мысалы, ұ зақ қ атарды еске сақ тағ ан кезде соң ында тұ рғ ан материал тез еске тү сетiнiн тапты (“шеткi эффектсi”). Г.Эббингауздың маң ызды жетiстiктерiнiң бiрi ұ мытудың заң дылық тарын ашу болды. Бұ л заң дылық мағ ынасыз ү ш ә рiптен тұ ратын буынды есте қ алдыру тә жiрибесi негiзiнде ашылды. Алғ ашқ ы 1 сағ аттан соң алынғ ан ақ параттың 60% ұ мытылады, ал алты кү ннен кейiн бастапқ ыда да жатталғ ан буындардың 20%-дан аз бө лiгi ғ ана есте сақ талады екен. CIC ғ асырдың аяғ ында ассоциациалық теорияның орнына гештальттеория келдi. Бұ л теорияның негiзгi тү сiнiгi заттар немесе қ ұ былыстардың ассоциациясы емес, олардың бастапқ ы, тұ тастай ұ йымдасуы - гештальтболды. Бұ л теорияны жақ таушылардың пiкiрiнше ес процестерi гештальт қ алыптасуымен анық талады. “Гештальт” сө зi “тұ тастық “, “қ ұ рылым”, “жү йе” деген мағ ынаны бередi. Бұ л терминдiXX ғ асырдың алғ ашқ ы ширегiнде Германияда пайда болғ ан бағ ыттың ө кiлдерi ұ сынғ ан. Бұ л бағ ыттың негiзгi постулаты тұ тастың жү йелi ұ йымдасуы ол қ ұ ралғ ан бө лшектердiң қ асиеттерi мен қ ызметiн анық тайды. Сондық тан бұ л теорияның ө кiлдерi естi зерттегенде есте сақ тау жә не қ айта жаң ғ ыру материалы ассоциациалардың негiзiнде элементтердiң кездейсоқ жиналуы арқ ылы емес, тұ тастай қ ұ рылым тү рiнде болады дейдi.Гештальтпсихология тұ рғ ысынан есте сақ тау мен қ айта жаң ғ ыртудың динамикасы былай жү редi. Адам ү шiн сол мезетте ө зектi болатын кейбiр кү йлер есте сақ тау мен қ айта жаң ғ ыртуғ а белгiлi нұ сқ аулар туғ ызады.

.Естiң физиологиялық теориясын жасағ анИ.П.Павлов жә не П.К.Анохин зерттеулерi бойынша жү йкелiк импульстар нейрон арқ ылы ө ткенде, ө зiнiң iзiн қ алдырады – бұ ны нейрондық модель теориясы деп те атайды. Жү йке клеткаларынан таралатын аксондар басқ а клеткалардағ ы дендриттермен жанасады немесе ө зiнiң клетка денесiне қ айта оралады.Жү йке клеткаларында осындай қ ұ рылымдарғ а сә йкес байланыс пайда болады. Сө йтiп, клеткалардың ө з-ө зiнен жанауы iске асады. Мұ ндай қ ұ былыстар жү йесiн iздердiң сақ талып қ алудың физиологиялық субстраты деп есептейдi.

Естi нерв клеткаларының iшiндегi биохимиялық реакциялармен тү сiндiретiн ХХ ғ асырда терең зерттелiне басталғ ан биохимиялық теория. Еске сақ тау екi сатылы сипатта болады деген жорамал бар. Сонда алғ ашқ ы сатыда тiтiргендiргiштер тiкелей ә сер еткеннен кейiн мида электрохимиялық қ ысқ а реакциялар пайда болады. Олар нейронда физиологиялық ө згерiстерге ә келедi. Екiншi сатыда, бiрiншi реакциядан кейiн жаң а белоктiк заттар (протейiндер) пайда болады. Бiрiншi сатыдағ ы реакция секунттар мен минуттарғ а созылады содан оны қ ысқ а мерзiмдi естiң физиологиялық механизiмi деп есептейдi. Ал екiншi кезең дегi клеткада болатын химиялық ө згерiстердi ұ зақ мерзiмдi естiң механизiмi деп есептейдi. Бұ ны атжалманндарғ а ө ткiзiлген эсперименттерде тексерген жә не адамдардан байқ ағ ан. Мысалы, егер адамғ а бiр ә серден кейiн мидағ ы электрохимиялық iзi биохимиялық ө згерiстерге айналмай тү рғ анда (10 секунттың iшiнде) бұ л ә рекет ү зiлсе (мысалы, есiнен танып қ алғ анда, эпилепсия жағ дайында), онда соң ғ ы ә сердi адам есiне тү сiре алмайды.Естiң зерттеулерiнiң iшiнде кибернетикалық модельдеу де бар. Бұ л арқ ылы естiң биокибернетикалық теориясы пайда болады. Ә р тү рлi ЭВМнiң (электро-есеп машина) iшiндегi мә лiметтердi сақ тау жә не солармен жұ мыс iстеудi ойластырғ ан кезiнде, адам есiнiң механизмдерiне сү енген. Сонда бұ л теория бойынша адамның миының ә рекеттерi бағ дарламалардан (алгоритмдердiң жиынтығ ынан) тү рады деген. Сө йтiп адам миын, сонымен бiрге естi де, кибернетикалық модельдеу арқ ылы зерттейдi. Бұ л бағ ытта копьютерлердiң электронды есте сақ тауларын, қ айта жаң ғ ыртуын қ арастырады. Естi психологиялық зерттеудiң табыстарына қ арамастан iздердiң есте қ алуының физиологиялық механизмдерi мен естiң табиғ аты толығ ымен зерттелмеген.