Ауызша және жазбаша сөйлеу ерекшеліктерін салыстырмалы түрде талдаңыз

сө йлеу - тiл кө мегiмен тү зiлген адам аралық қ атынас қ ұ ралы. Сө йлеудiң келесi тү рлерi болады: сыртқ ы жə не iшкi сө йлеу. Сыртқ ы сө йлеу ө з кезегiнде ауызша, жазбаша болып, ал ауызша - монологтық жə не диалогтық болып бө лiнедi.

Сө йлеудiң барша тү рлерi ө зара ық палды қ атынас тү зедi. Сө йлеу тү рлерiнiң бə рiнебiрдей сипат - олардың сө здiк дыбысталуында. Бiрақ олардың ə рбiрiнiң ө зiндiкерекшелiктерi бар. Тiл қ атысынсыз жə не заттасқ ан тiлдiк процесс болмай, ешқ андай ой, ойлау болуы мү мкiн емес. Ауызша да, ə сiресе жазба сө здiң дайындығ ы сө йлеудiң iштей, адамның ө зiнен-ө зi, кү бiрлеп айтып шығ уынан басталады, мұ ны ғ ылымда iшкi сө йлеу депатайды.

Жоғ арыда атағ анымыздай, сыртқ ы сө йлеу ауызша жə не жазбаша болады.

Жазбаша сө йлеуде тiлдiк қ атынас мə тiн арқ ылы жанама болады. Жазба сө йлеудiң, ауызшағ а қ арағ анда, мазмұ ны жинақ ты келедi. Сө йлеудiң жазба тү рi жазба белгiлер негiзiнде орындалады. Қ азiргi кездегi кө п тiлдердiң дыбыстары ə рiптермен ө рнектеледi.

Жазба сө йлеу - естумен қ абылданатын тiлдiк дыбыстардың, кө румен танылатын ə рiптер мен адамның тiлдiк ə рекеттерiнiң кү рделi байланысынан қ ұ ралатын процесс. Осыдан, жазба сө йлеудiң ауызша сө йлеуден кейiн пайда болып, ə рi соның негiзiнде

қ алыптасатынын тү сiнемiз.

Бiреудiң дыбыстауынан қ ұ лағ ымызғ а жеткен сө з ауызша сө йлеу деп аталады. Ауызша сө йлеуде кең iстiк жə не уақ ытқ а байланысты бiраз шектеулер болады. Ə детте, ə ң гiмелесушiлер бiрiн бiрi кө рiп тұ рады немесе дауыс жететiндей алшақ тық та болуы мү мкiн. Осы жағ дайларғ а орай сө йлеудiң сипаты ө згерiске тү седi. Мысалы, телефонмен сө йлескенде сө з қ ысқ а, жедел сұ рақ -жауап кейпiнде байқ алады. Тың даушы сұ рақ қ ойып, оғ ан жауап алуы мү мкiн емес телерадиодағ ы сө йлеу тiптi басқ аша.

Ауызша сө йлеу - диалогтық жə не монологтық тү рде болады. Диалогтық сө йлеу ə ң гiмелесушiлердiң ө зара қ ысқ а сө з алысуы, тү зiлетiн сө йлемнiң қ ұ рылымы толық болмауымен ерекшеленедi. Ө зара тү сiнiстiк мұ ндайда бұ рынғ ы ə ң гiме желiсiнен, тақ ырып

барысынан жə не iс-ə рекет мазмұ нына орай жетiледi. Ауызша сө з, ə детте, ə ң гiмелесуге қ осылғ ан адамның ниет ық ыласына, болмаса қ оршағ ан орта ық палдарына орай жасалғ ан жауап ретiнде жү зеге асады.

Монологтық сө йлеу ұ зақ қ а созылады, ортағ а қ ыс-тырма сө здер қ осылмайды, алдын ала кө п дайындық ты талап етедi. Ə детте бұ л кең кө лемдi, кү нi бұ рын ой желiсiне салынып, қ орытылғ ан баян (мысалы, баяндама, шығ ып сө йлеулер, дə рiсбаяндар т.б.).

Дайындық барысында мұ ндай баяндардың кей жерлерi бiрнеше рет iштен қ айталанады, жоспары қ айта тү зiлiстерге тү седi, орынды сө здер, сө з тiркестерi мен сө йлемдер iрiктелiп, таң далады, кө п жағ дайда ауызша сө йлеудiң жоспары жазбаша тү зiледi. Монологтық сө з

қ ұ рылымы жағ ынан кү рделi болып, ой толық тығ ымен кө рiнедi, баяндалуы бiр iздi, қ атаң логикалық талаптарғ а бағ ынады. Монологтық сө йлеу диалогтық қ а қ арағ анда қ иындау, сондық тан оның толық формасы адамзат тарихында кейiнiрек қ алыптасқ ан. Ал мұ ндай

сө йлеу тү рiн оқ ушыларда қ алыптастыру ү шiн мұ ғ алiмдер арнайы мiндеттердi жү зеге келтiре отырып, еркiн ə рi мə ндi сө йлеу тə рбиесiн бү кiл оқ у процесiнде ү збестен жү ргiзiп барады.

Қ орыта айтқ анда, сө здiк емес тiлдесудiң қ ай тү рi де сө з алысу барысында ө те маң ызды жə рдемшi (кейде дербес) роль атқ ара отырып, сө з мə нiсiн кү шейту не кемiтумен бiрге, ə ң гiмелесуге қ атысқ андардың ниеттерiн бiлдiредi. Сө збен бiрге қ олдана отырып,

вербалды емес белгiлер де адамдардың ө зара байланысты қ ызмет ə рекетiн ұ йымдастыру ү шiн қ ажеттi ақ парат алмасуын қ амтамасыз етедi. Ишара, емеурiн, қ имыл ə лiппесiн бiлетiн адам қ арсы-ластарының, ə рiптестерiнiң сырын еш қ иналмай-ақ ұ ғ ып, қ андай жағ дайда қ алай ə сер етудiң жолдарын пайдаланады, ө з мү ддесiн жү зеге асыру ү шiн тү рлi ə рекеттерге барады. Тiптi адамның бетiне қ арағ анда,

қ ай нү ктенiң қ алай ə сер ететiнiн, қ ай тұ стан қ андай қ уат келетiнiн iштей тү сiнiп, қ алауына орай нə тижеге жетуге ə бден болады. Тек пиғ ыл, ниет таза болсын. Адамның ойлау мазмұ нынан тө гiлетiн пайда, зиянның ө лшемi шексiз. Ə рбiр сө з, ə рбiр ə лiппенiң ө з саны,

ө з жү йесi бар, ə рбiр ə рiптiң ө з иесi бар. Бiреудi жө н-жосық сыз ренжiту, қ иянат жасау, қ алай болса, солай сө йлеудiң тү пкi тамырында магниттi толқ ындар жасырынғ ан. " Жақ сы сө з - жарым ырыс", " Жылы-жылы сө йлесең, жылан iнiнен шығ ады", " Жү йелi сө з жү йесiн

табады, жү йесiз сө з иесiн табады" дейдi. Науқ асты сө збен қ ұ лан таза айық тыруғ а болады, сө збен ө лтiрiп жiберуге, тыпырлатпай тастауғ а болады. Сө з тө ркiнiн тү сiнгендер мұ ны жақ сы бiледi.