Эмоцияның негізгі түрлеріне салыстырмалы талдау жасаңыз.

Эмоция – адамдар мен жануарлар дү ниесінде де кө рініс беретін кейіп. Эмоциялық кү й адамды іс-ә рекеттерге шабыттандырып, тиісті нә тижелерге жеткізеді немесе кө ң іл-кү йін жабырқ атып, іс-ә рекетін бейберекетсіздікке ұ шыратады. Сезім мен эмоцияның адам іс-ә рекеті мен кө ң іл-кү йіне ұ намды ә сер етуі стеникалық – кү шті сезім тудырса, ал ұ намсыз не теріс ә сер етуі астеникалық - ә лсіз, жағ ымсыз сезім тудырады. Стеникалық сезім жү йке жү йесіндегі қ озуды кү шейтсе, астеникалық сезім жү йкеге тежелу жасап, адамның ә рекетшілдігін ә лсіретеді.

Кү рделі эмоциялардың бірі – кө ң іл. Кейпіне қ арап адамдарды шат, жайдары, жылы жү зді, ақ жарқ ын, не кө ң ілге кірбің кіру т.б. деп ажыратады. Адамның кө ң іліне айналасын қ оршағ ан дү ние ә сер етіп отырады. Егер оның қ ызметі жақ сы жү ріп жатса, ұ жымы ынтымақ ты болса, отбасы жағ дайы жарасымды болса, кө ң ілі де кө терің кі болады. Кө ң ілге адамның денсаулық жағ дайы, жү йке жү йелерінің ерекшеліктері де ә сер етеді. Ө мір-тіршілігі ү шін елеулі маң ызы бар оқ иғ а да адамның кө ң іліне ү лкен із қ алдырады. Адам ө з кө ң ілінің қ ожасы болу керек екендігін олар іс жү зінде кө рсете білуі тиіс. Осы аитылғ андардан ө мір сү руге қ олайсыз кездерде де кө ң ілді ырқ ына жібермеуге болатындығ ы, кө ң ілдің тұ рақ ты болуы жұ мыс қ абілетін арттыруғ а, адамның жеке қ асиетінің жақ сы сапаларына байланысты екені жақ сы аң ғ арылады.
Эмоцияның бір тү рі – аффектер. Аффектер дегеніміз қ ысқ ы уақ ытқ а созылса да, бұ рқ етіп қ атты кө рінетін эмоцияның тү рі. Аффектілердің тууы мидағ ы қ озу мен тежелу процестерінің ө те кү шті болуымен байланысты. Аффектер кейде адамның бү кіл психикалық кейпін бұ зып, мә нерлі қ озғ алыстарғ а толы, ерік кү шінің ә лсіреу жағ дайында ө теді. Адам бойы қ аншалық ты ашу-ыза кернегенімен, оны долылық сатысына жеткізбей, аффектіні ауыздық тап, ерік кү шіне бағ ындыруына болады.
Адамның кө ң іл кү йінің кейпін білдіретін жайттың бірі психологияда фрустрация деп аталады. “Фрустрация” латыншадан аударғ анда - кө ң ілдің бұ зылуы, межелі істің жү зеге аспай қ алуы дегенді білдіреді. Жоспарланғ ан ісі мен мү дделі мақ саты тү рлі себептер мен кедергілерге ұ шырап, адам оғ ан ренжиді, кө ң ілі қ ұ залып, бойын ашу-ыза кернейді, қ айғ ырып, кү йзеледі. Қ анағ аттанбаушылық сезіммен жан дү ниесі қ иналады. Мұ ның бә рі фрустрацияның психологиялық стрестің ө зіндік бір қ ыры екендігін кө рсетеді. Адамның сезімі мен эмоциясы жағ ымсыз кү йге ұ шырайды. Фрустрациялық жағ дайдағ ы кө ң іл кү й ө шпенділік, кейіс пен қ аһ ар тудырады.
Сезімнің адам бойында жиі кездесетін, ө зіндік мә н-мағ ынасы бар ерекшелігі – эмпатия. Эматия адамның ө згелер қ айғ ы-қ асіретті жағ дайлар мен қ иыншылық тарғ а ұ шырағ анда, оларғ а жанашырлық білдіріп, солардың ауыр халінің ө з басына тү скендей кө ң іл-кү йде болуы. Жанашырлық сезімнің мә н-жайын психологияда ашып кө рсеткен – американдық психолог Э. Титченер. Ол филисофиядағ ы ұ нату сезімнің теориялық негіздеріне сү йене отырып, жанашырлық сезімнің эмоциялық, салыстыру мен ұ қ сату тә сілдерімен тү сіндірілетін танымдық жә не адам кө ң іл-кү йінің аффектті жағ дайғ а душар болу себептерін алдын ала сезе білу сияқ ты тү рлері болатындығ ын да даралап кө рсетеді.
Қ ұ марлық кө рнекі тү рде сыртқ а шығ ып, ұ зақ уақ ытқ а созылады. Ол ә рқ ашан белгілі бір объектіге бағ ытталады. Қ ұ марлық – адамның белсенді іс-ә рекетін оятатын кү шті сезім. Оның ұ намды жә не ұ намсыз жақ тары бар. Мысалы, оқ ып білім алуғ а деген қ ұ марлық адам қ абілетін тә рбиелейді, мә дениетін дамытып, ө мірдегі мақ сат-мү ддесіне жеткізеді. Бұ л – ұ намды қ асиет. Ал ұ намсыз қ ұ марлық адамның еркін нашарлатады, жан дү ниесін аздырып, бей-берекеттікке ұ шыратады. Қ ұ марлық тың ұ намсыз тү рімен кү рес жү ргізіп, жексұ рын қ ылық тарғ а жол бермеу керек.
Адам кө ң іл кү йінің ерекше кө ріністері стресс жә не дистресс болып табылады. “Стресс” сө зі ағ ылшын тілінен аударғ анда – зорлану, қ ысым жасау деген мағ ынаны білдіреді. Стрестік кү й – соң ғ ы 30-35 жыл ішінде ғ ылым мен техниканың, ө нер мен білімнің тасқ ындап дамуына орай жә не экологиялық жағ дайдың қ олайсыздығ ына сә йкес адамда пайда болғ ан эмоция мен сезімнің кө рінісі. Адам осындай стрестік кү йдің психологиялық ерекшеліктерін біліп, оғ ан бейімделуі қ ажет.