Халықтардың мінез-құлқының белгілері 3 страница

Мә дениет – адамның ө з қ олымен, ақ ыл-ойымен жасағ андары жә не жасап жатқ андарының бә рін тү гел қ амтиды. Жай ғ ана сауат ашудан жә не тазалық ережелерін сақ таудан бастап, ө мірдің асқ ан ү лгілі шығ армаларын жасағ анғ а дейінгі ұ ғ ымды қ амтып жатқ ан – мә дениет саласының ө рісі кең.

Мә дениет – тарихи қ ұ былыс. Оның дә режесі мен сипаты қ оғ амдық ө мірдің жағ дайларына байланысты ө згеріп отырады. Тарихи дә уірлердің алмасуы мә дениеттің мазмұ ны мен формаларына сө зсіз терең ө згерістер енгізеді.

Мә дениетті тұ лғ алық сипатта қ арастырғ анда, бірнеше елеулі тү сініктерге тоқ тала кету қ ажет, олардың ішіндегі маң ыздылары:

· мә дени ә рекет,

· мә дени орта,

· мә дени игіліктер мен қ ажеттіліктер жә не

· мә дени ұ йымдар мен ұ жымдар.Бұ лардың арасында ең тү бегейлісі — мә дени ә рекет. Ә рекеттену — жалпы адам мен қ оғ амның ө мір сү ру тә сілі, тіршіліктің тірегі. Мә дени ә рекет деп, ә детте, мә дениет игіліктерін ө ндіруге, таратуғ а, тұ тынуғ а бағ ытталғ ан мақ сатқ а сә йкес ә леуметтік іс-қ имылдарды атайды. Мә дени игіліктерді толассыз жасау нә тижесінде адам ө зінің де мә дени дең гейін кө тереді. Осы ә рекеттің қ айнары, тү пкі қ озғ аушы кү ші ретінде ғ ылым адамның талап-мұ қ таждарын, мә дени қ ажеттіліктерді бө ліп қ арастырады. Осылардың қ атарына біз мынандай адамдық қ ажеттіліктерді жатқ ызамыз: ө мірдің мә ні мен мағ ынасын іздеу, ө мірден ө з орнын табуғ а ұ мтылу, шығ армашылық қ а талпыныс, альтруизм, гумандылық жә не тағ ы басқ алары. Мә дени орта ұ ғ ымы мә дениеттің коммуникациялық (қ атынастық) табиғ атымен тығ ыз байланысты. Мә дени орта заттық -материалдық, ә леуметтік ұ йымдар мен ұ жымдардан, рухани қ ызмет орындарынан тұ рады. Оларғ а техника мен қ ү рал-жабдық тардың даму дең гейі, тұ рмыстық мә дени дә режесі, адамдардың білімділігі, кә сіптік шеберлігі, рухани мә дениетті сақ тау жә не насихаттау ұ йымдары (мұ рағ аттар, мұ ражайлар, кітапханалар, клубтар жә не тағ ы басқ алар) жатады.

Қ айсыбір ұ лттық мә дениетті алсақ та, ондағ ы салт-дә стү рлер жү йесіне бірден назарымыз ауады. Белгілі философ Иоганн Готфрид Гердер:

«Салт-дә стү р, тіл мен мә дениет бастауларының анасы»

- деген ^[1].

Мә дениет ө зінің кең мағ ынасында бір ұ рпақ тың келесі ұ рпақ қ а жолдағ ан ө мір сү ру тә сілі болғ андық тан, осы жалғ астық ты, мұ рагерлікті жү зеге асыратын салт-дә стү рлер жү йесі мә дениет ө зегін қ ү растырады. Ә сіресе, жазу-сызу болмағ ан ерте заманда мә дениет ырымдар мен сә уегейлікке,. сенім-нанымдарғ а, дә стү рлі тү сініктерге иек артқ ан. Ал салт-дә стү рлерге Ғ ұ зыхан Ақ панбет мынандай бағ а береді:

«Олар — терең философиялық ойдың, ғ асырлар бойы жинақ талғ ан тә жірибенің сұ рыпталғ ан тү жырымы, негізгі нә рі, қ ысқ а да кө ркем бейнесі». [2].

Ғ асырлар бойы кү нделікті іс-тә жірибе негізінде сұ рыпталғ ан жазу-сызу мен азаматтық қ оғ ам ө лі жоқ кезде қ алыптасқ ан салт-дә стү рлер мен ә дет-ғ ұ рыптар мә дени мирасқ орлық тың жалғ ыз мү мкіндігі болды. Ескі ырымдар мен ә дет-ғ ұ рыптардан надандық, анайылық ты емес, қ азіргі ү лттық мә дениеттердің архетипін аң ғ арғ ан жө н.

Кез келген ұ лттық мә дениеттің негізі мен ділін, ондағ ы адамгершілік қ асиеттер мен дү ниетанымды ү ғ ыну ү шін мә дениеттің тағ ы бір тү п-тамыры дінге жү гіну қ ажет. Тоталитарлық жү йе ұ лттық мә дениеттерді қ ұ рту мақ сатында, дінді «апиын» деген марксизм қ ағ идасын басшылық қ а алып, ешқ андай қ асиетті тірліктері жоқ, шолақ белсенді мә ң гү рттерді тә рбиелеуге тырысты. Ал шындығ ында діни Ренессанс мә дени дамуда орасан зор роль атқ арды. Дінге дейінгі дү ниетаным ретіндегі мифте табиғ ат қ асиетті кү штерге баланса, ұ лттық немесе дү ниежү зілік діндерде адам мен қ оғ амның қ ұ діреттілігіне басты назар аударылады. Осының нә тижесінде ө ркениет қ алыптасады. Жалпы алғ анда, дінтанусыз мә дениеттану жоқ. 84. Ұ лтаралық қ арым-қ атынас мә дениетіне сипаттама беру.

Ұ лтаралық қ арым-қ атынас мә дениетінің қ ұ рылымдық элементі патриотизм болып табылады. Елбасы Н.Ә.Назарбаев ө зінің халық қ а Жолдауында: «Біз Қ азақ станның барлық азаматтарының отаншылдық сезімі мен ө з еліне деген сү йіспеншілігін дамытуғ а тиіспіз» деп атап ө ткен болатын [1]. Жиырма жылғ а тақ ау уақ ыт бойы қ азақ стандық қ оғ ам тіршілігінің барлық жү йелерінде жү ріп жатқ ан тү бегейлі жаң ару процестері едә уір дә режеде оның мә дени-ә леуметтік саласын да қ амтыды. Бү гінде халқ ымыздың тарихи тә жірибесін қ айта бағ алау, дә стү рлі-ө негелік негіздерді ө згерту, жә не соның нә тижесінде қ азақ стандық тардың жаң а саяси санасын қ алыптастыру талпыныстары жасалуда. Бұ л процесс бірнеше қ ұ рамдас бө ліктен тұ рады. Біріншіден, саяси жү йе туралы, саяси институттар, демократиялық тұ рғ ыдан саяси процестерге қ атысу механизмдері туралы жаң а білім жинақ тау. Екіншіден, негіздік, тарихи тұ рғ ыдан орнық қ ан қ оғ амдық қ ұ ндылық тарды ө згерту, олардың ішінде мемлекеттік жү йенің тұ рақ тылығ ы мен ө мірге қ абілеттілігін, ұ дайы ө ндірісін нығ айтуда патриотизм маң ызды роль атқ арады.

Қ оғ амымыздың қ азіргі замандағ ы даму сатысы едә уір дә режеде қ оғ амдық ө мірдің саясаттандырылуымен сипатталады. Бірақ, бұ л бірден-бір жалғ ыз процесс емес, демократиялану жә не жаһ андану жағ дайында адамдардың тарихи жә не ұ лттық санасының қ айта жаң ғ ыруы процестері де ерекше маң ызғ а ие болады. Ө йткені, олармен едә уір дә режеде саяси жә не ү лгілік-ө негелік мә дениеттердің қ алыптасуына байланысты, оларсыз ұ лтаралық қ арым-қ атынас мә дениетінің де болуы неғ айбіл.

Мемлекетіміздің саяси тарихында қ азақ халқ ының патриотизмі маң ызды орынғ а ие. Ө з елінің мү ддесіне қ ызмет етуден кө рінетін Отанғ а деген сү йіспеншілік сезімі қ оғ ам дамуы мен ұ рпақ тар сабақ тастығ ының маң ызды қ ұ рамдас бө лігі болғ ан жә не солай болып қ ала бермек. Бұ л биік сезім ө з елінің тағ дыры ү шін жауапкершілікті тү йсінушілікке дейін ұ лғ аяр болса, ол жекелеген адамдардың кү нделікті іс-ә рекеттеріндегі маң ызды серпінге, осыдан келіп, тұ тастай қ оғ ам ілгерілеуіндегі қ уатты қ озғ аушы кү шке айналады. Дә л осы патриотизм қ оғ амның саяси бірлесуі мен тұ тасуына септеседі немесе, керісінше, қ оғ амның ыдырауы мен бө лінісіне ә келіп соғ ады.

Қ азақ халқ ының ұ лттық тарихына деген қ ызығ ушылығ ын дамыту, ұ лттық сана-сезімді қ алыптастыру оның патриоттық сезімін тә рбиелеуде шынайы бағ дар бола алады.

Ұ лттың тарихы туралы, оның ө ткен замандағ ы басқ а ұ лыстармен қ атынастары туралы ұ ғ ымдарғ а кө п ретте халық тың ұ лтаралық қ арым-қ атынас ө рісіндегі саяси бағ дары байланысты. Ө з тарихын білу - ұ лттық сана-сезімнің ажырамас бө лігі, ол этникалық тұ тастық тың сақ талуы мен оның келесі буындардағ ы ұ дайы ө ндірісіне септеседі. Жеке тұ лғ аның ө з халқ ымен бірлігін сезінушілігі ө зін оның кү ллі тарихи жетістіктерінің тікелей мирасқ оры да, олардың нақ ты сақ таушысы ә рі жалғ астырушысы да сезінуін діттейді.

«Патриотизм» сө зі (грек тілінде – patrіots – отандас, paths - отан, атамекен) Отанғ а деген сү йіспеншілікті, оғ ан адалдық ты, ө з іс-ә рекеттерімен оның мү дделеріне қ ызмет етуге ұ мтылысты, сондай-ақ, туғ ан жеріне, тұ рақ тағ ан мекеніне бауырбасушылық ты білдіреді [2].

Осылайша, Отанғ а деген сү йіспеншілік, патриотизм қ ашанда ұ лттық сипатқ а ие, ө йткені, патриоттық сезім мен кө зқ арастар субъектісі қ ашанда белгілі бір ұ лтқ а, ұ лысқ а жатады. Сонымен қ атар, ө кілі болғ андығ ы ү шін ғ ана сол субъектіге ө зін ө з елінің «шынайы» патриоты санауғ а айрық ша я жеке-дара қ ұ қ ық беретін ұ лт жоқ, жә не болуы да мү мкін емес.

Қ азіргі заманда, мысалы, ө зге халық тардың тә уелсіздігін қ ұ рметтемеушіліксіз, олардың тең қ ұ қ ылылығ ын мойындамаушылық сыз, ұ лттар арасындағ ы достық пен тү рлі салаларындағ ы ө зара тиімді ынтымақ тастық сыз тә уелсіздік ү шін, ұ лттық жаң ғ ыру мен даму ү шін кү ресті елестету қ иын. Қ азақ стан тә різді кө пұ лтты елде жалпық азақ стандық патриотизм ұ лттық жә не жалпыадамзаттық тың ү йлестігінсіз болуы мү мкін емес. Былайша аталатын, «қ азақ идеясының» басқ а халық тардың мә дениетін, ә дет-ғ ұ рпы мен тарихи жолын қ ұ рметтеушілік идеясымен тең дестігі қ азақ тардың ө зіндік ерекшеліктерінің ө зге ұ лттардың мә дени-ө ркениетті ерекшеліктерімен ү йлестікте сақ талуын қ амтамасыз етуге қ абілетті басқ а халық тармен ө зара қ атынастарының тиімді ү лгісі болып қ ызмет ете алады. Бұ ғ ан қ оса, бұ ндай ү йлесім ұ лыстардың ұ лттық ар-намысына қ ысымшылық сыз мә дениеттердің, ұ лттардың ө зара байытылуына ә келіп қ ана қ оймай, сонымен бірге, қ оғ ам ө міріндегі жаң а жетістіктерді жеделдетуші болып табылатыны да заң дылық. 85.Келесі ұ ғ ымдарғ а анық тама беру: «маргиналдық», «маргиналды тұ лғ а», «нигилизм».

Маргиналдық - ө з тобынан тыс жалпығ а ортақ қ абылданғ ан ережелер мен тү сініктерден басқ а бірегейлік нормаларын табу, ө з тобына тә н белгілерден айырылып дү бә рә кү й кешу. Қ араң ыз: Мә дени маргиналдылық; Саяси маргиналдылық.

Маргиналдық (лат. marginalis — шет, жиектегі, шекарадағ ы) — қ оғ амдағ ы ә ртү рлі процесстердің нә тижесінде (кө шіқ он, этномә дени ә рекеттестіктер, қ оғ амдық жү йелердің модернизациялануы жә не басқ а) пайда болатын, ө зге мә дениет. Маргиналдық дә стү рлер мен нанымдарды иеленуші бола тұ ра бө тен мә дени қ ұ ндылық тар мен ә леуметтік рө лдерді мең геруге мә жбү р аралық, шекаралық ә леуметтік топтардың мә дени қ ұ ндылық тары, дә стү рлері, нанымдары, бағ дарлары жә не тұ рмыс саясатының басқ а да ә лементтерінің конгломераты. «Маргиналды тұ лғ а» ұ ғ ымын 1920 ж. ө здері ү шін жаң а урбанистік тұ рмыс қ алпына бейімдеуге мә жбү р жағ дайғ а тап болғ ан иммигранттардың мә дени статусы мен сана-сезімін белгілеу ү шін Р. Парк ұ сынды. Қ оғ амдық, ресми мойындалғ ан стандарттардан ө згеше нормалары мен бағ дарлары оның кө рінетін маргиналды субмә дениеттердің ерекше спецификасы бар, мойындалғ ан стандарттан белгілі бір дең гейде бас тарту — басымдық танытып отырғ ан мә дениет ө кілдерінің қ абылдамауын, ө здеріне кү штеп тартуын туғ ызады (мыс., этникалық азшылық тардың жағ дайы). Бұ л мә селе 19З0 ж. Э. Стоунквисттің зерттелулерінде қ арастырылып, зерттелді. Маргиналдық қ а тә н, тұ лғ аның мә дени «екіұ дайлануы», оның бағ дарларының «мә дениаралық» болуы мә дени тұ рғ ыдан ө з-ө зіне пара-пар болу процесін кү рделендіре тү седі. Бұ л деперсонализацияғ а, сананың бө лшектенуі, мә дени потенциалдың фрагментарлығ ына бастауы мү мкін. Зерттеушілер сонымен қ атар Маргиналдық тың жекелеген жағ дайларында тұ лғ аның мә дени баий тү суі мү мкін екенін жоқ қ а шығ армайды.

Нигилизм ^[1] (лат. nihil – ештең е) – қ оғ амда қ алыптасқ ан мә дени қ ұ ндылық тар мен мұ раларды, діни, моральдық нормалар мен тү сініктерді қ айта қ арауды, жоқ қ а шығ аруды білдіретін ұ ғ ым.

“Нигилизм” ұ ғ ымын ғ ылыми айналымғ а енгізген неміс жазушысы жә не философы Ф.Г. Якоби (1743 – 1819). Философия мен мә дениеттануда Нигилизм кө зқ арасы неміс философы Ф.Ницше есімімен байланысты. Ө з заманын қ ұ лды Нигилизмрау кезең і деп есептеген Ницшенің Нигилизм қ оғ амдық санағ а сің іп, бұ лжымас қ ағ ида ретінде қ абылданғ ан қ ұ ндылық тар мен мұ раттардың жойылуының салдары. Ол дү ниеде, ө мірде тиянақ ты, тұ рақ ты ешнә рсе жоқ, адам мен қ оғ ам ө мірінде ақ ылдан гө рі инстинкт басым рө л атқ арады деген ой айтып, гуманизм, рационализм сияқ ты оптимистік ұ стындарды жалғ ан ә рі зиянды қ асаң кө зқ арас деп сынады.

Нигилизмнің пайдасы – ол адамдарды ө мір, дү ние, адам, қ ұ дай жө ніндегі елестерден, теріс тү сініктерден арылтуғ а жол ашады. Нигилизммен шектелуге болмайды, оны жең у керек. Бұ л ү шін ө мірге, дү ниеге салқ ынқ андылық пен, салауатты қ арау керек, ешкімге де, ешнә рсеге де қ ұ рал, қ олжаулық болмайтын ерен, ерікті тұ лғ алар дү ниеге келуі Нигилизм кө зқ арасын одан ары дамытқ ан немістің идеалист философы О.Шпенглер болды. Ол тек еуропалық ө ркениет ғ ана емес, еуропалық қ оғ амның да нигилистік сипатта екенін кө рсетуге тырысты. Оның пікірі бойынша ә рбір ө ркениет, мә дениет кү ннің батып бара жатқ анындай.

XX ғ асырда экзистенциалистік философия ө кілдерінің туынды Нигилизм қ айта бой кө терді. Мұ ның себебін Ж.П. Сартр (1905 – 1980), А.Камю (1913 – 1960), тағ ы басқ а адам ү шін кү нделікті ө мірдің мә нсіздігімен, адамның дү ниедегі ө з орнын таба алмай, ө зін субъект, тұ лғ а ретінде таныта алмай, жоғ алтып алуымен тү сіндіреді. 86. «Ұ лттық ө зіндік сана, оның типтері мен функциялары, трансформация» сызбасын қ ұ ру.

Ұ лттық ө зіндік сана - белгілі бір ұ лттық қ ауымғ а енетін адамдардың осы қ ауымның идеалдарын, мә дени нормаларын, дә стү рлерін, тұ рмыстық стереотиптерін мең геруін, сондай-ақ, олардың жалпы қ оғ амдағ ы осы ә леуметтік-этникалық топтың мү дделері мен жағ дайларын тү сінуді сипаттайтын елестетулер дең гейі.^[1]

Психика – бұ л объективті ә лемнің субъективті бейнесі, индивидуалды кө ріністің нә тижесі жә не адамдардың санасына ортақ ық пал ету мен қ оршағ ан ә лемнің пайда болуы. Қ абылдаудың объективтілігі тек қ ана психология дең гейінде (бір адам жә не адамдар тобы) қ арастырылмайды, ол дегеніміз сезім формасында, кө ң іл-кү йдің кө терілуі, ө зара қ арым-қ атынас жә не салт-дә стү рлер. Сонымен қ оса, идеология дең гейінде идея, теория, тү сіністік, ә лемдік кө з-қ арас ретінде қ арастырылады.

Психология жә не идеология – адамның жә не адам топтарының екі қ ұ рылымдық дең гей санасы болып табылады.

Бір ғ ана адамның психологиясында оның ішкі ө мірі мен қ оршағ ан ортаның индивидуалды қ абылдауы жү зеге асырылады. Қ оғ амдық психологияда адамдар тобы, қ алыпты ө мірдегі реакцияларғ а, кө з-қ арас, кө ң іл-кү й, индивид арасындағ ы қ арым-қ атынас ерекшеліктеріне кө ң іл бө лінеді.

Ұ лт психологиясы ө зінің қ ұ рылымы бар жә не ұ лттық -психологиялық ерекшеліктер формасында қ арастырылады. Ұ лттық психологияның қ ұ рылымы жү йелік пайда болумен (статистикалық) жә не динамикалық (функционалды) компонеттерін (жақ тарын) қ осады.

Ұ лт психологиясын қ алыптастыратын компоненттерге мыналар жатады:

· Ұ лттық мінез;

· Ұ лттық темперамент;

· Ұ лттық ақ ыл-ой;

· Ұ лттық сезім мен кө ң іл-кү й;

· Ұ лттық салт-дә стү р мен ә деттер.

Ұ лттық мінез этнологтар мен социологияның ойынша, ежелден бері қ алыптасатын психологиялық сипаттамалардың тұ рақ ты бірлігі, жиыны болып табылады. Олар ә деттегі ә рекет-қ ылық қ а, ең бекке, қ арым-қ атынасқ а, қ оршағ ан ортағ а, т.б. этникалық жиынтық тарғ а деген қ атынасынан кө рінетін белгілі бір ұ лт ө кілдерінің ә рекеттері.

Ұ лттық мінез сипатына консерваттылық ты, нә сілділікті, оптимизмді, пессимизмді жатқ ызуғ а болады. Бұ л қ асиеттер ө мірге деген қ атынас жағ ынан кө рініс береді.

Ең бекке деген қ атынаста ұ лттық мінез жауапты, ұ йымдастырушы, кешікпеушілік, ұ қ ыпты, тә жірибелі, пассивтілік, ұ йымдастыра алмаушылық сияқ ты қ асиеттерінен кө рінеді. Дү ниежү зілік ұ лттарғ а тә н ең бекқ орлық ә р ұ лттарғ а тә н ең бекқ орлық ә р ұ лттарда ә р тү рлі кө рініс береді. Жапондық тардың ең бекқ орлығ ына – тө зімділік, қ ырсық тық, табынушылық, шапшаң дылық, ұ қ ыптылық, нақ тылық, тә ртіптіліктен, ал американдық тардікі – энергияғ а толық тық тары, азарттылық тары, инициативтіліктері, қ ауіптен қ орық пайтындығ ынан, рационалдылығ ынан кө ре аламыз.

Ұ лттық темперамент – белгілі бір этникалық жиынтық қ а жататын адамдардың ә рекет-қ ылық тары мен ә рекеттердің эмоционалды экспрессивті сипатын анық тайды. Олардың ә рекет-қ ылық тық белсенділігін сипаттайды.

Кейбір ұ лт ө кілдері (француздар, итальяндық тар, испандық тар) эмоционалды, қ абылдағ ыш болып келеді. Оларда бір сә тті энергия, кө ң іл-кү йі пайда болады, бір сә тте жоқ болып кетеді.

Келесі ұ лт ө кілдерінде (скандинавтық тар, ағ ылшындық тарда) ә рекет-қ ылық та логикағ а сү йенеді, кө ң іл-кү йінің ө згеруіне тә уелді емес келеді.

Темперамент жесттен кө рінеді. Зерттеушілердің ойынша, бір сағ ат ә ң гімелескенде финдық тар тек бір жест қ ана қ олданылады, ал итальяндық тар 80-нен кем емес, француздар 120-дан кем емес, мексикандық тар 180 рет жест пайдаланады екен. Темперамент тү сінігі этникалық психологияда жалпы психологияғ а қ арағ анда басқ а мағ ынада пайдаланады. Ұ лттық темперамент, ол жеке тұ лғ а темпераменті емес.

Ұ лттық ақ ыл-ой (склад ума) – философтар мен социологтардың ойынша, белгілі бір ұ лт ө кілдерінің ойлау, ойлай алу ерекшеліктері. Ойлау механизмі ә р тү рлі ұ лт ө кілдерінде бірдей, бірақ ол бір заң дылық тарғ а бағ ынып, ежелгі ә леуметтік-экономикалық шарттармен анық талатын спецификасы бір болып табылады. Немістер абстрактілі ойлайды, ағ ылшындар тә жірибелі, француздар ақ ылды, ойлау қ абілеттері жақ сы дамығ ан келеді.

Ұ лттық ментальды қ айталап бастағ ан табиғ атпен қ арым-қ атынас, адамдар мен қ арым-қ атынас нормаларынан кө рінеді.

Ұ лттық ойлау ерекшеліктері философиялық жү йеден кө рінеді.

Шведтіктер басқ а ұ лт ө кілдеріне қ арағ анда эмоцияны кө рсетпейді, компромисті шешім іздейтін, рационалды адамдар болып келеді (А.Даун).

Ұ лттық сезім мен кө ң іл-кү й – бұ л адамдардың ұ лттарғ а деген, қ ызығ ушылық тарғ а, ө мірге, қ ұ ндылық тарғ а, басқ а ұ лттарғ а деген эмоцияғ а толы қ атынас болып табылады. Ұ лттық сезімдер ұ зақ ө мір сү реді. Тә жірибе негізінде қ алыптасады. Оның позитивті жә не негативті жақ тары болады.

Ұ лттық салт-дә стү рлер жә не ә дет-ғ ұ рыптар – ұ зақ тә жірибе нә тижесінде қ алыптасатын, ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а берілетін заң дылық тар, нормалар, стереотиптер, ә рекет-қ ылық тар, қ арым-қ атынас формалары болып табылады.

Ағ ылшындар жұ мыстарын дә стү рге қ арап сай шешеді, кез келген жерде салт-дә стү рлер, ә дет-ғ ұ раптар ұ стауғ а тырысады.

Ә р ұ лттың ө зінің ұ лттық санасы болады, ә леуметтік, саяси, экономикалық, қ ұ қ ық тық, эстетикалық, философиялық жә не т.б. кө з қ арастарының бар болуы жә не оның рухани қ алыптасу дең гейімен анық талады.

Ұ лттық сананың ядросы ұ лттық ө зіндік сана болып табылады. Ұ лттық сананың негізгі элементтер қ атарына ұ лттық саналы қ арым-қ атынасы оны материалды жә не рухани бағ алық тарын қ осады; кө бею ү шін шығ армашылық қ а деген қ абілеті; ө зінің ұ лттық қ ызығ ушылық тары мен басқ а ұ лттық -этникалық топтармен деген сә тті қ арым-қ атынас жасау саналы тү рді жү ргізіледі.

Ұ лттық сана қ оғ амдық -саяси сана сияқ ты да ө зімен бірге бір-бірімен тығ ыз байланысты екі негізді қ ұ райды: қ арапайым жә не теориялық сана.

Қ арапайы ұ лттық сана – қ ұ рылымы жә не механизмі бойынша ө те кү рделі, кө пқ абатты, инерционды-консерватты болып келеді. Бұ л бұ рынғ ы ұ рпақ тан қ алғ ан тарихи табиғ и-биологиялық синтез болып табылады. Сол уақ ытта кө птеген ұ лттың ә леуметтік тұ рмысын кө рсетеді жә не де ұ зақ уақ ыттағ а тарихи қ алыптасудың азығ ы болып табылады.

Қ арапайым ұ лттық сана ү ш қ абатты қ ұ рылымнан тұ рады: біріншілен, ұ лттық сананың кү нделікті қ ажеттіліктері, қ ызығ ушылық тары, бағ алы жү йелер жә не қ ұ рылымдар. Осы этаптың қ алыптасуын жә не тарихи ғ ана емес, нақ ты қ азіргі кездегі ө зіндік қ алыптасудың қ айнар кө зі ретінде. Екіншіден, негізгі жү йеде қ ұ рылғ ан стереотип кө ріністері, қ арапайым нормалар мен ә рекет-қ ылық тың элементарлы нұ сқ алары, сонымен қ оса салт-дә стү рлер, тарихи сияқ ты ә леуметтік тамырлары бар. Ү шіншіден, эмоционалды элементтер жә не бейнелі, дыбысты, бояу формасындағ ы кө ріністердің детерминациясы. Осының барлығ ы кү нделікті ө мірдегі ұ лттық ерекшеліктерді қ ұ райды, бұ л кө бінесе ұ лттық мінезбен байланысты жә не одан шығ ып ұ лттық санағ а ауысады.

Теориялық ұ лттық сана - ө зімен бірге криссталды, ғ ылыми безендіру жә не бұ қ аралық ұ лттық сананың ә леуметтік элементтері. Осының барлығ ы нақ тылы ә леуметтік позициясын қ алыптастырады. Бұ л ұ лттық -этникалық топтың идеологиясы ө зімен бірге ө ткен тарихтағ ы ө зіндік бағ аны қ осады, сонымен қ оса бү гінгі жағ дай жә не ұ лт қ алыптасуының мақ саты, негізгі қ ұ рылғ ан қ атардың жә не барлық дең гейдегі қ олжеткізушілік бағ дарламалары. Сонымен бірге криссталды нормалар, бағ алар жә не ә рекет-қ ылық нұ сқ алары ә рбір индивидке қ асиет – ұ лттық -этникалық қ оғ амның лояльды мү шесіне де қ атысты болып табылады.