алыптылық және ауытқу мәселесі

Бұ л мә селені зерттеу кезіндегі туындайтын алғ ашқ ы сұ рақ – индивидтің қ андай ә рекет-қ ылық тарын қ алпты емес деп санауғ а болады? Бү гінгі таң да зерттеушілердің кө бі «қ алыптылық» пен «ауытқ уды» - мә дениеттің детерминизацияланғ ан тү сініктері деп санайды. Мә дени релятивизм жақ таушылары, Р.Бенедиктен бастап, берілген қ оғ амдағ ы ұ станымдарғ а сә йкес келетін нә рседердің барлығ ын қ алыпты деп санау керек дейді. Бірақ та бұ ғ ан қ арсы бірқ атар сұ рақ тар туындайды: адамдарды жеу, расизм сияқ ты «мә дениет» қ ұ ндылық тарын сыйлау талап етіледі ме? Абстрактілі функционализм тұ рғ ысынан – бұ л мә дениеттің ө мір сү руінің қ ажетті элементтері ме? Қ азіргі кезең дегі ортақ кө зқ арас – психопатологияны мә дениеттен абсолютті тү рде бө ліп қ арастыру мә нсіз болып табылады.біз белгілі бір спихикалық ауытқ уды тек мә дени контексіні есепке ала отыра ғ ана тү сіне аламыз. Алайда универсалистік жә не релятивистік тә сідерді жақ таушылар арасында мә дениеттің психикалық ауытқ улырадың тү рлі аспектілеріне ә сер ету дең гейіне байланысты дау-дамайлары бітпейді. Мысалы ү шін, шизофрения жә не депрессияның зерттеулері универсалистік кө зқ арастың неғ ұ рлым негізделгендігін кө рсетеді. Бү кіл ә лемдік денсаулық сақ тау ұ йымы кө лемінде 9 елде (Ұ лыбртания, Дания, Индия, Колумбия, Нигерия, СРО, АҚ Ш, Чехословакия, Тайвань) шизофренияның таралғ андығ ы мен симптоматикасы езрттелді. Зерттекшілер шизофрения - ә мбебап психикалық ауытқ у жә не барлық мә дениеттерде бірдей белгілермен кө рінеді деген қ орытындығ а келді. Бірақ та кейбір мә дениет аралық айырмашылық тар да табылды. Дамушы елдердегі ауруларда неғ ұ рлым жең іл формада жә не ремисссияның неғ ұ рлым ұ зақ кезең дерімен сипатталады. Сонымен қ атар этнопсихологияда шизофрения ө ркениет ауруы болып табылады деген кө зқ арас қ алыптасқ ан: Ж.Девре оны «батыс елдерінің психозы» деген. Бұ л аурудың негізгі себебін тұ лғ аның жалғ ыз қ алу ә не қ арым-қ атынас орнату қ ажеттіліктерінің қ анағ аттандырылмауында дейді. Оғ ан қ арағ анда дә стү рлі қ оғ амдардың бұ л қ ажеттіліктерді ә р тү рлі дең гейде қ анағ ттандыратыны даусыз. Бірақ та қ арым-қ атынас орнау мен жалғ ыз қ алудың балоансын қ амтамасыз ететін механизмдер ылғ и да бар болады. Алайда мә дениантропологтар қ азіргі кездегі психиатриямен шизофрения себептері туралы келіссе де, олар тә жірибенің кейбір тү рлері аурудың даму темпін жылдамдатуы мү мкін деген ойда. Мысалы, қ азіргі кездегі адамдарғ а лап ететін қ ұ рылымсыз жә не кү рделі ақ параттың ү лкен кө лемінің ә серін айтуғ а болады. Ақ паратты беру ү рдісінің дә л сол этномә дени ерекшелігінде Ұ лыбританиядағ ы ағ ылшындарғ а қ арағ анда ирландық тардың кө бірек ауыратыны анық талғ ан. Ирландық мә дениетте сө йлеу жылдамдығ ы жә не екі мағ ыналы қ алжың бар, бұ л ақ параттың кү рделілігін арттырып, нақ тылығ ын тө мендетеді. Салыстырмалы-мә дени зерттеулерде тағ ы бір психикалық ауытқ удың – депрессияның негізгі белгілерінің ә мбебаптылығ ы дә лелденген. Алайда жалпы картинағ а кейбір мә дениет аралық ерекшеліктер бар: индивидуалдық мә дениеттер ө кілдері кө бінесе жалғ ыздық жә не оқ шаулылық сезіміне шағ ымданады, ал ұ жымдық мә дениет мү шелеріне соматикалық шағ ымдар, мысалы бас ауруы тә н.

-Публокток немесе арктикалық истерия – Гренландия мен Аляскадағ ы полярлы қ ыс кезінде ү йден қ ашып, киімді шешудің басқ арылмайтын талаптары. Бұ л аурудың себептерін ғ алымдар ұ зақ оқ шаулылық пен кү н мен тү н ө згерісінің ерекшеліктерінен, ағ зада кальцийдің жетіспеушілігімен тү сіндіреді.

-Сусто – Анд тауларының тұ рғ ындарындағ ы, кө бінесе балалардағ ы ұ йық тай алмау, депессия, ү рейлілік. Жергілікті наным бойынша, ауру адамдардың жоғ арғ ы кү штермен кездесідің нә тижесінде пайда болады. Ал зерттеушілер сустоны гипогликемиямен байланыстырады – қ андағ ы глюкозаның жетіспеуі.

-Витико – канадалық индеец ауруы, кү нделікті тамақ тан жиіркену, депрессия мен ү рейлілік сезімдері, ө лтіру жә не каннибализмге бейім болу. Жергілікуті тұ рғ ындар ауру себебін – витико рухымен – адамдарды жейтін ү лкен жында дейді. Мә дениантропологтар ауру себебін аш ө лімнен қ орқ удың ең шеткі формасы ретінде қ арастырады.

Айтылғ ан жә не басқ а да этникалық психоздардың беліглері – еуропалық бақ ылаушы ү шін экзотикалық қ асиеттер, интерпретация мү мкіндігі тек олард туғ ызғ ан мә дениеттен екендігі.

Мә денит психикалық ауытқ уларды толғ анудың формасын береді, ә мбебап аурулардың белгісін шарттай отыра жә не мә дени-спецификалық аурулар пайда болуына жол береді. Қ алыпты емес мінез-қ ұ лық сферасындағ ы мә дениет рө лін мойындау диагностика тә сілдері мен индивидтерді емдеуді қ айта қ арастыруы қ ажет.

Ө ткен ғ асырдың 60-70 жылдарынан бастап ә лемдік масштабта ұ лттардың ө з тұ рмысын сақ тауы, тұ рмыстық мә дениеттің қ айталанбастығ ының жә не психологиялық қ ұ рылымның ерекшеленуіне, адамның белгілі бір этникалық қ а жататындығ ы – ұ лттық ана-сезім немесе этникалық иденттілікке ұ мтылыс ү рдісі басталды.

Барлық континенттердегі кө птеген елдердің тұ рғ ындарына ә сер ететін бұ л қ ұ былыс басында қ азіргі кү ндегі этникалық парадокс атауына ие болды, себебі ол ө се келе жатқ ан рухани жә не материалдық мә дениеттің унификациясымен бірге жү реді. Бірақ қ азіргі кү ндегі этникалық қ айта тірілу XX ғ асырдың екінші жартысындағ ы адамзат дамуының негізгі белгілерінің біреуі деп қ арастырылады. Ө з тамырларына деген қ ызығ ушылық бө лек адамдар мен бү кіл халық тарда сан алуан формада кө рініс табады: байырғ ы заманғ ы дә стү рі қ айта тірілту тә сілінен бастап, кә сіби мә дениетті фольклоризациялау, «қ ұ пия ұ лттық жанның» ізденісі мен ө з ұ лт мемлекеттілігін қ ұ ру жә не қ айта қ ұ руғ а дейін.

Ө кінішке орай, бұ л заң дық мү дделер басқ а ұ лттық мү дделермен кездескенде, біз этноаралық конфликтілер жағ дайына куә боламыз.

Бірақ та егер бү кіл ә лемде ә р тү рлі ғ ылымдардың ө кілдері 30 жылдан аса этникалық қ айта тірілуді зерттесе, бұ рынғ ы КСРО-да процесс қ арама-қ арсы бағ ытта ө тті: ұ лттар, қ оғ амдастық тар керісінше бір-біріне жақ ындағ ан, ал ұ лттық сұ рақ толығ ымен шешілді деген. Шын мә нінде біздің еліміздегі жағ дай ә лемдегіден ерекшеленген жоқ, мысалы:

1. империялық колониалды мұ ра;

2. адамзатқ а қ арсы зорлық кө рсету;

3. мемлекетті этно-территориялық тү рде бө лу.

Алайда қ азіргі кездегі адам ө мірінде белгілі бір ұ лтқ а жататындығ ын тү сіну, оның ерекшелігін іздестіру – соның ішінде психикалық ерекшелігін – онда этникалық фактордың психологиялық аспектісін зерттеу қ ажет. Этнопсихологияның басқ а ғ ылымдар сияқ ты (этноә леуметтану, этносаясаттану) дамуы қ ажет.

Этнопсихологтар тү рлі ұ лттардың ө кілдерінің байланыс орнатуы кезінде бірін-бірі тү сінбеу себептерін қ айдан табу керек екендігін, мә дениетпен шарталғ ан психикалық ерекшеліктер бар ма, этноаралық конфликтілер ө суін қ амтамасыз ететін психологиялық қ ұ былыстар бар ма екендігін анық тайды. Кө птеген осы сұ рақ тардың шінде этникалық иденттіліктің ө суінің психологиялық себептері туралы сұ рақ та бар.

Ә леуметтік ғ ылымдарда XX ғ асырдың екінші жартысындағ ы этникалық қ айта тірілудің бірнеше тү сіндірмелік концепциялары бар. Тү рлі ә леуметтік мектептер этникалық иденттіліктің ө суін: а) дамығ ан халық тың экономикалық жә не техникалық экспансиясына халық тың дамуы арттта қ алғ андарының реакциясы; б) бү кіл ә лемдік ә леуметтік бә секе; в) ү лкен ә леуметтік топтың экономикасында жә не саясатта ә рекет-қ ылық тың жоғ арылауы. Бұ нда дә л сол этникалық қ оғ амдар басқ а топтар не кластарғ а қ арағ анда неғ ұ рлым тиімді жағ дайларда болатыны анық талды.

===============================

ХХ ғ асырдың екінші жартысында психиканың этникааралық тү рінің негізгі факторы болып мә дениет табылатындығ ында ешкімнің кү мә ні жоқ. Мә дениет кө п аспектілі ғ ана емес, сонымен қ атар кө п қ ұ рылымды болып келеді.Оның атқ аратын кө птеген функцияларының қ атарына кіретін ең маң ызды факторының бірі – ол адам мінез - қ ұ лығ ын анық тайтын қ ызметі.Адам қ ұ лық ын анық тауда мінез-қ ұ лығ ын жекелеу дә режесінде реактивті жә не белсенді компонентерін қ арастырады. Ю.М.Лотман ескерген бір жайы ол – қ оғ ам ү шін жеке тұ лғ аның барлық мінез – қ ұ лық тары емес, тек мә дениетте кейбір қ оғ амдық мағ ынасы бары ғ ана жазылады.

Басқ а сө збен айтқ анда ә леуметтік мінез – қ ұ лық қ а ә серін тигізуде мә дениетте бар мінез – қ ұ лық тарын ғ ана анық тайды. Адамның мінез –қ ұ лығ ының ә леуметтік типін Асмов деп атайды.Бұ л мінез – қ ұ лық мә дениеттің типтік бағ дарламасын кө рстеді жә не де мінез – қ ұ лық қ а жалпылы жағ дайда стандартты реттейді, жеке тұ лғ аны шешілген дара шешімдерден босатады. Ә леуметтік – типтік мінез- қ ұ лық белгілі бір ө мір жағ дайына қ абылданғ ан, ол тек адам басқ а мә дениет ортасына тү скен жағ дайда жойылады.

Адам мінез– қ ұ лығ ының реттейтін мә дениеттің жаң а бағ дарламасы қ андай? Біздің кө з қ арасымыз бойынша ә леуметтік типті реттейтін міне – қ ұ лық тарды біріктіріп салтқ а айналдыруғ а болады. Салттардың ә р тү рлері бар.Пост – бұ л тамақ тан шектеу салтының басқ а тү ріне жатады. А.К.Байбуринның айтуы бойынша «стереотиптік жоспар мә ні, жоспар мазмұ ны ә сіресе мә дениеттің тү пкілікті қ ұ рылымында стереотип мінез – қ ұ лқ ы пайда болады» Мұ ндай салт тү рі кө п компонетті қ ұ былыс болып саналады, сонымен қ оса ол стереотип тү рінде жалпылама мү шелердің мінез – қ ұ лқ ын тү зетеді. Сол сияқ ты ежелгі орыс елінде маң ызды рольді «кө мек» (асар) атқ арғ ан; ол кө птеген ә р тү рлі мү шелі элементтерден қ ұ ралғ ан, олар – шаруашылық – ең бектік тұ рмыстық, фальклорлық, діни мінезде – «салт, орталығ ында- крестяндарды атқ арғ ан жұ мысы ү шін тө ленбеген ең бек ақ ысы белгілі бір қ ожайынның бір жедел орындалатын жұ мысы ү шін»

Қ азіргі жаң а этнопсихологияда осындай салттардың элементтерін зерттеу соның ішінде бағ алық тары мен нормаларын зерттеу кең інен тарап орын алып отыр. Ү лкен кө лемді ә дебиеттерді кө ріп жоспарлап У.К.Стефан ә р тү рлі авторлар ұ сынғ ан мә дениет туралы 11 ұ сыныстарды ерекше атап кө рсетті;

- индивидуализм (жеке тұ лғ алық) ұ жымдық немесе жекеленген топтық мақ саттағ ы бағ ыттар

- Мә дениетте қ абылданғ ан нормаларғ а қ арсылық толеранттылық деген.

- Іс жү зіндегі ережелерге қ ажетті анық талғ андық тың жалтыру сатысы.

- Мә дениеттегі саалы анық тау.

- Адам жаратылысын бағ алау мысалы, жақ сы, жаман аралас.

- Мә дениеттің қ иыншылығ ы.

- Эмоциялық тексеру.

- Байланыс жақ ындығ ы, араласу кезінде ара қ ашық тығ ы.

- Жеке тұ лғ а мен басқ арушы мен ара қ атынасы.

- Жоғ ары контекстностік.

- Дихотомиялық адам.

Ә рине бұ лар негізгі психологиялық типті анық тайтын барлық ө лшемі, емес.

Американдық зерттеушілердің тексеруі бойынша мә дениеттік айырмашылығ ы уақ ытта демек, ө ткен шақ жә не осы шақ, сонымен қ атар болашақ.

Кө птеген қ азіргі жаң а зерттеулердің пікірі бойынша (Дж.Берри, Г.Грианди, Г.Хофстед жә не де тағ ы да басқ алары.) мә дениет бір бірлестікке немесе жекелікке бағ ытталуы керек.

Бұ л мә селені зерттеу кезіндегі туындайтын алғ ашқ ы сұ рақ – индивидтің қ андай ә рекет-қ ылық тарын қ алпты емес деп санауғ а болады? Бү гінгі таң да зерттеушілердің кө бі «қ алыптылық» пен «ауытқ уды» - мә дениеттің детерминизацияланғ ан тү сініктері деп санайды. Мә дени релятивизм жақ таушылары, Р.Бенедиктен бастап, берілген қ оғ амдағ ы ұ станымдарғ а сә йкес келетін нә рседердің барлығ ын қ алыпты деп санау керек дейді. Бірақ та бұ ғ ан қ арсы бірқ атар сұ рақ тар туындайды: адамдарды жеу, расизм сияқ ты «мә дениет» қ ұ ндылық тарын сыйлау талап етіледі ме? Абстрактілі функционализм тұ рғ ысынан – бұ л мә дениеттің ө мір сү руінің қ ажетті элементтері ме? Қ азіргі кезең дегі ортақ кө зқ арас – психопатологияны мә дениеттен абсолютті тү рде бө ліп қ арастыру мә нсіз болып табылады.біз белгілі бір спихикалық ауытқ уды тек мә дени контексіні есепке ала отыра ғ ана тү сіне аламыз. Алайда универсалистік жә не релятивистік тә сідерді жақ таушылар арасында мә дениеттің психикалық ауытқ улырадың тү рлі аспектілеріне ә сер ету дең гейіне байланысты дау-дамайлары бітпейді. Мысалы ү шін, шизофрения жә не депрессияның зерттеулері универсалистік кө зқ арастың неғ ұ рлым негізделгендігін кө рсетеді. Бү кіл ә лемдік денсаулық сақ тау ұ йымы кө лемінде 9 елде (Ұ лыбртания, Дания, Индия, Колумбия, Нигерия, СРО, АҚ Ш, Чехословакия, Тайвань) шизофренияның таралғ андығ ы мен симптоматикасы езрттелді. Зерттекшілер шизофрения - ә мбебап психикалық ауытқ у жә не барлық мә дениеттерде бірдей белгілермен кө рінеді деген қ орытындығ а келді. Бірақ та кейбір мә дениет аралық айырмашылық тар да табылды. Дамушы елдердегі ауруларда неғ ұ рлым жең іл формада жә не ремисссияның неғ ұ рлым ұ зақ кезең дерімен сипатталады.

Сонымен қ атар этнопсихологияда шизофрения ө ркениет ауруы болып табылады деген кө зқ арас қ алыптасқ ан: Ж.Девре оны «батыс елдерінің психозы» деген. Бұ л аурудың негізгі себебін тұ лғ аның жалғ ыз қ алу ә не қ арым-қ атынас орнату қ ажеттіліктерінің қ анағ аттандырылмауында дейді. Оғ ан қ арағ анда дә стү рлі қ оғ амдардың бұ л қ ажеттіліктерді ә р тү рлі дең гейде қ анағ ттандыратыны даусыз. Бірақ та қ арым-қ атынас орнау мен жалғ ыз қ алудың балоансын қ амтамасыз ететін механизмдер ылғ и да бар болады. Алайда мә дениантропологтар қ азіргі кездегі психиатриямен шизофрения себептері туралы келіссе де, олар тә жірибенің кейбір тү рлері аурудың даму темпін жылдамдатуы мү мкін деген ойда. Мысалы, қ азіргі кездегі адамдарғ а лап ететін қ ұ рылымсыз жә не кү рделі ақ параттың ү лкен кө лемінің ә серін айтуғ а болады. Ақ паратты беру ү рдісінің дә л сол этномә дени ерекшелігінде Ұ лыбританиядағ ы ағ ылшындарғ а қ арағ анда ирландық тардың кө бірек ауыратыны анық талғ ан. Ирландық мә дениетте сө йлеу жылдамдығ ы жә не екі мағ ыналы қ алжың бар, бұ л ақ параттың кү рделілігін арттырып, нақ тылығ ын тө мендетеді.

Салыстырмалы-мә дени зерттеулерде тағ ы бір психикалық ауытқ удың – депрессияның негізгі белгілерінің ә мбебаптылығ ы дә лелденген. Алайда жалпы картинағ а кейбір мә дениет аралық ерекшеліктер бар: индивидуалдық мә дениеттер ө кілдері кө бінесе жалғ ыздық жә не оқ шаулылық сезіміне шағ ымданады, ал ұ жымдық мә дениет мү шелеріне соматикалық шағ ымдар, мысалы бас ауруы тә н.

-Публокток немесе арктикалық истерия – Гренландия мен Аляскадағ ы полярлы қ ыс кезінде ү йден қ ашып, киімді шешудің басқ арылмайтын талаптары. Бұ л аурудың себептерін ғ алымдар ұ зақ оқ шаулылық пен кү н мен тү н ө згерісінің ерекшеліктерінен, ағ зада кальцийдің жетіспеушілігімен тү сіндіреді.

-Сусто – Анд тауларының тұ рғ ындарындағ ы, кө бінесе балалардағ ы ұ йық тай алмау, депессия, ү рейлілік. Жергілікті наным бойынша, ауру адамдардың жоғ арғ ы кү штермен кездесідің нә тижесінде пайда болады. Ал зерттеушілер сустоны гипогликемиямен байланыстырады – қ андағ ы глюкозаның жетіспеуі.

-Витико – канадалық индеец ауруы, кү нделікті тамақ тан жиіркену, депрессия мен ү рейлілік сезімдері, ө лтіру жә не каннибализмге бейім болу. Жергілікуті тұ рғ ындар ауру себебін – витико рухымен – адамдарды жейтін ү лкен жында дейді. Мә дениантропологтар ауру себебін аш ө лімнен қ орқ удың ең шеткі формасы ретінде қ арастырады.

Айтылғ ан жә не басқ а да этникалық психоздардың беліглері – еуропалық бақ ылаушы ү шін экзотикалық қ асиеттер, интерпретация мү мкіндігі тек олард туғ ызғ ан мә дениеттен екендігі.

Мә денит психикалық ауытқ уларды толғ анудың формасын береді, ә мбебап аурулардың белгісін шарттай отыра жә не мә дени-спецификалық аурулар пайда болуына жол береді. Қ алыпты емес мінез-қ ұ лық сферасындағ ы мә дениет рө лін мойындау диагностика тә сілдері мен индивидтерді емдеуді қ айта қ ара

87. «Ұ лттық психиканың қ ұ рылымы (мінез, тіл, мә дениет, ө зіндік сана, сезімдер)» кесте қ ұ ру.

Ұ лттық психология – қ оғ амдық сана-сезімнің маң ызды компоненті, қ оғ амдық психологияның қ ұ рамды белгісі. Адамдар мен топтардың қ имыл-ә рекетінде кө рінетін олардың қ оғ амдық сана-сезімінің барлық формасын қ амтитын идеология, мораль, дін, ғ ылым, ө нер, философия.

Ұ лттық ә дет-ғ ұ рып – белгілі бір ұ лт ортасында болатын жә не олардың мү шелеріне ү йреншікті тарихи қ алыптасқ ан жү ріс-тұ рыс ә дісі.

Ұ лттық мінез-қ ұ лық - ө мір сү рудің нақ ты жағ дай барысында жә не адамдардың жү ріс-тұ рысын, ө мір сү ру типін, олардың ең бекке, басқ а халық тарғ а, ө з мә дениетіне қ арым-қ атынасын белгілейтін тарихи қ алыптасқ ан мінезінің этносқ а тә н психологиялық қ асиеттерін анық тайтын жиынтық тары.

Салт-дә стү рлер халық тың тұ рмыс тіршілігімен, ө мірге деген кө зқ арасымен байланысты туып дамитын болғ андық тан, оның дінмен байланысын да сө з етуге тура келеді.

Халық тық ырымдарда шаман, ислам дінімен байланысты наным-сенімдер кө птеп кездеседі. Мысалы, малғ а топалан, ауру-індет келгенде немесе қ уаң шылық, аптап ыстық болғ анда, қ ұ дайғ а жалбарынып мал сойып, ақ сарбас айту, тасаттық беру, қ ұ дайдан жаң быр тілеу немесе бала кө рмеген ата-аналардың ә улиелер басына тү неп, мал сойып, ақ тық байлауы т.б. діни нанымдар-сенімдермен байланысты туғ ан ырымдар.

Дінмен байланысты туғ ан ырымдардың адамды имандылық қ а, тазалық қ а тә рбиелеуде прогрессивтік мә нінің болғ анын, оның халық тың табиғ ат-жаратылыс жө ніндегі тү сінігі тө мен, ө зін қ оршағ ан ортағ а эмпристік кө зқ арасы басым кезіндегі тү сінік, наным, сенімінің елесі екенін жасыруғ а болмайды.

Жалпы, дін мен ғ ылымның ұ зақ уақ ыт қ атар жасасып келе жатқ анын, адамды тә рбиелеуде екеуінің де белгілі рө л атқ аратынын, бірақ қ оғ ам, табиғ ат-жаратылыс заң дылық тарын тү сіндіруде ғ ылым мен діннің арасында ү лкен алшақ тық барын ажырата білу керек. Этнопедагогика ұ лттық салт-дә стү рлердің тә лімдік мә н-мағ ынасын зерттейтін ғ ылым саласы болса, ал этнопсихология халқ ымыздың сан ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан дә стү рлері сен салттарындағ ы ұ лттық сна-сезімін, ө мірге деген кө зқ арасын, ө зіндік ойлау ерекшеліктерін зерттейтін ғ ылым.

Олай болса, этнопедагогика мен этнопсихологияның даму процесінде ортақ заң дылық тар бар деп қ арауғ а тура келеді.

Ұ лттық психикалық қ ұ рылым мен ұ лт мә дениеті арасында тығ ыз байланыс бар. Ұ лттық психикалық ерекшелік ұ лт мә дениетінің тү рлерінен кө рініс береді. Мысалы, біз ә н-кү йлерді, билерді тың дай отырып, немесе ою-ө рнекті зергерлік ә шекей заттарды кө ріп, оның ұ лтқ а тә н екенін бірден айырамыз.

Ұ лттық психологиялық қ ұ рылым ерекшелігі адамдардың ә улеттік қ арым-қ атынасынан, киім киюінен, спорттық ойын тү рлерінен немесе ұ лттық тұ рмыстық салт-дә стү рплерден (келін тү сіру, қ ыз ұ зату, қ онақ кү ту, ө лік жө нелту рә сімдерінен т.б.), ұ лттық тағ ам тү рлерінен байқ алады.

Ұ лттық психикалық қ ұ рылым ү ш бө ліктен тұ рады: ол ұ лттық сезім, салт-дә стү рлер жә не ұ лттық мінез. Осы ү ш бірлестік ұ лттық мә дени ерекшеліктің шартты белгілері болып табылады.

Ұ лттық сезім дегеніміз – адамдардың туғ ан жерге, ө скен елге, ана тіліне, ұ лттық салт-дә стү рге деген сү йіспеншілікті білдіруі. Ұ лттық сезім адамды қ оршағ ан ортаның ә леуметтік-экономикалық, мә дени жә не жаратылыс қ ұ былыстардың сол ұ лт ө кіліне тартқ ан ерекше табиғ и сыйы. Ұ лттық сезім басқ а сезімдер сияқ ты адамның жеке басының қ анағ аттану, шаттануымен немесе ә сер болмай, қ анағ аттанбауымен байланысты ой-қ ұ иял, ә сер сезімінің сыртқ а шық қ ан кө рінісі. Мысалы, «Елім-ай» ә нін ести отырып елінің басына тү скен ауыртпалық, шапқ ыншылық ә рекетке езіліп мұ ң аюы немесе «Саржайлау», «Сарыарқ а» кү йлерін ести отырып, тың даушының туғ ан жер табиғ атына деген сү йіспеншілік, шаттық сезімінің оянуы табиғ и заң ды қ ұ былыс. Адамның ана тіліне сү йіспеншілігі де ұ лттық сезімінің ерекше тү рі. Мысалы, ұ зақ уақ ыт елден жырақ жат жұ ртта жү ріп, кө пшілік ішінен ө з ұ лт ө кілінің ана тілінде тіл қ атуына елең етпейтін, іш тартпайтын адам болмайды. Ө йткені, ана тілі адамның ішкі сезімін басқ ағ а жеткізуде ой-қ иялғ а етене жақ ын, жү регіне жылы тиетін кү шті қ ұ ралы. Айталық, сұ лу қ ызды аспандағ ы айғ а, кү лімдеген кү нге, судағ ы қ ұ ндызғ а тең еу.

Ұ лттық салт-дә стү рлерге ана тіліне деген сү йіспеншілікті, ұ лттық ө нер тү рлерін; ә н-кү й, зергерлік қ ол ө нері, бейнелеу-сурет ө нері, ұ лттық ойын мен спорттың тү рлерін, ұ лттық тағ амды, киімді, мерекелерді, тарихи ескерткіштерді т.б. жатқ ызуғ а болады. Дә стү рге ғ асырлар бойы қ алыптасып, сұ рыпталғ ан ә дет-ғ ұ рыптар, жол-жоралар, кө зқ арас тү сініктер жатады. 88. «Отбасындағ ы тә рбинеің этнопсихологиялық ерекшеліктері» мини-шығ армасын жазу.

Халқ ымыздың сан ғ асырдан бергі даналығ ына қ ұ лақ ассақ, «Адамның бақ ыты — балада» деген екен. Кез келген адам ө зі ө мір бойы қ уып жете алмайтын бақ ыт деген қ ұ діретті сө здің ө лшемі ө мірінің жалғ асы ұ рпағ ымен келетініне мә н бермеуі де мү мкін. Біреу бақ ытын байлық тан тапқ ысы келсе, екінші біреуі даң қ пен атақ тан, мансап пен қ ызметтен іздестіреді. Мұ ның бә рі тү сінген адамғ а қ олдың кірі сияқ ты нә рсе. Адамғ а нағ ыз бақ ытты — тә рбиелі ұ рпағ ы ғ ана сыйлай алады. «Адам ұ рпағ ымен мың жасайды» деген сө з тегін айтылмаса керек. Олай болса адам ө мірінің мә ні — ө з ұ рпағ ы. Шыр етіп сә би дү ниеге келген сә ттен бастап ата - ана алдында нә зік те қ иын, қ ыр - сыры мол ү лкен қ оғ амдық міндет тұ рады.

Ол — бала тә рбиесі. Бала тә рбиесінде алғ ашқ ы ұ стаз — ата - ана. Бала ү шін ү й ішінен, ата - анадан артық тә рбиеші жоқ. Адамгершілік, бауырмалдық, татулық, қ айырымдылық, ә дептілік, инабаттылық сияқ ты қ асиеттер — жанұ яда тә рбие балағ а сө збен, теориямен дамымайды, ү лкендердің ү лгісімен сің еді. «Ә кеге қ арап ұ л ө сер, шешеге қ арап қ ыз ө сер» дейді халық даналығ ы. Бала кішкентай кезінен - ақ ә р нә рсеге ә уестеніп ү лкендерге кө мектескісі келеді. Бұ ғ ан кейбір ә ке - шеше «жұ мысымды бө гейсің, істеп жатқ ан ісімді бү лдіресің» деп ұ рысып жіберуі мү мкін. Бұ л қ ате тү сінік. Керісінше, ө зің жұ мыс істеп жү ргенде баланың қ олынан келетін ісіне жағ дай туғ ызып, оның ү йренуіне кө мектескен орынды. Тіпті балағ а берген тапсырмаң ыздың аяғ ына дейін орындалуына тө зімділікпен бақ ылау керектігін де ұ мытпағ ан жө н. Ө стіп баланың бірте - бірте ең бекке деген болашағ ына жол ашылады. Ә рі істеген ісін ұ қ ыпты да тындырымды орындауына бағ ыт бересіз. Баланың жақ сы ісін мадақ тап, терісін оң етіп тү сіндіріп отырса, ол да ересектерді сыйлап, кез келген тапсырмасын орындауғ а қ арсылық білдірмейді. Орынсыз ұ рысу, зеку, сұ рақ тарына дө рекі, келте жауап беру немесе ә діл талап қ оя алмау ата - ананың беделін тү сіреді.

Ата — ана — бала тә рбиесіндегі басты тұ лғ а. Сондық тан ә ке де, шеше де балаларының жан дү ниесіне ү ң іліп, мінез - қ ұ лқ ындағ ы ерекшеліктерді жете білгені жө н. Балалармен ә ң гімелескенде олардың пікірімен де санасып отырғ ан орынды. Ө з баласымен ашық сө йлесе алмай, сырласа білмейтін ата — аналар «Екеуміз де жұ мыстамыз, кешкісін ү й шаруасынан қ ол тимейді, баламен сө йлесуге уақ ыт жоқ» дегенді айтады. Бұ л дұ рыс емес. Баламен сө йлесуге тіпті арнайы уақ ыт бө лудің қ ажеті жоқ. Ә ке мен шеше ұ л - қ ыздармен ү й шаруасында жү ріп - ақ ә ң гімелесіп, ой бө лісуге неге болмасқ а. Жанұ ядағ ы жанжал, ү лкендердің аузына келген сө здерді айтуы, баланың кө зінше басқ а біреуді сө гуі, біреудің сыртынан ө сек айтуы балағ а теріс ә сер етеді. Бала алдында ә ке - шеше ү й ішінің ү лкендердің ә дептілік танытқ аны жө н. Мысалы, арақ пен темекінің толып жатқ ан зиянын біле тұ ра, балалардың кө зінше арақ ішіп, ү сті - ү стіне темекі тартқ андар бар. «Кө рінген таудың алыстығ ы жоқ» дейді, ертең - ақ ұ л ө сіп ер жетеді, қ ыз ө сіп бой жетеді.

Сонда арақ пен темекінің зиянын қ алай ұ қ тырамыз. Негізінен жанұ яның шырқ ы бұ зылғ ан, ата - анасы маскү немдікке салынғ ан немесе жарамдық жағ ынан азғ ынданғ ан ортада бала, жасө спірім қ ашанғ ы жиренішті кө ріністі, ондағ ы айқ ай - шу мен дау - жанжалғ а, ұ рыс - керіске шыдап жү ре бермек. Басқ а ө мір аң сайды немесе теріс тә рбиеге тез бой алдырып ү лгереді, егер осы теріс жолғ а мү лде бет бұ рып кетсе, онда бә йтеректің бір бұ тағ ы қ исық ө сті дей берің із. Бақ ытсыз қ ыз, бұ зақ ы ұ л осыдан шығ ады. Сонда негізгі кінә ні кімнен іздейміз?! Бұ зақ ылық тың басы бос жү руден басталады. Кейде сабақ ты жиі қ алдыруғ а ә р тү рлі сылтауларды ү лкендердің ө зі ү йретіп отырады. Бұ л жағ дайда балағ а ө тірік айтуды ү йретіп отырғ ан аң ғ армай да қ алуы мү мкін. Жас шыбық ты қ алай исең, солай ө седі ғ ой. Иә, «Ұ яда не кө рсең ұ шқ анда соны ілерсің» демекші ата - ана тә рбиесі бала ө мірінде ү лкен із қ алдырады.

Баланың бойына барлық жақ сы қ асиеттерді дарыту, тіпті жанында жү рген достарына дейін мә н беру, табиғ ат сыйлағ ан дарыны болса дамыту, дұ рыс білім алуына жағ дай жасау — ата - ананың басты парызы. Ендеше бала тә рбиесінде ұ сақ -тү йек дейтін ешнә рсе жоқ жә не сол нә рседен де қ ателесуге қ ақ ымыз жоқ. Бала — ә р жанұ яның бақ ыты. Олай болса, ө з бақ ытымызды бағ алай білейік. Шә кә рім атамыздың «Адамның жақ сы ө мір сү руіне ү ш сапа негіз бола алады, олар барлығ ынан ү стем болатын адал ең бек, мінсіз ақ ыл, таза жү рек. Бұ л сапалар адамды дү ниеге келген кү нінен бастап тә рбиелейді» дегеніндей, қ ұ нды қ асиеттерге не рухани адамды қ алыптастыру - шынында да оның туғ ан кезінен басталса керек. Ал адамның адам болып қ алыптасуында ата - анамен қ атар тә рбиеші мен мұ ғ алімнің де рө лі бар.

89. Тұ лғ аның этнопсихологиялық сапаларына психологиялық талдау жү ргізу.

Этностық ө зіндік сананы тұ лғ алық дең гейде зерттеу ТМД елдеріндегі психология ғ ылымында ә лі де жеткіліксіз. Зерттеулерде оның индивидтік дең гейде қ алыптасуына О.Л. Романованың «тұ лғ аның этностық ө зіндік санасы субьектінің ө зінің ұ лттық қ атыстылығ ын, этностық қ ауымдастығ ы ө зінің орнын, сонымен қ атар этностық байланыстар мен қ атынастар саласындағ ы мотивтерін, мү дделерін жә не сезімдерін саналы тү сінуі» деген анық тамасы қ олданылуда. Этностық ө зіндік сана жалпы ө зіндік сананың бір жағ ы болғ андық тан, біз оның ғ ылыми-теориялық негіздерін психологиядағ ы ө зіндік сананың қ ұ рылымы мен қ алыптасуының, адамның адамды қ абылдауының механизмдерінен (Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Н. Леоньтев, Б.Г. Ананьев, Б.М. Теплов, А.А. Смирнов, А.Г. Спиркин, А.Р. Лурия, М.И. Лисина, А.И. Силвестру, Л.И. Божович, В.С. Мухина, А.А. Бодалев) іздестіре отырып, оның индивидтік дең гейдегі психологиялық механизмі мен анық тамасын соғ ан сә йкес тү сініп, нақ тыладық. Этностық ө зіндік сананың қ алыптасуының психологиялық механизмі-индивидтің санасы мен іс-ә рекетінің дамып, ө зге ұ лт ө кілі мен ө зінің этностық қ ыры туралы ұ ғ ымдық білімдердің жинақ талуының арқ асында айыру жә не біріктіру процесінің, эмоциялық -бағ алау мен қ абылдаудың, ө з мінез-қ ұ лқ ы мен ә рекетін реттеудің жоғ арғ ы дә режеде қ орытылуы. Тұ лғ аның этностық ө зіндік санасы дегеніміз-субьектінің этнофора (этностық сананы алып жү руші) ретінде ө зінің нақ ты бір этностық топқ а қ атыстылығ ын саналы тү сінуі мен оғ ан қ анағ аттану сезімінің кө рінуі, соның нә тижесінде этностық ішкі бағ дары мен ұ станымының пайда болып, этностық дү ниетанымының қ алыптасуы, ө зінің ойларын, мінез-қ ұ лық мотивтерін саналы ұ ғ ыну мен бағ алай отырып, ұ лтішілік жә не ұ лтаралық қ арым-қ атынаста нақ ты ұ лт ө кілі тұ рғ ысынан ә рекет ету.

90. «Қ азақ станда этнопсихологиялық идеялардың қ алыптасуы жә не дамуы» сызбасын қ ұ ру.

Ғ асырлар бойы ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а жалғ асын тауып, сыннан ө тіп келе жатқ ан салт-дә стү рлердің озық ү лгілері жеке тұ лғ аның санасының жан-жақ ты дамуына, ү лгі-ө неге, ұ лттық тә рбие алуына ық палын тигізері сө зсіз. Осы орайда ең негізгі талаптардың бірі – ұ лттық қ асиеттерімізді танып-білу. Сондық тан ұ рпақ тә рбиесіне ү лкен кө ң іл бө лу керек. Ендеше, халық тағ ылымдары арқ ылы ұ рпақ ты тә рбиелеудің мә селелерін алдың ғ ы орынғ а қ оюғ а болады. ө йткені, біз ең алдымен ертең гі ел тұ тқ асын ұ стар болашағ ымыз – жастардың санасын тә рбиелеуіміз керек, сонда ғ ана біз ел тағ дырына, ұ лт тағ дырына ө з ү лесімізді қ осамыз. Ендігі жерде алдымызғ а қ оятын мақ сатымыз – жастарды тә рбиелеу ү шін арнайы оқ у-тә рбие жұ мысын тиімді ұ йымдасмтырудың шарттары болу керек.

Соң ғ ы кездері елімізде жастардың санасын, адамгершілік қ асиеттерін қ алыптастыруда этнопсихология материалдарын пайдаланудың мә селелері С.Қ алиев, Қ.Жарық баев, С.Ұ зақ баева, Ж.Наурызбай, К.Қ ожахметова, М.Балтабаев, Қ. Бө леев, А.Мухамбаева, Р.Дү йсенбінова, Ә.Табылдиев, Ә.Сә дуақ асов, Ф.Бө рібекова, Б.Қ ойбағ арова, Р.Тө леубекова, Б.Мұ қ анова, А.Мағ ауова, А.Алимбекова, Ұ.Ә бдіғ аппарова, Г.Бахтиярова, Б.Ө тешова, А. Дайрабаева жә не т.б. ғ алымдардың ең бектерінде қ арастырылғ ан.

Осы ғ алымдардың зерттеулерінен ұ лттық сана мә селелері халық пен бірге ө сіп, бірге дамығ андығ ын жә не оның озық дә стү рлері келер ұ рпақ қ а мирас болып келе жатқ аны белгілі болып отыр.

Ә леуметтік ғ ылымдарда XX ғ асырдың екінші жартысындағ ы этникалық қ айта тірілудің бірнеше тү сіндірмелік концепциялары бар. Тү рлі ә леуметтік мектептер этникалық иденттіліктің ө суін: а) дамығ ан халық тың экономикалық жә не техникалық экспансиясына халық тың дамуы арттта қ алғ андарының реакциясы; б) бү кіл ә лемдік ә леуметтік бә секе; в) ү лкен ә леуметтік топтың экономикасында жә не саясатта ә рекет-қ ылық тың жоғ арылауы. Бұ нда дә л сол этникалық қ оғ амдар басқ а топтар не кластарғ а қ арағ анда неғ ұ рлым тиімді жағ дайларда болатыны анық талды.

Ол жеке ғ ылым ретінде 19 ғ асырдың орта кезінде кө ріне бастады.Ал, қ азақ топырағ ындағ ы іргетасы Ш.Уалиханов ең бектерінде қ аланды.Оның халық рухы дегені осы ғ ылымның басты категорияларының бірі болатын.Ө йткені бұ л ө зінің қ олдануы мен мағ ынасы жағ ынан этнопсихология ү ғ ымына жақ ындайды.

Бү гінгі кү ні ұ рпақ қ а тә рбие беру қ оғ амдық сананың дамуы мен қ оғ амдық қ ұ рылысқ а байланысты. Қ оғ амдағ ы ә леуметтік ө згерістер мен ө ндірістік қ атынастар жаң ғ ырып, жаң арып, ө згеріп жас ұ рпақ тә рбиесіне ө з ық палын тигізеді. Қ азақ халқ ының кө не дә уірден бері сары майдай сақ талып, ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а жалғ асын тауып келе жатқ ан дә стү рлері болашақ ұ рпақ ты тә рбиелеуде, оның адамгершілік қ саиеттері мен мінез-қ ұ лқ ын қ алыптастыруда ү лкен мә нге ие.

Бү гінгі ұ лттың руханиятты тә рбиенің басты қ ұ ралы ретінде пайдалану қ ажеттігі туып отырғ ан кезде, халқ ымыздың ө ткенінен жан-жақ ты хабардар болу, ұ лттық дү ниетанымы, мінез-қ ұ лқ ы қ алыптасқ ан, парасатты, патриот азамат тә рбиелеудің қ ажеттілігі туып отыр.