Психологиялық диагностика жүргізуші психологтың этикалық нормалары

Қ азіргі заман психодиагностикасының тарихы ХІХ ғ асырдың І-жартысынан бастау алады. Яғ ни, сол кезең нен бастап ең алдымен психология білімінің дамуының клиникалық дамуы басталды. Бұ л кезең адам туралы психологиялық эмперикалық білім болады. Талдауда жә не оны қ олануда шешуші рө лді дә рігердің ойымен сипаттайды. Ал бұ ғ ан дә лел мұ нымен негізінен философтар мен жазушылар шұ ғ ылданды. Дә рігерлерді емделуі қ иын ауру жә не аурудың неден пайда болғ андығ ы, сондай-ақ сол жылдары ә лемдік дамығ ан елдерінде ең бек алғ ан жан кү йзелістерінен болатын аурулар жә не невроз себептері қ атты қ ызық тырды. Психиатр дә рігерлер Европа клиникаларында ауруларғ а жү йелі тү рде бақ ылау жү ргізе бастады жә не ө з басқ ару нә тижесін талдап жазып отырды. Бұ л уақ ытта психодиагностика ә дісінің бақ ылау, сұ рау қ ұ жаттарды талдау сияқ ты ә дістерді жү зеге асады. Бірақ бұ л жылдары психодиагностика тұ тастай толық қ ұ рылды деп айта алмаймыз. Ө йткені мұ нда тек дә рігерлерге 1 ауру тү рін ғ ана бақ ылауы жә не бірдей ә діспен қ орытындылауы, олар зерттеу нә тижесінде дә рігерлер кө зқ арасы, ой қ орытындысы бойынша заң жасалды. Бұ л кезең де психодиагностика ә дістемелері тек сандық жағ ынан сипатталатынын кө рсетеді. Психодиагностика ә дістемелері сандық кө рсеткіштерін алу тү рі ХІХ ғ ІІ жартысында жү зеге аса бастады. Осы жылдары атақ ты неміс психологы Вундтың жетекшілігімен ә лемде алғ аш рет тә жірибелік психология лабораториясы ашылды. Мұ нда психодиагностикалау мақ саттар ә р тү рлі қ ұ ралдар мен жабдық тар қ олдана бастады. «Диагностика» оқ ыту тә жірибесіндегі «білім, білік, дағ ды, іскерлікті тексеру» ұ ғ ымын қ амтығ анымен, одан мазмұ ны, мақ саты жағ ынан ауқ ымды. Білім, білік, дағ дыны іскерлікті тексеру тек нә тижені, фактіні ғ ана кө рсетеді.Ал, диагностика бақ ылау, тексеру, бағ алау, статистикалық мә ліметтерге талдау, оның даму бағ ытын айқ ындау, дидактикалық ү рдісті жобалау, яғ ни педагогикалық жү йенің тұ тастығ ын қ амтамасыз ету қ ызметін атқ арады.Диагностика ү рдісінде оқ ытудың нә тижесі ғ ана анық талып қ оймай, сол нә тижеге жетудің жолдары мен амалдары талданылады. Олай болатын болса, білім жү йесіндегі ө згеріс, яғ ни 12-жылдық білім жү йесіне кө шу, біздің алдымызғ а келелі міндеттерді қ ойып, сол міндеттерді шешудің жолын қ арастыруды талап етеді. Осы қ ойылғ ан міндеттерді шешу мақ сатында біз, тақ ырыбымызды «Педагогикалық -психологиялық диагностикалау – тұ лғ аны зерттеудің негізі» деп алдық.

Зерттеудің мақ саты: Тұ лғ аны зерттеу мақ сатында педагогикалық -педагогикалық диагностика ұ ғ ымдарын теориялық тү рде негіздеу;

Зерттеу нысаны: Орта мектептегі оқ у ү дерісі.

Зерттеу міндеттері:

- педагогикалық – психологиялық диагностиканы тоеориялық тұ рғ ыда негіздеу;

- педагогикалық – психологиялық диагностика ұ ғ ымына сипаттама беру;

- диагностикалаудың мектеп практикасында қ олдану барысына талдау жасап, оны ө з тә жірибемізде қ олдану.

Кез келген салада қ ызмет ететін психолог психологиялық кө мек кө рсету барысында этикалық принциптерді қ олда-нады. Психологиялық кө мек кө рсету бары-сындағ ы «психодиагностика» бағ ыты елеулі орынғ а ие. Ө йткені, зерттеуді ұ йымдастыру жә не жү ргізу барысында этикалық принциптерге арқ ау артпаса, онда психолог психодиагностикалық жұ мысы-ның адекваттылығ ына ешқ андай кепілдік бере алмаймыз.

Сондық тан да психологиялық диаг-ностиканың этикалық -қ ұ қ ық тық аспек-тілері психологтың назарын талап ететін ө зекті мә селелердің бірі болып саналады. Жалпы алғ анда, психодиагностика

- жеке адамның даралық -психологиялық, даралық -психофизиологиялық ерекшелік-терін тану жә не бағ алаудың жолдары мен тә сілдерін зерттейтін психологияның бір саласы болмақ жә не психологиялық диаг-ноз қ оюдың ғ ылымы мен практикасы бо-лып табылады.

Кез келген салада қ ызмет ететін психолог психологиялық кө мек кө рсету барысында этикалық принциптерді қ олда-нады. Психологиялық кө мек кө рсету бары-сындағ ы «психодиагностика» бағ ыты елеулі орынғ а ие. Ө йткені, зерттеуді ұ йымдастыру жә не жү ргізу барысында этикалық принциптерге арқ ау артпаса, онда психолог психодиагностикалық жұ мысы-ның адекваттылығ ына ешқ андай кепілдік бере алмаймыз.

Сондық тан да психологиялық диаг-ностиканың этикалық -қ ұ қ ық тық аспек-тілері психологтың назарын талап ететін ө зекті мә селелердің бірі болып саналады.

Жалпы алғ анда, психодиагностика - жеке адамның даралық -психологиялық, даралық -психофизиологиялық ерекшелік-терін тану жә не бағ алаудың жолдары мен тә сілдерін зерттейтін психологияның бір саласы болмақ жә не психологиялық диаг-ноз қ оюдың ғ ылымы мен практикасы бо-лып табылады.

«Диагноз» термині организімнің қ а-лыпты қ ызмет етудің ретінде немесе даму-дың кез келген ауытқ у ретінде тану жә не нақ ты обьектінің жағ дайын анық тау ретінде тү сініле бастады. Диагностикалық жұ мыстың мақ саттарына байланысты пси-хологтың қ ойғ ан диагнозының тағ дыры ә р тү рлі болуы мү мкін. Қ ойылғ ан диагноз зерттелініп отырғ ан жеке тұ лғ аның қ асиет-тері туралы ақ параттар мен коррекциялық -дамыту нұ сқ аулары маманадарғ а (дә рігер, педагог, дефектолог, логопед, психолог) ұ сынылып, олар оны зерттелініп отырғ ан жеке тұ лғ амен жұ мыс істеуде қ олдана алады Яғ ни, зерттеу нә тижесінен кейін психолог зерттелушімен коррекциялық -дамыту, консультациялық, психотерапевтік жұ мыстарды жү ргізеді.

Сонымен бірге педагог психолог тек диагноз қ оюмен ғ ана шектелмейді, жеке тұ лғ аның дамуын жә не оқ ушылардың қ абілеттіліктерінің дамуын қ амтамасыз ететін бағ дарламаны қ ұ рып, сол бағ дар-ламаның жә не нұ сқ аулардың орындалуын қ адағ алауы қ ажет.

Психологиялық қ ызметтегі диагнос-тиканың басты мағ ынасы - балаларды бір-бірімен салыстыру емес, ә рбір баланың ішкі дү ниесіне терең ү ң іле біліп жә не баланың жан дү ниесін тү сіну болып табылады.

Психодиагностика кө мегімен прак-тик психолог мына негізгі міндеттерді ше-шеді (Немов Р.С., 1995):

- Адамда психологиялық қ асиет-тердің немесе мінез-қ ұ лық ерекше-ліктерінің болуын анық тау;

- Белгілі қ андайда бір қ асиеттің даму дең гейін анық тау (сандық жә не сапалық);

- Адамда диагносталғ ан психоло-гиялық жә не мінез-қ ұ лық ерекшеліктерін бейнелеу;

- Ә ртү рлі адамдардың зерттелген қ асиеттерінің даму дең гейін салыстыру;

Сонымен бірге психодиагностика адамның психикалық қ асиеті мен кү йін ғ ылыми дә лелді тә сілдер арқ ылы сандық сипатта бағ алайды жә не нақ ты сапалық тұ рғ ыдан талдайды.

35 Отбасылық кең ес беру.

Отбасылық кең ес беру- отбасы терапиясының кө п тү рінің бірі, онда терапевтік қ атысу шекарасы мен оны ажырататын белгілері бар. Отбасылық кең ес беру отбасы терапиясын ө зара толық тыра отырып бірге дамыды. Отбасылық кең ес беруде басты мақ сат, отбасы мү шелерінің мә селелерін зерттеу, ө зара ә рекеттерінің ө згеруіне жә не жеке тұ лғ алық жетілуге мү мкіндік туғ ызу болып табылады.Отбаасылық кең ес беру, отбасы терапиясынан қ алай ерекшеленеді? Біріншіден отбасылық кең ес беру ауру тұ жырымдамасын қ абылдамайды. Екіншіден жағ дайды талдауғ а жә не отбасын ролдік ө зара ә рекет тұ рғ ысынан қ арауды негіз етеді. Ү шіншіден кең ес беру субьектінің жекелік ресурсын табуғ а кө мек жә не жағ дайды шешу мен шығ у жолдарын сө з етеді. Отбасылық кең ес беруде теориялық тұ жырым когнитивті-мінез-қ ұ лық тық терапиясы, рационалды-эмоциялық терапия жә не басқ алар. Осығ ан байланысты ә дістер мен тә сілдердің орны болып табылады.

Отбасылық кең ес берудің ұ станымдары мен ережелері тө мендегідей бірлікте қ арастырылады:

1.Кең ес берушінің клиентпен байланысқ а тү се білуі. Оғ ан жету отбасы мә селесін айтушы араында конструктивті ара қ ашық тық, қ олайлы жағ дайдағ ы қ арым-қ атынас, кең ес берушінің бет пішіні жә не тыныс алуы, оның сө йлеу қ ұ ралдарын қ олдана білуі, репрезентативті жү йеде ү стем болғ ан тү рі, жолдары жатады.

2. Клиент мә селесі туралы ақ парат жинау мета-модельде (НЛБ) жә не терапевтік метафрада қ олданылады. Осы мақ сатқ а жету ү шін кең ес беруші нақ тылау сұ рақ тарын қ ояды, ол: «Сіздің қ андай нә тижеге жеткің із келеді?», «Сізге не керек?», «Сіз жағ ымды нә тижеге жету жолдарын кө ріп тұ рсыз ба?»

3. Отбасылық кең ес берудің басты міндеті психотерапевтік келісім шартты талдау болып табылады. Бұ л кезең де кең ес беруші мен клиент арасында жауапкершілік бө лінеді, кім неге жауап береді. Мысалы кең ес беруші отбасылық кең естің қ ауіпсіздігі мен мә селені шешу технологиясына жауап берсе, ал клиент ө з белсенділігіне, ө зінің ролдік мінез-қ ұ лқ ын ө згерту шынайылығ ына жауап беретін болады. Осы тұ стар толық талқ ыланып болғ аннан кейін, онда бір кездесудің ұ зақ тығ ы (3-6 сағ ат) жә не терапевтік кездесу кезең дері (алғ ашында аптасына бір мә рте, кейінен екі аптада бір мә рте кездесуді жоспарлау), сондай-ақ тө лем ақ ы шарты, екі жақ келісімді орындамағ андағ ы жазалау шаралары да қ аралып ө теді.

4. Клиенттен мә селені нақ тылау жә не жеке отбасы мү шелерінің ә рқ айсыларының ресурстарын анық тау. Оғ ан тө мендегідей сұ рақ тар қ оюғ а болады. Бұ рын бұ л қ иындық ты қ алай шешіп жү рдің із? Сізге не кө мектесуші еді? «Сіз қ андай жағ дайда ө зің ізді кү шті сезінуші едің із? Онда кү шің ізді қ алай пайдаланып едің із?»

5.Кең ес беруді жү ргізу. Бұ л тұ ста клиентке кең ес берудің қ ауіпсіз, табысты аяқ талатынына сенімін ұ ялату: «Сіздің ө згеремін деген ниетің із, бұ рынғ ы тә жірибең із, белсенділігің із бен шынайылығ ың ыз сә йкестендіріле терапевт пен бірігіп ә рекет етуің із, оның кә сіби сапасы жә не жұ мыс тә жірибесі жұ мыстың сә тті аяқ талатынына кепіл бола алады». Кең ес беруде қ алыптасқ ан мінез-қ ұ лық тың жағ ымды жә не жағ ымсыз жақ тары талқ ыланып, мынадай сұ рақ тар арқ ылы «Сіздің пікірің ізше осы жағ дайдың жағ ымсыз жақ тары не болмақ? Осы жағ дайдың жақ сы жақ тары не?» Бірге мінез-қ ұ лық тың жаң а ү лгілері қ арастырады. Кең ес беруші келесі сұ рақ тарды қ ояды: «Осы мә селені шешуге сіз тағ ы нені пайдаланбадым деп ойлайсыз? Сізге маң ызды адамдар осындай жағ дайда ө зін қ алай ұ стар еді? Сіз де солай ұ стай аласыз ба? немесе Сізге не кедергі келтіреді? Сіздің осындай ә рекет етуің ізге не кө мектеседі? Кең есші визуализациялау тә сілін қ олдана алады, клиент транста отырып, жағ дайғ а жаң а бейне береді, оны кинестетикалық сезіммен шығ арады.

6. «Экологиялық тексеру». Кең есші отбасы мү шелеріне осындай жағ дайда бес- он жыл ө ткеннен кейін болып тұ рмын деп ойлаң ыз, ө з жағ дайың ыз қ алай?

7. Отбасылық кең ес беру аяқ талар алдында кең есші нә тижені «сақ тандыру» жолына кү ш салады. Ол клиент мінез-қ ұ лық тың жаң а ү лгісін мең геруді, қ ажетті ә рекетте кө рсету жіне оларғ а сенімділік ұ ялату мен абйланыстыру керек. Ол кең есшіден ү йге тапсырма алу немесе бірнеше уақ ыт ө ткен соң алынғ ан нә тиже бойынша талдау ү шін қ айта кең ес алуғ а шақ ыру.

8. Бө ліну. Кейбір жағ дайда бұ л рә сім қ ажет. Мысалы: ә дебиеттерде жазылғ андай Джей Хэйли қ алай «парадоксальды тапсырма» кө мегімен нақ ты орындату қ арама-қ арсы нә тижеге ә келетін кө рсетті. Жаң а ұ йленген ерлі-зайыптылармен кең ес жү ргізгенде ө з сезімдерін шығ аруда, кү ніне бір сағ ат «ө з эмоционалды реттелуін» тексеру ү шін ұ рсуды ұ сынғ ан. Хейли осылай адам табиғ атын ескере отырып, адам саналы тү рде ө зіне қ иянат жасамайтынын байқ ағ ан. Ерлі-зайыптылар бұ л тапсырманы басында орындап кө ріп, кейіннен тастап кеткен. Бір-бірін бағ алауды мең геріп, «кең есшінің ақ ылсыздау» қ ызметінен бас тартқ ан. Осылай бө ліну байқ алады. Қ азақ станда қ азіргі таң да отбасылық кең ес беру кең інен қ ажет етілуде. Отбасылық кең ес берушілер психологиялық орталық тарда, ә леуметтік қ орғ ау жү йелерінде отбасы жә не баланы қ орғ ау комитетінде жә не басқ а мекемелерде ө з қ ызметін кө рсетуде.