Першыя дзяржавы на тэрыторыі Беларусі: Полацкае і Тураўскае княствы ў ІХ-ХІІІ стст. Іх ўзаемаадносіны з Кіевам і Ноўгарадам.

У письмовых крыницах самае магутнае дзяржаунае утварэнне гэта Полацкае княства. Яго цэнтрам з’яуляуся Полацк, што ляжаў у басейне галоўнай ракі Заходняй Дзвіны, якая была часткай найважнейшага гандлёвага шляху “з варагау у грэки”. Выгаднае геаграфичнае становишча спряла хуткаму росту Полацка и ператварэння яго у буйны цэнтр гандлю и рамёствау. Насялялі княства адзіны народ – крывічы-палачане. Полацкія ўладары зваліся крывіцкімі князямі. Першым гістарычна вядомым полацкім князем быў Рагвалод, які прыйшоў з-за мора (магчыма, як і Рурык, быў варагам). Менавіта ў час яго праўлення канчаткова сфарміраваліся межы княства, упарадкаваліся палітычная сістэма і гаспадарчыя адносіны, была вызначана сталіца.Упершыню Полацк узгадваецца у латапісах(“Аповесць мінулых гадоў”) пад 862 г. У 882 г. сталіцу крывічоў падпарадкаваў старажытнарускі киеуски князь Алег.У 10-11 ст. Полацкае княства з`яўлялася адным з буйнейшых і магутнейшых княстваў на тэр-рыі зах. Еўропы. У 40-е-70-е гг. 10 ст. Полацк выйшаў з-пад улады Кіева і аднавіў сваю паліт. самастойнасць.
Пасля гібелі вялікага князя кіеўскага Святаслава Ігаравіча паміж яго сынамі Яраполкам і Уладзімірам успыхнула барацьба за кіеўскі прастол. Першы сядзеў у Кіеве, другі – у Ноўгарадзе. Магчыма, з мэтай набыць сабе магутнага саюзніка, абодва браты – Яраполк і Уладзімір – дамагаліся рукі дачкі Рагвалода Рагнеды. Маладыя князі паслалі сватоў да полацкай княжны. Летапіс паведамляе: Рагнеда, даведаўшыся, што Уладзімір быў сынам Святаслава і нявольніцы, не захацела стаць жонкай рабыніча і з пагардай адказала так: “Не хочу разути рабынича, я за Ярополка иду”. Калі Уладзіміру перадалі адказ Рагнеды, ён у 980 г. разбіў полацкае войска, забіў Рагвалода і яго двух сыноў, а Рагнеду гвалтоўна забраў у жоны.
Паданне гаворыць пра тое, што Рагнеда, якой ужо было дано имя Гарыслава (“ззяе славай” або наадварот “славутая горам”) у 988 спрабавала адпомсціць Уладзіміру за сваю знявагу, смерць бацькі і братоў. Яна вырашыла забіць Уладзіміра, калі той спаў, але спроба не ўдалася. Ён раптам прачнуўся і схапіў яе за руку. Па тагачасным законам яе павинны были забиць, але на абарону маці таксама з мячом у руках стаў іх малалетні сын Ізяслаў, яки сказау “Бацька! Ты тут не адзин! ”. Уражаны яго паводзинами Уладзимир загадау выслаць Рагнеду з сынам у Изяслауль(новы горад, названы имем сына) и павинен быу пасадзіць там на княжанне свайго малалетку Ізяслава. Ён стау вядомы як князь-книжник, яки пашырыу письменства и хрысциянства у Полацку.Ізяслаў стаў не толькі полацкім князем, але і заснавальнікам новай дынастыі Ізяславічаў. Ён памёр у 1001 г.Разам з тым полацкіх князёў летапісы часта звалі Рагвалодавымі ўнукамі.Менавита, Рагнеда пайшла на забойства, бо Уладзимир, прыняушы хрысциянства, якое забараняла мнагажонства, прапанавай ёй стаць жонкай я-н. знатнага чал., адмовиушыся яна падстрыглася, и пайшла у манашки пад имем Анастасия. Яна вядома як князёуна з 3 имёнами.Яе други сын(вялики киеуски князь Яраслау Мудры), хворы ад нараджэння пачуушшы адказ маци на прапанову Уладзимира, раптам падняуся з кален маци и з таго часу пачау хадзиць.
У 11 ст. адбылося узмацненне полацкага княства пры сыне Изяслава Брачыславе(правиу 1003-1044). У 1021 г. ён захапиу волаки, што злучали р.Зах. Дзв. и Дняпро па шляху “з варагау у грэки” и належали Ноугараду. Аднак на рацэ Судаміры яго чакаў з войскам Яраслаў. У бітве на рацэ Судаміры Брачыслаў пацярпеў паражэнне і збег у Полацк.Аднак войска было разбита яго дзядзькам- Яраславам Мудрым.
З 1044-1101 князём быу сын Брачыслава Усяслау, якога празвали чарадзей. Ён быццам бы нарадзиуся ад чарауництва аб гэтым сведчыць пляма на яго галаве, якая утварылася, па меркаванням даследчыка, пры адсяканни зародкавай кашули.Ён имкнууся захапиць земли и гарады па-за межами Полацкага княства, не здолеуша узяць пскоу, ён захапиу и абрабавау Ноугарад.Тады, у адказ на яго дзеянни 3 сыноу Яраслава Мудрага напали на Менск, гэта адбылося 3 сакавика 1067 г. битва на Нямизе. Горад быу спалены, а яго жыхары-мяняне-“узяты на шчыт”, г.зн. у палон. Усяслау з войскам не паспеу.Ён быу узяты у палон Киеускими князями (3-мя сынами Яраслава Мудрага) и быу вызвалены у час паустання жыхарами Киева и абвешчаны вяликим князем Киеуским. Праз 7 мес. ён вярнууся у Полацк. Пры им ён дасягнуу найвышэйшага уздыму. Пасля яго смерци Княства распалася на шэраг асобных удзельных княствау.
Заканадаўчая ўлада ў Полацкім княстве належала вечу, ці народнаму сходу (агульны сход дарослых мужчын, яки мог здымаць и прызначаць князя, выдавала законы, выбірала ўраднікаў (урадцаў, службоўцаў), ухваляла аб’яўленне вайны ці міру). У Полацкім княстве веча праіснавала да самага канца ХV ст. (1498 г.), калі гораду было дадзена магдэбургскае права. Выканаўчая ўлада ў Полацкім княстве належала князю. Высокае грамадскае становішча ў Полацку займаў епіскап. Ад імя князя і епіскапа пісаліся дагаворы, якія заключала полацкае веча, і да дакументаў прывешваліся іх пячаткі.
Другім буйным раннефеадальным княствам-дзяржавай на тэрыторыі Беларусі было Тураўскае княства, якое ўтварылася ў ІХ – Х стст. Яго тэрыторыя ў асноўным адпавядала месцам рассялення дрыгавічоў на поўдні Беларусі ў басейне Прыпяці. Палітычны цэнтр княства – Тураў. Буйным горадам быў Пінск. Назву Турава летапісец звязваў з імем мясцовага князя Тура. Узнікненню і развіццю Турава і Пінска садзейнічала іх выгаднае размяшчэнне на водным Прыпецка-Бугскім гандлёвым шляху з Кіева і іншых рускіх зямель у Заходнюю Еўропу.
У 988 г. вялікі кіеўскі князь Уладзімір Святаслававіч аддаў Тураў свайму сыну Святаполку.Але ён яго надзеи не апраудау. Ажаніўшыся з дачкой польскага караля Баляслава, каталічцы па веравызнанню, ён сам стаў падпадаць пад заходні ўплыў. Разам з ёй у Тураў прыехаў заходні епіскап Рэйнберг, які, зблізіўшыся са Святаполкам, стаў падбухторваць яго выступіць супраць Уладзіміра.Святаполк задумаў аддзяліцца ад Кіеўшчыны. Уладзімір, даведаўшыся пра варожыя намеры свайго старэйшага сына, неспадзявана напаў на Святаполка, схапіў яго, яго жонку і епіскапа Рэйнберга і ўсіх кінуў у вязніцу. Пасля таго як у 1015 г. памёр Уладзімір, Святаполк як старэйшы ў родзе атрымаў права заняць кіеўскі велікакняжацкі пасад. Успыхнула барацьба за кіеўскі прастол паміж Святаполкам і Яраславам. Перамог Яраслаў, а Святаполк збег у Польшчу, дзе і памёр. Тураўскае княства было ўключана Яраславам Мудрым у склад Кіеўскага княства ў якасці воласці, на якую распаўсюджвалася ўлада непасрэдна кіеўскага князя. Воласць не мела свайго самастойнага статуса і замацаванай за ёй княжацкай лініі.
У 50-я гады ХІІ ст. Тураў выйшаў з падпарадкавання Кіеву, і ў ім усталявалася самастойная княжацкая дынастыя. У канцы ХІІ – пачатку ХІІІ ст. на тэрыторыі Тураўскага княства ўтварыўся шэраг дробных феадальных, “шматковых” княстваў – Тураўскае, Пінскае, Слуцкае, Клецкае, Дубровіцкае.
Такім чынам, Полацкае і Тураўскае княствы мелі ўсе атрыбуты дзяржаўнай улады – улады заканадаўчай (веча), выканаўчай (князі і дружыны) і судовай (князі і цівуны). Іх можна лічыць першымі раннефеадальнымі дзяржавамі-манархіямі на тэрыторыі Беларусі.

8) 8. Распаўсюджанне хрысціянства было выклікана тым, што на землях Кіеўскай Русі ўзніклі першыя дзяржаўныя ўтварэнні, пачынала ўсталёўвацца княжацкае адзінаўладдзе, ўзнікала неабходнасць у цесных сувязях з іншымі дзяржавамі, якія тады станавіліся хрысціянскімі. Датай хрышчэння Кіеўскай Русі лічыцца 988 г., таму што менавіта ў гэтым годзе вялікі князь кіеўскі Уладзімір Святаславіч прымусіў кіеўлян хрысціцца. Услед за Кіевам былі пахрышчаны іншыя падуладныя Уладзіміру землі. Неабходна адзначыць, што часта хрышчэнне праводзілася з дапамогай агню і мяча, як гэта было на Тураўшчыне. Летапіс узгадвае, што у час хрышчэння Тураўскага княства Прыпяць на некалькі дзён афарбавалася ў чырвоны колер ад крыві. У 992 годзе ў Полацкім княстве ўтварылася Полацкая епархія, а ў 1005 годзе – Тураўская. Менш чым праз 100 год хрысціянства ва ўсходніх славян стала дамінуючай рэлігіяй.

Распаўсюджанне новай рэлігіі мела вельмі істотныя гістарычныя вынікі. Вера ў вечнае жыцце, імкненне трапіць у рай натхнялі людзей рабіць дабро, дапамагаць бедным, цярпліва пераносіць пакуты зямнога жыцця. Хрысціянства паляпшала маральны стан грамадства. Хрысціянскія запаведзі садзейнічалі ўсталяванню добрых адносін паміж людзьмі. З прыходам хрысціянства знікла мнагажэнства. Распаўсюджанне хрысціянства садзейнічала развіццю пісьменства і адукацыі. Пры цэрквах і манастырах адкрываліся школы, перапісваліся кнігі. На беларускіх землях разгарнулася каменнае будаўніцтва. Саборы, цэрквы і манастыры сталі самымі велічнымі і прыгожымі будынкамі свайго часу.

Пад уплывам хрысціянства на тэрыторыі Беларусі пачалі сваю дзейнасць рэлігійна-асветніцкія дзеячы Е. Полацкая, К. Тураўскі, К. Смаляціч. Былі пабудаваны сабор Святой Сафіі і Спаская царква ў Полацку, Барысаглебская царква ў Гародні і яшчэ мноства выдатных помнікаў мураванага дойлідства. Хрысціянства давала магчымасць развівацца выяўленчаму мастацтву, распаўсюджваўся іканапіс і фрэскавы жывапіс. Шэдэўрам дэкартыўна-прыкладнога мастацтва стаў крыж Ефрасінні Полацкай, створаны ў сярэдзіне ХІІ ст. На тэрыторыі Беларусі пачалі перапісваць кнігі і пісаць летапісы. Самай ранняй сярод рукапісных кніг, створанай ва ўсходнеславянскіх землях, было Тураўскае евангелле ХІ ст. Шырокія слаі насельніцтва навучыліся чытаць і пісаць, аб чым сведчаць знаходкі берасцяных грамат у Віцебску і Мсціславе і шматлікія прадметы побыту з надпісамі (прасліцы, грэбні, збаны).

Разам з тым царква багацела за кошт вернікаў, набывала землі разам з сялянамі і паступова ператваралася ў феадала, якому насельніцтва плаціла царкоўную дзесяціну.

8. Духоунае жыццё усходних славян у эпоху ранняга Сярэднявечча. Прыняцце хрысциянства и распаусюджванне письменнасци.
Хрысціянства на Старажытную Русь прыйшло з Візантыі у гатовым выглядзе, з адшліфаванымі за дзевяць стагоддзяў свайго існавання формуламі, са Старым і Новым Запаветамі, з літаратураю айцоў царквы, з культамі Хрыста і Багародзіцы, са стараславянскай мовай, прынесенай першымі місіянерамі з Візантыі.Пашырэнне хрысциянскай веры на бел землях пачалося з 10 ст.У 988 г киеуски князь Уладзимир Станислававич (Краснае Сонейка) прыняу хрысциянства. У 992 князь Изяслау заснавау у Полацку епархию- вяликую царкоуную акругу, дзе Рагнеда и ён стали першыми хрысциянами у полацким княстве. Хрысціянскаму служэнню прысвяціла сябе яшчэ адна вядомая асоба з роду полацкіх князёў – унучка Усяслава Чарадзея Прадслава, якая, пастрыгшыся ў манашкі, прыняла імя Ефрасінні. На працягу некальких стагоддзяу распаусюджвалася у саперництве з язычництвам (мнагабожжа), язычництва мела глыбокия старажытныя карани. Звычайна мясцовыя жыхары прымусова хрыстилися у новую веру, а язычницкия идалы- каменныя ци драуляныя скульптурныя выявы бажкоу-разбуралися. Многія сяляне патаемна выконвалі язычніцкія абрады. Гарадское супольнае жыццё, наадварот, схіляла да разумення і ўспрыняцця палажэнняў хрысціянскай рэлігіі, яе сімволікі. Такім чынам, стваралася двухвер’е, якое існавала на тэрыторыі Беларусі з даўнейшых часоў, існуе сёння і дазваляе славянскаму язычніцтву мірна ўжывацца з усходнім і заходнім хрысціянствам.
Увядзенне хрысціянства садзейнічала развіццю культуры на беларускіх землях. Вышэйшым узорам старажытнарускай культуры з’яўляецца манументальная архітэктура. У Х – ХІІІ стст. у архітэктуры Еўропы дамінаваў раманскі стыль. Грамадзянскія і культавыя раманскія пабудовы вызначаліся масіўнасцю, суровай манументальнасцю і крапаснымі рысамі. Рысы раманскага стылю ёсць у многіх помніках беларускага дойлідства.
З прыняццем хрысціянства бярэ пачатак каменна-цаглянае будаўніцтва, узвядзенне манументальных культавых пабудоў. Будаўніцтву сабораў на Русі надавалася дзяржаўнае і палітычнае значэнне. Цэрквы былі не толькі культавымі ўстановамі, але і важнейшымі цэнтрамі інфармацыі аб палітычных, рэлігійных і грамадскіх справах і падзеях. У іх захоўваліся казна, бібліятэкі, архівы. Пры храмах і манастырах навучалі грамаце, тут пісаліся славутыя рускія летапісы. У сярэдзіне ХІ ст. у Полацку быў пабудаваны Сафійскі сабор. Яскравай і самабытнай з’яўлялася гродзенская архітэктурная школа. У ХІІ ст. былі пабудаваны царква Барыса і Глеба на Каложы на ўскраіне старажытнага Гродна, Крэпасныя вежы, Ніжняя царква на тэрыторыі гродзенскага дзядзінца. У ХІІІ ст. у манументальным будаўніцтве пачынаюць пераважаць абарончыя збудаванні, што звязана з узмацненнем ваеннай пагрозы з боку крыжакоў і татара-манголаў. У апошняй чвэрці ХІІІ ст. у Камянцы (каля Брэста) была ўзведзена 30-метровая вежа абарончага значэння – Белая вежа, якая захавалася да нашага часу.
Састаўной часткай культуры беларускіх зямель з’яўлялася вусная народная творчасць: песні, быліны, легенды, прымаўкі, казкі, плачы-галашэнні, загадкі.
З хрысціянствам звязана ўвядзенне і пашырэнне пісьменнасці. З’явіліся богаслужэбныя кнігі, перакладная літаратура, філасофскія трактаты.У 11 ст. на Полацкай зямли пачала асвойвацца кирыличная азбука(складзена у 863 г. Кирылам и Мяфодзием, 43 литары). Аб гэтым сведчать надписы на «Барысавых камянях»(р. зах. дзв.) и «Рагвалодавым камяни»(каля Оршы). Навуковую каштоунасць маюць берасцяныя граматы- бярозавая кара з литарами. Знойдзены у Вицебску и Мсцислаули.
У п.пал. 11 ст.пачалося летаписанне- запис падзей па гадах у храналагичнай паслядоунасци. У п. 12 ст Манахам Нестарам створна «Аповесць минулых гадоу». Самай ранняй рукаписнай книгай на т Б. зъяуляецца «Тураускае Евангелле»(11 ст.). Матэрыялам для рукаписных книг служыу пергамент- спецыяльна вырабленая скура цялят.Вокладкай служыли 2 дошки, абцягнутыя скурай, а зачынялася з дапамогай спражки.
Пашырэнню письменнасци садзейничали рэлигийна-асветницкия дзеячы.Напрыклад, Прадслава, унучка Усяслава Чарадзея, даведаушыся аб намеры бацьки выдаць яе замуж, у 12 лет збегла з дому у жаночы манастыр, дзе атрымала имя Ефрасиня.Яна заснавала жаночы и муж. манастыры, дзе пераписвалися царкоуныя книги.Для маладых жанч. яна адкрыла школу.Першая жанчына якую царква абвясцила святой.Турауски епискап Кирыла замуравауся у манастырскай вежы (стаупе у некальки паверхау) и жыу пустэльникам-у изаляцыи ад иншых людзей. Ён писау «словы»-звароты да верникау, малитвы-споведзи, аповесци-прытчы, якия маюць х-р павучанняу.Яго яшчэ пры жыцци празвали «Залатавустам».

9) 9. Сацыяльна-эканамічныя і палітычныя перадумовы утварэння ВКЛ.

У 30-60-х гадах XІІІ ст. у палітычнай гісторыі Еўропы адбыліся значныя змены. Гэтыя змены былі абумоўлены ўтварэннем новай дзяржавы. Гэтай дзяржавай было Вялікае княства Літоўскае /ВКЛ/. Сацыяльна-эканамічныя, палітычныя і іншыя перадумовы аб'ектыўна спрыялі ўтварэнню ВКЛ. Галоўнымі сярод іх былі наступныя эканамічныя прычыны. Мангола-татарскае нашэсце і агрэсія крыжакоў прывялі да таго, што княствы Старажытнарускай дзяржавы былі эканамічна і палітычна разбураны, страцілі незалежнасць і бяспеку. Знакаміты гандлевы шлях «з вараг у грэкі», які праходзіў праз Полацкае княства, перастаў існаваць. Эканамічныя стасункі Полацка, арыентаваныя на Усход, таксама былі разбураны. Па гэтых прычынах Полацк страціў сваю эканамічную магутнасць, палітычны уплыў, дзяржава ўжо не магла бараніць свае інтарэсы, развівацца і абараняць грамадзян.

У такіх умовах гандлевыя шляхі краін Паўночна-Заходняй і Цэнтральнай Еўропы былі пракладзены праз тэрыторыю Заходняй Беларусі, празГародню, Наваградак, Ваўкавыск. У гэты рэгіён пачалася масавая міграцыя насельніцтва, што ратавалася ад мангольскай навалы і шукала бяспечнае жыццё на Захадзе. У выніку ўсе насельніцтва рэгіёна - гараджане, феадальная эліта, купецтва, сялянства было зацікаўлена ва ўтварэнні моцнай палітычнай улады, якая змагла б забяспечыць сацыяльную стабільнасць, стварыць добрыя ўмовы для эканамічнага развіцця і змагацца са знешнімі ворагамі. Насельніцтва рэгіёна падтрымлівала палітычную ўладу фінансамі, зброяй, войскам. Дзякуючы гэтай падтрымцы працэс утварэння ВКЛ набыў магутнасць і завяршыўся ў даволі сціслыя гістарычныя тэрміны.

Працэс утварэння ВКЛ узначалілі палітычныя колы Наваградка. Узвышэнне Наваградка было заканамернай з'явай. Гэты горад з X ст. быўсталіцай невялікага княства, якім валадарыў Кіеў. Потым горад трапіў у залежнасць ад галіцка-валынскіх князеў, якія мелі моцную ваенную сілу. У 40-х гадах XІІІ ст. наваградцы пачалі змагацца за самастойнасць, таму што валынскія князі ужо не мелі такой сілы.

Наваградцы запрасілі ўзначаліць уладу ў горадзе князя Міндоўга. Сярод даследчыкаў няма адзінай думкі наконт паходжання гэтай гістарычнай асобы. Большасць даследчыкаў лічыць, што Міндоўг быў варажскім князем, які жыў у Прыбалтыцы. У 1246г. Міндоўг прыняў праваслаўе і пачаў княжыць у Наваградку.

Зразумела, княжэнне Міндоўга не адпавядала інтарэсам галіцка-валынскага княства і крыжакоў, бо гэтыя суседзі самі імкнуліся завалодацьНаваградкам. Таму Міндоўгу трэба было весці цяжкую барацьбу з гэтымі дзяржавамі. У гэтай барацьбе Міндоўг выкарыстоўваў усе магчымыя палітычныя сродкі: вайну, дыпламатыю, рэлігію, хітрасць і жорсткасць. Напрыклад, каб спыніць крыжакоў і атрымаць падтрымку на Захадзе, Міндоўг у 1252г. прыняў каталіцтва і каралеўскую карону ад папы Рымскага. Але праз некаторы час Міндоўг вярнуўся ў язычніцтва. Каб прымірыцца з галіцка-валынскімі князямі Міндоўг аддаў валы-нянам свойго сына Войшалка, які быў адзіным нашчадкам Міндоўга. Праз некаторы час Войшалк прыняў манаства.

Усе гэта і шмат што іншае дазволіла захаваць новую дзяржаву ў барацьбе з ворагамі. У 1263г. Міндоўг быў забіты змоўшчыкамі, якіхузначальваў жрэц Транята. Транята толькі адзін год кіраваў дзяржавай- «зямлей Міндоўга». У 1264г. дзяржаву узначаліў сын Міндоўга Войшалк, які вярнуўся да грамадскага жыцця. Войшалк здолеў узмацніць дзяржаву. У перыяд яго княжэння /1264-1267 гг./ дзяржава атрымала афіцыйную назву - Вялікае княства Літоўскае.

Узрастанне палітычнага ўплыву ВКЛ адбылося пад час праўлення князя Тройдзеня /1270-1280 гг./. У гэты перыяд пачалося фарміраванне беларускага рыцарства. Тройдзень разграміў крыжакоў і мангола-татараў, яго армія не ведала паражэння. У перыяд княжэння Віценя /1295-1316гг./адбылося пашырэнне тэрыторыі ВКЛ. У 1307г. было падпісана пагадненне паміж Наваградкам і Полацкам. Згодна з гэтым дагаворам Полацкае княства ўвайшло ў склад ВКЛ, захаваўшы некаторую аўтаномію ў галіне кіравання. 3 гэтага часу княства пачало называцца Літоўскім і Рускім. У перыяд княжэння Гедыміна /1316-1344 гг./ у склад ВКЛ былі ўключаны амаль усе беларускія землі, у тым ліку Берасцейшчына, Міншчына, Турава-Пінскае княства.

Такім чынам, працэс утварэння ВКЛ завяршыўся ў пачатку ХIV ст. Па свайму сацыяльнаму і нацыянальнаму складу гэта была феадальная беларуска-літоўская дзяржава.

10)

11) 11.: Государственно-политический строй ВКЛ.
С самого начала ВКЛ складывалось как ограниченная феодальная монархия во главе которой стоял князь или «гаспадар». Князь обладал широкими полномочиями, командовал вооруженными силами, издавал законы, руководил политикой, объявлял войны и т.д. В 15-16-х веках власть князя ограничивали сейм и рада. Сейм- сословно- представительский орган, который вырос из местного вече. Сначала на сейм приглашалась вся шляхта, но чтобы избежать трудностей со сборами сейм переделали в представит. орган. С 1512г на сейм приезжало по 2 делегата от каждого павета. Сейм проходил не только в Вильно но и в Бресте, Минске, Гродно. Сейм выбирал князя, объявлял войны, определял налоги и т.д.
Рада- действовал при князе в качестве совещательного органа. В состав панов-рады входили крупнейшие феодалы, которые занимали высшие гос должности, а также высшие чины церкви. Со временем значение рады в гос-ве возросло и она вместо совещательного сделалась гос-венным органом.(князь не мог решать вопросы внеш политики, издавать законы, распоряжаться финансами и т.д.).
Высшие служебные должности в ВКЛ:
Маршалакземский руководил на заседаниях, сеймах и радах, объявлял решения князя и рады, руководил приемом иностранных послов, регулировал пропуск к князю просителей.
Гетман(высший)-командовал военными силами гос-ва.
Канцлер- руководил работой гос канцелярии, под его началом находилась «метрика ВКЛ»- гос архив ВКЛ, хранитель великой гос-венной печати.
Подскарбий земский -следил за всеми гос-венными расходами.
В территориально-административном отношении ВКЛ делилось на воеводства, паветы, волости. Впервые воеводства введены в 1413г- Виленское и Трокское. К 1569г- 8 воеводств и 22 павета.
Воеводства.
Воевода-руководитель администрации в воеводстве, назначался князем и радой, как правило пожизненно из числа крупных феодалов. Он отвечал за поддержание порядка, сбор дани, организацию вооруженных сил. Ближайшие помощники: каштелян- вооруженные силы и ополчение, ключник- собирал дань, городничий- комендант замка.
Паветы.
Староста- являлся руководителем администрации в павете назначался князем или радой из числа крупных феодалов. Полномочия так же как и у воеводы но на уровне павета. Сословно- представительскими органами в воеводствах и паветах были воеводские и паветовые сеймики. На них присутствовала вся шляхта данного павета или воеводства. Они проходили каждый год, на них выбирали депутатов на главный сейм страны и готовились предложения главному сейму.
Волость.
Охватывала как правило 10-13 сельских поселений. Интересы гос-ва в ней представлял тиун, который выбирался из шляхты. Он собирал подати и пересылал их в центр. Судебные органы в гос-ве были двух разрядов: 1) общие суды для всего населения, 2) сословные суды (только для шляхты и духовенства).
Самым высшим судебным органом был великокняжеский суд и суд панов рады. Законы по которым существовало ВКЛ- статуты ВКЛ (1529-автор Лев Сапега; 1566; 1588). По точности обработки законов они не имели себе равных в Европе. К тому же были написаны на белорусском языке.

12) 12: Фармiраванне беларускай народнасцi. Станауленне старабеларускай мовы i развiцце лiтаратуры.
У X-XII ст.пачынае складвацца беларускi народ-этнас.Беларуская народнасць
сфармiравалася на аснове трох блiзкiх этнiчных аб'яднанняу: крывiчоу, дрыга
вiчоу, радзiмiчау.Яны былi непасрэднымi продкамi беларусау. Кожная народнасць, у тым лiку i беларуская, характарызуецца шэрагам адметных рыс. Сярод iх наiбольш важныя - сумеснае пражыванне на адпаведнай тэрыторыi, адзiнства гаспадаркi, мовы i культуры.Людзi адной народнасцi усведамляюць сваю прыналежнасць да яе i складаюць тым самым народ-этнас.Фармiраванне беларусау было выклiкана з нешнiмi i утутранамi умовамi развiцця Панямоння, Падзвiння, Верхняга Прыдняпроуя, Пасожжа, Палесся i Пабужжа. Над гэтымi землямi у XII-XIII ст.навiсла з захаду пагроза з боку кры-
жакоу, а з усходу - вельмi блiзка прадыйшлi татары.Панямонне i Верхняе Па-
дняпроуе знаходзiлася далей ад знешнiх ворагау.Таму Наваградская, Менская
i Мсцiслауская землi сталi аб'яднальным цэнтрам тэрыторыi беларусау.Выгад
нае становiшча Панямоння i Падняпроуя было прычынай перасялення сюды асоб
ных груп падзвiнскага i палескага насельнiцтва.
З утварэннем Вялiкага княства Лiтоускага склалiся спрыяльныя умовы для
фармiравання тэрыторыi беларусау.Яго ядром стала Наваградская зямля. Уста-
науленне адзiнай вярхоунай улады у канцы XIII ст. спрыяла росту сувязей
памiж асобнымi беларускiмi землямi.
Межы i характар рассялення беларусау у многiм былi прадвызначаны пры-
роднымi умовамi тых зямель, дзе адбывалася утварэнне iх супольнасцi.Клiмат
рэльеф, глебы аказалi значны уплыу на заняткi i побыт мясцовых жыхароу.
З цягам часу родная зямля стала спадчынай кожнага беларуса.Важнай ры-
сай у фармiраваннi народнасцi з'яуляецца складанне старабеларускай мовы.
Паступова у мове насельнiцтва панеманскiх, падзвiнскiх, падняпроускiх i iнш
зямель замацавалiся агульныя рысы. На працягу XIV o- XVI стст. на аснове старажытнарускай мовы развіваліся такія спецыфічныя рысы беларускай гаворкі, як цвёрдае " р" (рабіна, бяроза), " дзеканне" і " цеканне" (дзеці замест детн, цень замест тень), " аканне" і " яканне" (кароль, лебяда), прыстаўныя гукі на пачатку слова (восень замест осень, вобраз замест образ). Фарміравалася гутарковая мова як сродак зносін паміж людзьмі. У лексіку гэтай мовы траплялі запазычанні з польскай, балцкай і некаторых заходнееўрапейскіх моў, што нада-вала ёй спецыфічную афарбоўку.
Адметныя рысы беларускай народнасцi праявiлiся i у фальклоры. Гэта во-
бразы жывельнага свету: хiтрая лiса, мудры кот, прагны воук, баязлiвы заяц.
Распаусюдзiлiся вусныя апавяданнi пра дрэвы, кветкi i дэманiчных iстот:
русалак, лесавiкоу, дамавiкоу i iнш. Цудоуныя паданнi створаны пра гiстрыч-
ныя падзеi на тэрыторыi Беларусi.Значная частка паданняу расказвае аб па-
ходжанняу беларусау, iх продкау.
Утварэнню беларускай народнасці садзейнічаў і шэраг эканамічных фактараў.
Эканамічнай асновай этнаўтваральных працэсаў з'явіліся далейшае развіццё сельскай гаспадаркі (замена двухполля і іншых архаічных форм - ляснога пералогу, ворыва наездам, падсекі - па-парнай зерневай сістэмай трохполля), удасканаленне рамяства (разам з традыцыйнымі рамёствамі__- ганчарнае, ткацкае, бандарнае, сля-сарнйвт-анрацоўка дрэва, косці, металаў і іннгшг растгаўсюджваліся новыя віды рамёсніцкай дзейнасці - выраб паперы, адліўка шкла ў гутах, кнігадрукарства і інш.), пашырэнне гандлю на тэ'рыторыі ад Прыпяці да Заходняй Дзвіны і ад Нёмана да Дняпра
3 папярэднімі этнаўтваральнымі фактарамі цесна звязаны сацы-ьныя фактары. Далейшае развіццё феадальных адносін, паступо-Іае ўсталяванне прыгоннага права садзейнічалі кансалідацыі аматлікіх катэгорый насельніцтва зямель Беларусі ў сацыяльныя рупы з агульнымі п'равамі і абавязкамі для кожнай з іх. Так, розныя сатэгорыі свецкіх феадалаў кансалідаваліся ў шляхецкае саслоўе, Ікому належала вядучая роля ў дзяржаўным кіраванні. Асобным Іаслоўем з'яўлялася духавенства. Фарміраваліся таксама саслоўі пры-'онных сялян і мяшчан - жыхароў гарадоў і мястэчак. Гэты працэс адзейнічаў усталяванню больш шырокіх сувязей у межах кожнага; аслоўя і паміж імі. Так сацыяльныя ўмовы ўплывалі на ўтварэнне беларускай народнасці.

13) 13. Вялікае княства Літоўскае па форме кіравання было феадальнай манархіяй на чале з вялікім князем - носьбітам заканадаўчай, выканаўчай, судовай, ваеннай улады, якую ён ажыццяўляў у інтарэсах пануючага класа з дапамогай феадальнай знаці. Вялікі князь з'яўляўся вярхоўным уласнікам усіх зямель у дзяржаве. Папаўняўся зямельны фонд у выніку ваенных захопаў. Такім чынам вялікаму князю належала і эканамічнае вяршынства ў дзяржаве, яму падпарадкоўваліся іншыя князі і буйныя феадалы - паны не толькі ў палітычных, але і ў эканамічных адносінах. Землеўладанне свецкіх і царкоўных феадалаў пашыралася ў асноўным за кошт вялікакняскіх падараванняў.Дзяржаўнай мовай у ВКЛ была старабеларуская. На ёй гаварыў вялікакняскі двор, гэта была мова судоў, дзяржаўных актаў. Вышэйшыя органы ўлады ВКЛ: вялікі князь, Рада, Сойм. Рада (" паны-рада") у першыя гады свайго існавання выступала ў якасці Савета пры гаспадары. Аднак па меры ўзмацнення феадальнай знаці Рада адасабляецца ў самастойны, асобны ад вялікага князя орган улады. Сойм канчаткова аформіўся ў канцы XV ст. У склад Сойма ўваходзілі паны-радныя, службовыя асобы, на яго пасяджэннях магла прысутнічаць уся шляхта ВКЛ. Ішоў працэс не цэнтралізацыі ўлады, як у Заходняй Еўропе, а пашырэння ролі феадальнай знаці (шляхты).Унутрыпалітычнае становішча характарызавалася феадальнымі ўсобіцамі, знешнепалітычнае - барацьбой з захопнікамі, пашырэннем межаў дзяржавы.Напрыканцы XIII ст. у ВКЛ стаў княжыць вялікі князь Віцень (1293 - 1316), мэтай якога было ўмацаванне дзяржавы. У 1307 г. на аснове дагавора ў склад ВКЛ увайшло Полацкае княства. Менавіта вялікі князь Віцень увёў агульнадзяржаўны герб " Пагоня", які бярэ свой пачатак у язычніцтве (бог Ярыла ўяўляўся юнаком на белым кані). У Іпацьеўскім летапісе " Пагоня" ўпершыню ўпамінаецца ў канцы XIII ст. Малюнак конніка з мячом азначаў воіна, які гатовы абараняць сваю радзіму ад ворага. Тэрмінам " пагоня" (ад беларускага слова " гнаць, праганяць") абазначалася ваенная павіннасць па абароне дзяржавы. Спачатку герб выкарыстоўваўся толькі як ваенны і быў сімвалам у барацьбе з крыжакамі.Значна пашырылася тэрыторыя ВКЛ пры вялікім князі Гедыміне (1316 - 1341). У склад княства у гэты час увайшлі Віцебская, Берасцейская, Менская і Тураўская землі. У 1323 г. Гедымін перанёс сталіцу ВКЛ з Наваградка ў Вільню. Змагаўся супраць маскоўскага князя Івана Каліты за ўплыў на Пскоў і Ноўгарад. Нанёс нямецкім рыцарам шэраг паражэнняў. Загінуў пры асадзе нямецкой крэпасці Баербург.З 1345 па 1377 г. вялікім князем быў Альгерд (1345 - 1377). У 1362 г. на рацэ Сінія Воды (тэрыторыя сучаснай Украіны) войска на чале з Альгердам атрымала перамогу над татарамі. У выніку Падолле і Кіеўшчына былі вызвалены ад мангола-татарскага іга і далучаны да ВКЛ. Альгерд падтрымліваў барацьбу цвярскіх князёў супраць аб'яднаўчай палітыкі Дзмітрыя Данскога, зрабіў тры паходы на Маскву (1368, 1370, 1372), імкнуўся падпарадкаваць Пскоў і Ноўгарад. Акрамя таго, ён вёў барацьбу з Польшчай за Валынь і Падляшша, паспяхова змагаўся супраць нямецкай агрэсіі. За час яго кіравання тэрыторыя ВКЛ павялічылася ўдвая. Уступленне на трон Ягайлы (1377 - 1392) суправаджалася абвастрэннем дынастычнай барацьбы ў княстве паміж Ягайлам, яго дзядзькам Кейстутам і братам Андрэем полацкім. У Альгерда было 12 сыноў, і, паміраючы, ён пакінуў пасад Ягайле - старэйшаму сыну не ад першага шлюбу з віцебскай княжной, а ад другога - з цвярской княжной, што выклікала незадавальненне Андрэя полацкага - старэйшага сына ад першага шлюбу. Князь Андрэй пакінуў Полацк, заключыў саюз з маскоўскім князем Дзмітрыем Іванавічам. У 1380 г. Андрэй полацкі ўдзельнічаў у Кулікоўскай бітве на баку Масквы, а Ягайла выступіў з войскам на дапамогу татарам, але не паспеў своечасова падысці. Праз некалькі гадоў службы ў маскоўскага князя А. Полацкі вярнуўся у ВКЛ і адваяваў сабе Полацк. Пазней ён перайшоў на службу да Вітаўта. У 1385 г. Ягайла заключыў Крэўскую ўнію з Польшчай, якая значна паўплывала на далейшае палітычнае жыццё ВКЛ. Ягайла перайшоў у каталіцтва, ажаніўся з каралевай Ядзвігай, стаў польскім каралём. У 1387 г. ён прыняў прывілей, паводле якога праваслаўная знаць, якая была ў асноўным беларуска-ўкраінскага паходжання, ставілася ў няроўнае эканамічнае становішча з феадаламі каталіцкага веравызнання. Гэта пастанова выклікала ў асяроддзі шматлікай арыстакратыі рэзкае незадавальненне, якое першым скарыстаў стрыечны брат Ягайлы Вітаўт (сын Кейстута). Пачалася міжусобная вайна паміж Ягайлам і Вітаўтам, якая скончылася Востраўскім пагадненнем 1392 г., паводле якога Вітаўт стаў вялікім князем (1392 - 1430). ВКЛ гарантавалася самастойнасць у союзе з Польшчай. У 1409 г. пачалася Вялікая вайна (1409 - 1411) паміж ВКЛ і Польшчай, з аднаго боку, і Тэўтонскім Ордэнам - з другога. У час Грунвальдскай бітвы 1410 г. крыжакі былі разбіты, дзякуючы чаму і быў пакладзены канец іх набегам на ВКЛ. Пры Вітаўце ВКЛ распасцёрлася " ад мора да мора" і дасягнула найбольшай магутнасці. Гарадзельская унія. Вітаўт працягваў дабівацца незалежнасці Вялікага княства Літоўскага, імкнуўся парваць васальныя адносіны з польскім каралём. Ягайла быў вымушаны пачаць перагаворы пра аднаўленне ўніі. З гэтай мэтай ў 1413 г. у замку Гародлі (на Заходнім Бугу) адбыўся з'езд феадалаў Польскага каралеўства і Вялікага княства Літоўскага. Кароль і польскія феадалы вырашылі абапірацца на літоўскіх і беларускіх феадалаў каталіцкага веравызнання. Той частцы феадалаў, што згадзілася прыняць каталіцтва і польскія гербы, дараваліся новыя прывілеі. Ягайла і Вітаўт абавязаліся назначаць іх на дзяржаўныя пасады. Крэўская і Гарадзельская уніі з'яўляліся мерамі па замацаванні ўлады Ягайлы з апорай на палякаў, а потым на феадалаў-католікаў. Вайна паміж феадаламі ў ВКЛ (1432 - 1436). Пасля смерці Вітаўта вялікім князем быў абраны малодшы брат Ягайлы - Свідрыгайла. Новы князь выступіў супраць уніі. Галоўнай апорай Свідрыгайлы былі беларускія і ўкраінскія феадалы. Ё праводзіў незалежную ад Полыдчы палітыку. Польскі бок прапанаваў на пасаду вялікага князя ВКЛ Жыгімонт Кейстутавіча (1432 - 1440). Пачалася феадальная грамадзянская вайна, у якой перамог Жыгімонт. Ён стаў вялікім князем ВКЛ.Пасля смерці Жыгімонта (ён быў забіты ў выніку змовы вялікім князем быў абраны Казімір Ягелончык (1440 - 1492) які канчаткова ліквідаваў унію з Польшчай. Адначасова былі пашыраны правы праваслаўнай царквы ў ВКЛ: у 1458 г. яна канчаткова вызвалілася ад маскоўскай мітраполіі і падпарадкавалася канстанцінопальскаму патрыярху. Пасля смерці Казіміра вялікім князем ста ў яго сын Аляксандр (1492 - 1506) Пры Аляксандры пачалася серыя войнаў з Маскоўскай дзяржавай. Войны, якія пачаліся ад Маскоўскім княствам у канцы XV ст., працягваліся аж да канца XVIII ст., праўда, з перапынкамі.

14) 14. Тэорыя ўзнікнення беларускага народа ўключае ў сябе некалькі канцэпцый. Так, аўтары крывіцкай канцэпцыі (В. Ластоўскі і інш.) лі-чаць, што продкамі беларусаў з’яўляліся толькі крывічы. Аўтары кры-віцка-дрыгавіцка-радзіміцкай канцэпцыі (М. Доўнар-Запольскі і інш.) лічаць продкамі беларусаў не толькі крывічоў, а і дрыгавічоў і радзімічаў. Аўтары балцкай канцэпцыі (В. Сядоў і інш.) лічаць, што беларуская народнасць узнікла ў выніку асіміляцыі ўсходнімі славянамі балтаў. Прыхільнікі канцэпцыі старажытнарускай народнасці лічаць, што беларуская, а таксама руская і ўкраінская народнасці ўзнікла пасля распаду Кіеўскай Русі і выніку раз’яднання адзінай старажытна-рускай народнасці. Паводле даследаванняў М. Піліпенкі, у ІХ-Х стст. у выніку змешвання славян і балтаў узніклі не беларусы, а крывічы, дрыгавічы і радзімічы, і ў канцы ІХ - пачатку ХІ стст. яны з іншымі ўсходнеславянскімі плямёнамі склалі новую агульнаславянскую этніч-ную супольнасць. Тэрыторыя іх сумеснага пражывання атрымала наз-ву «Русь», а насельніцтва пачало звацца русічамі, русінамі і інш.

Адносна словаспалучэння «Белая Русь» навукоўцы выказваюць самыя розныя думкі. Першыя спробы адказаць на гэтае пытанне спа-радзілі рамантычна-эмацыянальныя версіі: маўляў, назва паходзіць ад колеру ільнянога адзення мясцовых жыхароў (В. Тацішчаў), ад колеру іх валасоў (Я. Карскі), ад вялікай колькасці рэк і азёр і іх чысціні (П. Крапівін), вялікай колькасці снегу і г. д.

Больш пераканаўчай здаецца думка, у адпаведнасці з якой на-прамкі свету (поўнач-поўдзень, захад-усход) пазначаліся асноўнымі колерамі: адсюль – Чорная, Чырвоная, Белая Русь. Ёсць меркаванне, што назва «Белая Русь» адбіла ў сабе рэлігійны аспект як проціпа-стаўленне хрысціянства язычніцтву (Чорная Русь). І нарэшце, не вы-ключана, што пад Белай Руссю варта разумець асобныя землі колішняй Кіеўскай Русі, якія не былі заваяваны мангола-татарамі, і таму быццам захавалі хрысціянскую чысціню.

Яшчэ большыя навуковыя спрэчкі выклікае праблема лакалізацыі тэрыторыі «Белай Русі» у сярэднявеччы і нават пазней. Часам з гіста-рычных крыніц вынікае інфармацыя, якае дазваляе адвольна тракта-ваць месцазнаходжанне колішняй «Белай Русі». Так, англійскі місія-нер ХІІІ ст. пакінуў запіс аб Alba Ruscia, якая размяшчалася паміж Ту-равам і Псковам. Крыху дакладней за іншых дае інфармацыю італья-нец Гваньіні, які ў 1578 г. лакалізаваў Белую Русь у раёне Кіева, Ма-зыра, Мсціслаўля, Віцебска, Оршы, Полацка, Смаленска і Северскай зямлі. Прывілей Стэфана Баторыя ад 1581 г, выдадзены рыжскім куп-цам, дазваляў ім гандляваць у межах «Ліфляндыі, Жмудзі, Літвы і Белай Русі». С. Старавольскі ў сваёй кнізе «Польшча, ці апісанне ста-новішча каралеўства Польскага» (1632) прыгадваў у межах Белай Русі Новагародскае, Мсціслаўскае, Віцебскае, Менскае, Полацкае і Сма-ленскае ваяводствы. Такім чынам, гэтая назва распаўсюджвалася толь-кі на ўсходнія тэрыторыі ВКЛ. Гэтая акалічнасць яскрава выявілася праз 20 гадоў, калі цар Аляксей Міхайлавіч у гонар перамог над Рэччу Паспалітай узбагаціў свой тытул словамі «Вялікі князь Літоўскі, Бе-лыя Расіі і Падольскі». Відавочна, што манарх не атаясамліваў «Белую Русь» з Расіяй.

Сам тэрмін «беларускі» у дачыненні да яе тэрыторыі з’явіўся пас-ля падзелаў Рэчы Паспалітай, калі на яе ўсходніх землях была створа-на Беларуская губерня з цэнтрам у Віцебску, а пазней – Беларускае генерал-губернатарства. У далейшым яны выйшлі з афіцыйнага адміні-страцыйна-тэрытарыяльнага і геаграфічнага ўжытку. Іх месца занялі назвы «Паўночна-Заходні край» (з 1840-х), «Паўночна-Заходняя воб-ласць (1917)», «Заходняя вобласць» і інш.

Адпаведна ўкараненню ў грамадскую свядомасць назвы беларус-кіх зямель на розных этапах іх развіцця ішло фарміраванне этноніма «беларусы». Як вынікае з актаў цара Аляксея Міхайлавіча, у ХVІІ ст. у дачыненні большасці насельніцтва, галоўным чынам, усходняй часткі ВКЛ, выкарыстоўвалася назва «беларусцы». У больш позні час яна трансфарміравалася ў «беларусы» і замацавалася за народам ужо пасля далучэння Беларусі да Расійскай імперыі. Пры гэтым спатрэ-біўся даволі працяглы час (ХІХ-ХХ ст.), каб беларусы пачалі ўсведам-ляць сваю нацыянальную ідэнтычнасць.

15) 15: Искусство Беларуси в составе ВКЛ. \13 – 16 вв.\
Литература этой эпохи небогата, в основном религиозной тематики. Самый значительный жанр- летописи(летописец ВкнязейЛ, бел-лит летопись 1446).Сымон Будный –издал на бел языке «Катехизис», «Новый завет». Говорил о необходимости развития бел культуры и языка. Микола Гусовский написал на латыни «Песнь про зубра»- ценный источник для изучения эпохи, первая поэма про наш край адресованная европейскому читателю. Василий Цяпинский организовал типографию, где издал Евангилие на бел языке- пример бел публицистики.
Вторая половина 13 – 14 вв. – начало нового этапа в развитии бел. архитектуры. Она объединила традиции древнебел. и зап-евр архитектуры в лице романского и готического стилей.
Романский стиль. Были свойственны суровость внешнего вида с массивностью стен, большими башнями, узкими окнами-бойницами с мин. декоративности.
Готике было свойственно ощущение стремления вверх, интерьеры хорошо освещались, были оснащены легк. каркасами, колонами, витражи на окнах.
В 14 – 15 вв. в светской архитектуре – новый вид замки-крепости. Их появление было вызвано необходимостью обороны от внешнего врага. В это время целый пояс замков возник вдоль сев-зап. границы ВКЛ, образовал оборонительную систему. Одним из первых каменных замков на нашей территории был Лидский (возведен в 20-е годы 14 в.). Представлял трапецию (80х93 см) Толщина стен – 2м, на стенах – боевая галерея с бойницами, в 2-х углах замка – башни.
В архитектуре – смесь романского стиля и готики. К др. наиболее ранним памятникам относится замок в Креве. Построен в 30-е годы 14 в. Был большим по размерам. Длина стен – 108 м, толщина – 2, 75 м. Новое в замке – башня Кейстута, кот. была вынесена за территорию замка, чтобы улучшить его защиту. Замки в Лиде и Креве заложили основу развития замковой архитектуры буд. столетий.
Одним из самых мощных сооружений являлся Гродненский замок. После пожара 1398 г. замок сгорел и на его месте – каменный с 4-мя башнями, толщина 2-3 м., высота 10 м.
В начале 15 в. в системе оборонительных построек в Гродно сущ. 3 замка – верхний и нижний. Из замков, составлявших гордость, следует назвать замок в Мире и Новогрудке.
Бел. архитекторы 15 в. создали новый тип православного храма и новый стиль в архитектуре, белорусскую готику. Характерный представители – Сынковичская и Маломожейковская храмы – крепости, построенные на зап. Беларуси в 15-16 вв. Прямоуг. в плане с двустатной крышей и 4мя башнями. Эти храмы представляли из себя крепости-замки в миниатюре.
В живописи 14-16 вв. господствующим направлением была иконопись. Самые известные образ матери Божьей «Замилованые» (из Манориты 14-15 вв.), «Матерь Божья Иерусалимская» (Пинск 15 в.), «Знамение» (дер. Именины) Эти иконы позволяют говорить о высоком развитии средневеков. ис-сва на Беларуси.
В это время развивалась и светская живопись и скульптура. После Кревской унии на Беларуси строятся костелы и монастыри (в Минске, Бресте), в кот. появляется деревянная скульптура

16) 16. Цяжкае становішча Вялікага Княства Літоўскага ў гады Лівонскай вайны штурхала нашу дзяржаву да шчыльнага альянсу з суседнім Польскім Каралеўствам. Іначай нельга было перамагчы ўсходніх інтэрвентаў і вызваліць акупаваную царскімі войскамі Полаччыну.

Умовы аб'яднання дзяржаваў пачалі афіцыйна абмяркоўвацца ў 1563 г. на Варшаўскім сойме, у паседжаннях якога ўдзельнічала дэлегацыя Вялікага Княства. Польскі бок, спасылаючыся на старыя акты часоў Ягайлы, патрабаваў поўнай інкарпарацыі Княства, г. зн. улучэння яго ў склад Польшчы. Нашы паслы, лічачы тыя дакументы фальшывымі, настойвалі на раўнапраўным альянсе.Спрэчкі доўжыліся не адзін год, а тым часам ваенныя падзеі ўсё вастрэй патрабавалі падтрымкі збоку Польшчы. Шляхта, што найбольш пацярпела ад захопнікаў, ужо згаджалася на польскія ўмовы. Яе прываблівалі таксама і шырокія вольнасці, якімі карыстаўся шляхоцкі стан Польскага Каралеўства.Для разгляду справы уніі ў студзені 1569 г. у Любліне сабраўся супольны Сойм Вялікага Княства Літоўскага і Польскай Кароны. Адразу выявілася прынцыповая розніца ў пазіцыях дэлегацый. Сенатары і паслы Княства свае нарады праводзілі асобна ад палякаў. У адказ тыя звярнуліся да караля і вялікага князя Жыгімонта Аўгуста, каб ён сваёй уладаю прымусіў ліцвіноў прыняць невыгодныя ўмовы. Абураная дэлегацыя Княства пакінула Люблін. Скарыстаўшы момант, палякі дамагліся ад манарха ўказаў пра далучэнне да Кароны вялізных і багатых тэрыторый Вялікага Княства - Падляшша, Валыні, Падолля і Кіеўскага ваяводства.У Вільні ўжо разглядалі магчымасць вайны з Польшчай, але змаганне на два фронты немінуча прывяло б краіну да гібелі. Не заставалася нічога іншага, як зноў прыслаць дэлегацыю на Люблінскі сойм. Магнаты Вялікага Княства рабілі ўсё магчымае, каб захаваць самастойнасць сваёй дзяржавы. Урэшце ўдалося дасягнуць кампрамісу, 1 ліпеня 1569 года акт дзяржаўнай уніі быў падпісаны.Згодна з Люблінскай уніяй, Вялікае Княства Літоўскае і Польскае Каралеўства аб'ядноўваліся ў " адну агульную Рэч Паспалітую" з адным соймам і манархам (польскі кароль быў адначасова і вялікім князем літоўскім). На тэрыторыі ўсёй дзяржавы дэклараваліся аднолькавыя правы шляхты. Палякі атрымлівалі права свабодна набываць землі і займаць дзяржаўныя пасады ў нашай краіне. Прадугледжваліся адзіная замежная палітыка і адзіная манета. Заканадаўства планавалася прывесці ў адпаведнасць з польскімі законамі.Але ў сапраўднасці адбылося іначай. Мала таго, што заканадаўства не было ўніфікаванае. Наадварот, новы збор законаў нашай дзяржавы - Статут 1588 г. - яшчэ больш падкрэсліваў і абараняў яго самастойнасць. Вялікае Княства і надалей праводзіла сваю фінансавую палітыку і грашовую эмісію. Яно захоўвала ў межах Рэчы Паспалітай свой назоў і тытул манарха, уласнае войска і сістэму ўлады. Набываць землі і займаць дзяржаўныя пасады мелі права толькі мясцовыя ўраджэнцы.Рэч Паспалітая Абодвух Народаў (найменне " рэч паспалітая" цалкам адпавядае лацінскаму res publica) была тады адной з самых вялікіх і магутных краінаў у Еўропе. Вялікае Княства Літоўскае знаходзілася ў яе складзе да канца XVIII ст.

18) 18. Сац-экан развиццё бел зямель у др пал 16-18 ст.
Напярэдадні Люблінскай уніі на Беларусі пражывала 1 800 тыс. жахароў, якія па свайму сацыяльна-эканамічнаму становішчу адносіліся да чатырох саслоўяў: шляхты, сялян, мяшчан, духавенства. Шяхецкае саслоўе дзялілася на групоўкі паводле сваёй эканамічнай моцы. Найбольш буйнымі былі магнаты. Самай шматлікай была група дробнай шляхты. Ніжэйшым пластом была пешая шляхта, якая не мела сялянских гаспадарак.
Самым шматлікім саслоўем феадальнага грамадства былі сяляне. На становішча сялян вялікі ўплыў аказала так званая “Валочная памера”. Аграрная перабудова гаспадаркі, згодна з “Уставай на валокі”, была вызначана каралём у 1557 г. Незалежна ад мясцовых асаблівасцей рэформы, яе вынікі ўсюды былі аднолькавыя: заснаванне фальваркавай гаспадаркі, канчатковае запрыгоньванне сялян, павелічэнне сялянскіх павіннасцей, рост даходаў дзяржаўнага скарбу і шляхты. Пад фальварак адводзілася лепшая ворная зямля памерам у 8 – 15 валок. Сяляне атрымлівалі ў спадчыннае карыстанне ад валокі да паўвалокі зямлі, якая заставалася маёмасцю феадала. У выніку рэформы адбыліся змены ў прававым становішчы сялян. Сяляне да рэформы складалі такія асноўныя групы: чэлядзь нявольная, людзі “пахожыя”, “непахожыя”, сяляне-слугі. Пасля рэформы сяляне дзяліліся на наступныя катэгорыі: цяглыя – яны павінны былі адбываць паншчыну па 2 дні на тыдзень, талокі, гвалты, плаціць чынш ад 6 да 21 гроша з валокі і натуральны аброк; асадныя – гэта былі аброчныя сяляне, яны не хадзілі на паншчыну, а плацілі 30 грошаў чыншу і адбывалі астатнія павіннасці нароўні з цяглымі, яны былі менш залежныя, чым цяглыя; агароднікі – не мелі палявой зямлі, толькі агарод, халупнікі мелі толькі хату, а кутнікі туліліся ў кутках хат багатых сялян; сяляне-слугі – рамеснікі, конюхі – яны былі больш заможныя.
З другой паловы XVII ст. пачынаецца эканамічны заняпад Беларусі. Ён быў выкліканы ўзмацненнем феадальнага прыгнёту, разбурэннем гаспадаркі, як у выніку антыфеадальнай, нацыянальна-вызваленчай барацьбы, так і ў значнай меры ў выніку знешніх войнаў. Аднаўляць разбураную гаспадарку пачалі з раздачы зямлі сялянам і пераводу іх на грашовы і натуральны аброк. Да 60-х гадоў XVIII ст. сельская гаспадарка была ў асноўным адноўлена: павялічылася плошча ворных зямель, павялічылася пагалоўе прадукцыйнай жывёлы. З аднаўленнем гаспадаркі вярталася паншчына і павялічваліся павіннасці. Стварауся рынак працоўных рук. Наёмныя рабочыя атрымлівалі грашовую плату і плату натурай. Адбывалася перадача маёнткаў у заклад, якія з цягам часу пачалі пераходзіць ва уласнасць крэдытораў. Гэта быў першы эканамічны парастак капіталізму ў нетрах феадалізму.
Другім парасткам было з’яўленне ў буйной памеснай гаспадарцы прадпрымальніцтва і прадпрыемстваў-мануфактур. Найбуйнейшымі феадальнымі прадпрыемствамі былі: Урэцкі і Налібоцкі шкляныя заводы князёў Радзівілаў, фаянсавы завод князя Агінскага і інш.
Да першай паловы XVIII ст. магдэбургскае права мелі ўсе буйныя гарады. Магістрат быў вышэйшым органам самакіравання. Асновай эканамічнага жыцця гарадоў былі рамёствы і гандаль. У той час пачалі стварацца абъяднанни рамеснікаў – цэхі. Звычайна ў цэхі ўваходзіла 60 – 70 чалавек. Цэхі былі трох тыпаў: спецыялізаваныя (адной прафесіі), аб’яднаныя (дзвюх і больш блізкіх прафесій), зборныя (розных прафесій). Пашыраўся гандаль як унутраны, так і знешні. Будаваліся новыя шляхі зносін. У 1784 г. было завершана будаўніцтва канала Агінскага, які злучаў Нёман з Прыпяццю. У 1781 г. пачалося будаўніцтва Днепра-Бугскага канала.
Такім чынам, сельская і гарадская гаспадарка Беларусі да сярэдзіны XVIII ст. была ў асноўным адноўлена

19) 19: Сацыяльна-эканамічнае становішча беларускіх зямель у другой палове XVI-XVIII ст.
Напярэдадні Люблінскай уніі на Беларусі пражывала 1 800 тыс. жыхароў, якія па свайму сацыяльна-эканамічнаму становішчу адносіліся да трох саслоўяў: шляхты, сялян, мяшчан. Шляхецкае саслоўе дзялілася на групоўкі. Найбольш буйнымі былі магнаты. Яны складалі сенатарскае саслоўе і валодалі ў большасцю сялянскіх гаспадарак.Самай шматлікай была група дробнай шляхты, але ў яе руках былі толькі 28% сялянскіх гаспадарак.У сярэдзіне XVI ст. шляхта, як ваенна-служылае саслоўе, пачынае разлагацца знутры: шукала багацця праз рамяство і гандаль. У 1633 г. сейм абвясціў, што не толькі шляхціч, але і яго нашчадкі назаўсёды будуць пазбаўлены шляхецкіх правоў за гандаль ці шынкарства.Самым шматлікім саслоўем феадальнага грамадства былі сяляне. Аграрная перабудова гаспадаркі была вызначана каралём у 1557 г. Незалежна ад мясцовых асаблівасцей рэформы, яе вынікі ўсюды былі аднолькавыя: заснаванне фальварачнай гаспадаркі, канчатковае запрыгоньванне сялян, павелічэнне сялянскіх павіннасцей, рост даходаў дзяржаўнага скарбу і шляхты.У выніку рэформы адбыліся змены ў прававым становішчы сялян. Пасля рэформы сяляне дзеляцца на наступныя катэгорыі: цяглыя, асадныя, сяляне-слугі.У выніку аграрнай рэформы адбыліся амаль што рэвалюцыйныя змены: 1) Была разбурана сялянская абшчына ў Цэнтральнай і Заходняй Беларусі, дзе пачало ўкараняцца падворнае землекарыстанне; 2) змяніліся катэгорыі сялян, іх прававое і эканамічнае становішча; 3) сялянская гаспадарка пачала ўцягвацца ў рыначныя адносіны; З другой паловы XVII ст. пачынаецца эканамічны заняпад Беларусі. Ён быў выкліканы ўзмацненнем феадальнага прыгнёту, разбурэннем гаспадаркі, як у выніку антыфеадальнай, нацыянальна-вызваленчай барацьбы, так і знешніх войнаў. Аднаўляць разбураную гаспадарку пачалі з раздачы зямлі сялянам і перавод іх на грашовы і натуральны аброк.З аднаўленнем гаспадаркі вяртаецца паншчына і павялічваюцца павіннасці.Яшчэ адным саслоўем былі мяшчане – жыхары гарадоў. Саслоўе мяшчан павялічвалася за кошт вольных сялян, уцекачоў і прыгонных.Да першай паловы XVIII ст. магдэбургскае права мелі ўсе буйныя гарады.Саслоўе мяшчан складалася з заможных вярхоў, сярэдняга пласта і беднаты.Асновай эканамічнага жыцця гарадоў былі рамёствы і гандаль.У той час пачынаюць стварацца ўласныя карпарацыі рамеснікаў – цэхі.Пашыраўся гандаль як унутраны, так і знешні. Найбольш трывалыя сувязі былі з Расіяй, Польшчай, Левабярэжнай Украінай, Рыгай, з краінамі Заходняй Еўропы.У 1784 г. было завершана будаўніцтва канала Агінскага, які злучаў Нёман з Прыпяццю. У 1781 г. пачалося будаўніцтва Днепра-Бугскага канала.Такім чынам, сельская і гарадская гаспадарка Беларусі да сярэдзіны XVIII ст. была ў асноўным адноўлена.

20) 20. Канфесийная ситуацыя на бел землях у 14-16 ст.Рэфармацыя и контррэфармацыя.Брэсцкая царкоуна-рэлигийная уния
Крэуская уния 14 жниуня 1385 г.Иснаванне 2 канфесий.
Праваслаунай веры прытрымливалися у 16 ст. Усх-славянскае нас.(беларусы, украинцы), катал. пашыралася и замацоувала свае пазицыи на бел. землях. Пасля Люблинскай унии 1569 г. прав. страчвае сваё вядучае становишча.
У к. 16-пач. 17 ст. узникаюць брацтвы-нац.-рэл. арганизацыи праваслаунага нас.З др. пал 16. паяуляюцца езуиты- члены таварыства Исуса Хрыста, праз пашырэнне асветы имкнулися замацаваць пазицыи каталицкай ц. Заснаваныя ими школы пераутваралися у калегиумаы, якия давали высоки узр. адук. у параунанни з пач. школами пры брацтвах. Шляхта имкнулаяс да атрымання вышэйшай адукацыи у Цэнтр. и Зах. Еур., адкуль пачали праникаць идэи Рэфармацыи.
Рэфармацыя-шыроки грам.-пал. рух, накирав. супраць усеуладдзя кат. ц. Прыхильники выступали за рэфармаванне кат.ц., за богаслужэнне на роднай мове, выказали пратэст супраць царквы як буйнога землеуласн и пышных кат. набажэнствау, адмауляли неабходнасць царквы як пасрэдника памиж Богам и людзьми.
Найбольш адметным прадстауником рэф. руху, якога наз. “бацькам Рэфармацыи у ВКЛ”, стаупрадстауник магнацкага роду Микалай Радзивил Чорны(пра яго паданне). Вынікам рэфармацыі стала стварэнне з пачатку 16 ст. шэрагу пратэстанцкіх цэркваў, якія адасобіліся ад каталіцтва. У ВКЛ у 16 ст. з усих пратэстанцких плыняу найбольшае распаусюджванне атрымау кальвинизм. (нельга прымусиць верыць чал. у ш-н, кожны чал валодае права на свабоду сумлення(веры)-идэя Марцина Лютэра). Чорны садзейничау заснаванню друкарни у Нясвижы. Тут С.Будны выдау книгу “Катэхизис”. Ён личыу што у адносинах памиж верникам и Богам не павинна стаяць царква, а галоуным для их зъяул. вера у Бога, а не пакланенне яму у касцёле. Хуткае распаўсюджванне пратэстантызму разгарнула рэлигийна-пал. рух супраць Рэфармацыи-контррэфарм. Гал. удзельники-езуиты. У першую чаргу яна была накіравана на ўмацаванне пазіцый каталітызму ў свеце. Трэба адзначыць, што ўплыў Контррэфармацыі адчуваўся ва ўсім свеце. Найбольш вядомымі негатыўнымі праявамі яе ажыццяўлення сталі: бязлітасная дзейнасць судоў інквізіцыі ў Іспаніі, а таксама Варфаламееўская ноч у Францыі(23-24жніўня 1582 г.), калі былі забіты тысячы французскіх пратэстантаў(гугенотаў).
Наступленне каталицтва У РП васобилася у закл. у 1596 г Берасцейскай царкоунай унии, якая абъяднала правасл. и катал. у адзиную грэка-каталицкую(унияцкую). У 1439 на Фларэнтыйским саборы такая уния была абвешчана, але не была падтрымана з боку правасл. нас.Прычыны утв.: *прав.ц.: спроба дабицца узвышэння и вярнуць былую моц, для гэтага умовай было захоув. правасл. царк. абрады. *кат. ц.: имненне атрымаць перамогу над првасл. и пашырыць сваю веру, умовай было прызнаць вяршэнства папы рымскага.
У 1595 г папа у Ватыкане урачыста абвясциу унию прав. и кат. царквы. Папа Рымски прызнавауся кирауником. Адным з арганизатарау стау епискап Ипаций Пацей. Падрыхтоука унии доужылася з 1590-1596(падр. 8 варыянтау тэкстау унии).У к 16-пач 17 ст унияцтва як новая рэл. нярэдка навязвалася гвалтоуна: прамус. зачын. правасл. ц. и школы, выкарыстанне польскай замест старабелар. мовы.З др. боку прав. царкоуники настроивали прахажан супраць унии.Выник: ун. не абъядноувала, а разъядн. нас. ВКЛ. Пад к 17 ст каля ¾ нас. были униятами. Берасц. уния была ликвид. на Б у 1839 шляхам узъяднання униятау з правасл, адрадз. у Зах Б у 1920-ыя иснавала да 1940.

21) 21. Ливонская война (1558-1582). Началась как конфликт Московского государства и Ливонского ордена, в который постепенно втянулись соседние государства, включая ВКЛ. В ходе неудачных боевых действий ВКЛ потеряло множество земель, включая Полоцк, за этим последовала Люблинская уния с Польшей, отвоевание захваченных земель Стефаном Баторием, и перемирие 1582 г. Что касается последствий для белорусских земель, то в настоящее время можно услышать весьма противоречивые версии развития событий. Историки национал-патриотической школы всячески подчеркивают жестокость «москалей», несправедливость их притязаний на белорусские земли и т.п. В реальности жестокость была свойственна всем сторонам, а о справедливости и несправедливости претензий той или иной стороны на какие-либо земли следует судить не с точки зрения современного человека, а попытаться вникнуть в особенности мировоззрения человека той эпохи, а также в принципы международного права, которыми руководствовались политики Средневековья. Согласно этим нормам, положение может выглядеть совсем не так, как его преподносят различные современные авторы.
Столь же неоднозначно можно оценивать и военное противостояние РП с соседями середины XVII века, «московская» фаза которого началась в 1654 г. и завершилась в 1667 году перемирием, по которому польско-литовское государство уступило Москве Смоленск и некоторые другие земли на востоке. У вышеупомянутых авторов можно встретить столь же пафосные оценки происходившего тогда на территории ВКЛ, рассказы про «насилия», «вероломство», потери «более половины населения» и т.п., что также является либо односторонней правдой, либо неправдой, либо полуправдой, которая, как известно, очень часто хуже лжи. Односторонней потому что, как уже говорилось выше, методы ведения войны у всех противоборствовавших сторон были в то время совершенно одинаковы, а вот представления о правомерности действий своих и противника, напротив, весьма различались. Точно так же и отношение населения к противоборствующим сторонам часто было весьма неоднозначным.
В частности, примером того, какими были методы ведения войны у различных сторон, служит еще один военный конфликт той эпохи речь идет о Смутном времени в Московском государстве в начале XVII века. Здесь, напротив, роль агрессора досталась польско-литовской стороне, которая также не стеснялась в методах, воюя на территории Московии, поддерживая заведомых самозванцев и разоряя территорию противника. Как говорится, ничего личного только политика.
Для завершения вопроса следует упомянуть еще одну войну Северную войну (1700-1721), которую вела Россия против Швеции, но боевые действия велись в т.ч. и на белорусских землях РП, которая выступала союзником России. В частности, на территории Белоруссии состоялось одно из крупнейших сражений этой войны, оказавшее значительное влияние на ее ход битва при Лесной (28 сентября 1708 г.) недалеко от г. Пропойска (сейчас Славгород Могилевской области).

22) 22: Распространение идей Возрождения на Беларуси. Ф. Скарина – перводрукар, асветник, гуманист.
В конце 15 в. в странах Европы наступает новый этап в развитии истории и культуры, который пришел на смену средневековью. Эпоху эту стали называть Возрождением или Ренессансом (14-16вв.) для западной Европы, и 14 – 1я половина 17 вв. для восточной. В экономической, политической и идеологической жизни Европы произошли изменения, связанные с ломкой феодальных отношений и зарождением капиталистических. Укреплением буржуазной прослойки в обществе и развитии ее идеалогии на смену на смену господству церковной культуры приходит светская. Это было время великих географических открытий, книгопечатания, развития искусства и т.д. В каждой стране появились свои художники, ученые, мыслители. С возрождением связан гуманизм – это система взглядов, которая формировалась в период ренессанса и составляла идеологическую основу его культуры, литературы, искусства. Гуманизм утверждал высокую значимость человека, защищал идеал справедливости, свободы и честолюбия. В15-16 в сложились условия для становления культуры ВКЛ: рост городов, развитие товаро-денежных отношений, национальное самосознание. В это время на Б появляется светское направление в живописи, литературе, формируются библиотеки. Специфическая черта- существование веротерпимости. Новый шаг был сделан в области права и закона- созданы статуты ВКЛ. Идет становление искусства, бел языка, лит-ры. В первой пол 16в произошли изменения в обычаях, морали. Появляется стремление к роскоши. Шляхта начинает перенимать обычаи и моду Зап Европы. Новая особенность общественной жизни ВКЛ- появление мещанства. Дворы крупных магнатов становятся центрами светской жизни. Радивил открывает первый театр, типографию. Ренесанс в ВКЛ утвердился позже чем в Европе.Францыск Скарына (каля 1490 г. – каля 1551 г.). Ф. Скарына аснаваў друкарню. 6 жніўня 1517 г. выйшла з друку першая кніга “Псалтыр”. Першадрукар выдаў пераважную частку Старого Запавету Бібліі, прычым выбраў найбольш важныя кнігі. У 1520 г. Скарына пераехаў у Вільню, дзе ў 1522 г. выйшла ў свет зборнік рэлігійных і свецкіх твораў. Зборнік был больш даступным шырокаму колу насельніцтва.Ф. Скарына выступіў у якасці стваральніка новага літаратурнага жанру – прадмоў. Яны змяшчалі ў сабе кароткі змест твора. Ф. Скарына ўнёс уклад у распрацоўку беларускай літаратурнай мовы.Развитие культуры Возрождения осталось у нас незавершенным, но именно в эту эпоху бел народ достиг высочайшего уровня развития.

23) 23. У 1721 г. закончылася Паўночная вайна. На тэрыторыі Рэчы Паспалітай усталяваўся мір. Краіна пачала залечваць раны. Гэта быў час, калі ў Еўропе мацнелі цэнтралізаваныя абсалютысцкія манархіі. У Рэчы Паспалітай, наадварот, узмацнілася ўлада магнацкіх колаў, пашырылася шляхецкая анархія. Рэч Паспалітая, нягледзячы на свае вялікія тэрытарыяльныя памеры, мела ў 60-я гг. усяго 16 тыс. войска, ў той час як у Расіі было 350 тыс, Аўстрыі - 280, Прусіі - 200 тыс. Магнаты Рэчы Паспалітай мелі свае прыватныя войскі, якія былі узброеныя лепш, чым войскі дзяржавы. Шляхта трапіла ў залежнасць ад магнатаў. На непаслухмяных шляхціцаў магнаты рабілі наезды, рабавалі іх. Вялікія даходы некалькіх магнацкіх сем'яў - Радзівілаў, Сапегаў, Агінскіх, Чартарыйскіх і інш. - ніколькі не садзейнічалі павелічэнню багацця краіны. Прыгонны селянін не бачыў для сябе ніякай выгады і, нягледзячы на жорсткае прымушэнне, працаваў дрэнна, што прыводзіла да заняпаду земляробства. Каралеўскія гарады страчвалі сваю незалежнасць, падвяргаліся нападам шляхты. Няпростым у XVIII ст. было і канфесіянальнае становішча. Каталіцтва стала пануючай канфесіяй ва ўсёй краіне. Вышэйшае ўніяцкае духавенства пачало рэфармаваць сваю царкву, набліжаючы яе да каталіцкай. Але паколькі праваслаўная шляхта Беларусі пераходзіла ў каталіцтва, уніяцтва стала " халопскай верай". Яно не карысталася роўнымі правамі з пануючай каталіцкай царквой. Праваслаўных вернікаў засталося мала. У пачатку XVIII ст. дзейнічала толькі адна праваслаўная епархія - беларуская (або магілёўская). Яна была падпарадкавана Расійскай імперыі, і гэта яшчэ больш пагаршала становішча праваслаўных. У Рэчы Паспалітай інаверцы не маглі займаць якія-небудзь пасады.

У такім стане Рэч Паспалітая падышла да 1763 г., калі ў сувязі са смерцю караля Аўгуста III пачалася новая выбарчая кампанія. У барацьбу актыўна ўключыліся магнаты. Рашаючую ролю ў гэтай барацьбе адыгралі Чартарыйскія. Яны выставілі прэтэндэнтам на прастол літоўскага стольнікаСтаніслава Аўгуста Панятоўскага. За трон змагаліся: віленскі ваявода Караль Радзівіл, вялікі літоўскі гетман Масальскі, генерал літоўскіх войскаў Міхал Агінскі. У Польшчы сярод прэтэндэнтаў была групоўка Патоцкіх, саксонскую групоўку прадстаўляў граф Браніцкі. Усе яны шукалі падтрымку ў суседніх дзяржаў: Чартарыйскія і Масальскія - у Расіі, Патоцкія і Радзівілы - у Францыі і Прусіі, Браніцкі - у Францыі і Аўстрыі. У выніку барацьбы на трон быў узведзены Станіслаў Аўгуст Панятоўскі. Кароль сумесна з Чартарыйскімі спрабуе правесці рэформы, накіраваныя на ўзмацненне ўлады. Гэта выклікала незадаволенасць з боку Расіі і Прусіі, якіх больш задавальняў слабы сусед.

24) 24. У другой палове XVIIIст. Рэч Паспалітая (РП) знаходзілася ў стане палітычнага і сацыяльна-эканамічнага заняпаду. Прычынамі заняпаду былі:

Ø Слабасць цэнтральнай улады, выкліканая неабмежаванымі шляхецкімі вольнасцямі і перш за ўсё liberum veto.

Ø Абвастрэнне рэлігійных супярэчнасцяў паміж католікамі і некатолікамі (праваслаўнымі, пратэстантамі, уніятамі).

Ø Узмацненне сацыяльных канфліктаў (паўстанне В.Вашчылы, казацкі рух на Украіне і інш.)

Ø Бесперапынныя разбуральныя і спусташальныя войны (Лівонскя вайна, вайна 1654-1667г.г., Паўночная вайна і інш.)

Слабасць РП скарысталі яе суседзі, манархічныя дзяржавы - Расія, Аўстрыя і Прусія. У 1772г. адбыўся першы падзел РП. Штуршком для яго былі патрабаванні некатолікаў ураўнаваць іх у правах з каталіцкім насельніцтвам. На дапамогу прыйшло 40-тысячнае рускае войска. У выніку першага падзелу да Расіі адыйшла ўсходняя частка Беларусі. Адпаведныя тэрыторыі акупіравалі Аўстрыя і Прусія.

Пасля гэтага прагрэсіўныя сілы робяць спробу выратаваць гінучую дзяржаву. 3 мая 1791г. Сойм прымае Канстытуцыю краіны, якая была накіравана на узмацненне цэнтральнай улады. Аднак кансерватыўная шляхта ўбачыла ў ёй ушчамленне сваіх правоў і вольнасцяў. Яна стварае Таргавіцкую канферэнцыю і запрашае на дапамогу расійскія войскі. У студені 1793 г. адбыўся другі падзел РП паміж Расіяй і Прусіяй. Да Расіі адыйшла цэнтральная частка Беларусі.

Ад канчатковага падзелу РП магло выратаваць толькі ўзброеннае супраціўленне агрэсарам. У 1794 г. у Кракаве ўспыхнула паўстанне, якое ўзначаліў Тадэвуш Касцюшка. Мэтамі паўстання былі барацьба за суверэнітэт РП, пазбаўленне яе ад іншаземнай акупацыі, аднаўленне ў межах 1772г., аднаўленне Канстытуцыі 3 мая 1791г. Дэвізам паўстання сталі словы “вольнасць, цэласнасць, незалежнасць”. У Вільні паўстаннем кіраваў палкоўнік Якуб Ясінскі. Паўстанне працягвалася з сакавіка па кастрычнік 1794г. і было падаўлена расійскімі войскамі пад кіраўніцтвам А.Суворава. У кастрычніку 1795г. адбыўся апошні, трэці падзел РП. Па яго ўмовах уся тэрыторыя Беларусі была далучана да Расійскай імперыі.

Рэч Паспалітая спыніла сваё існаванне.

24. Да падзелу Рэчы Паспалітай прывёў шэраг прычын, асноўныя з якіх: анархія ўнутры самой краіны і агрэсія з боку суседніх дзяржаў.

У жніўні 1772 г. у Пецярбургу была падпісана канвенцыя аб першым падзеле Рэчы Паспалітай паміж Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй.

Другі падзел адбыўся ў 1793 г. паміж Расіяй і Прусіяй. У адказ у 1794 г. пачалося паўстанне на чале з Тадэвушам Касцюшкам. Т. Касцюшка нарадзіўся на Берасцейшчыне. У 1776 г. выехаў у Амерыку, дзе ўнёс вялікі ўклад у змаганне супраць англійскага каланіяльнага ўладарніцтва. У 1784 г. вярнуўся на Радзіму, уключыўся ў нацыянальна-вызваленчы рух народаў Рэчы Паспалітай. Т. Касцюшка з'яўляецца нацыянальным героем Польшчы і ЗША.

Паўстанне ахапіла не толькі тэрыторыю Польшчы, але і Літвы, Беларусі. На тэрыторыі Беларусі для яго было характэрна ўжыванне партызанска-дыверсійнай формы барацьбы. Ствараліся атрады, якія вялі партызанскія дзеянні ў тыле расійскага войска. Якуб Ясінскі - кіраўнік паў