Qiymətin əmələ gəlməsi probleminə müxtəlif yanaşmalar.

Qiymə tqoymanı n ü sulları.

1.Qiymə tin ə mə lə gə lmə si.

Tarixə n qiymə tlə ri alı cı lar və satı cı lar bir-birilə damş ı qlar (alqı - satqı, al-ver) zamam mü ə yyə nlə ş dirmiş lə r. Adə tə n satı cı lar hə miş ə mə h- sul ü ç ü n nə zə rdə tutduqları ndan yuxarı, ahcı lar isə aş ağ ı qiymə t tə klif edirlə r. Sö vdə lə ş dikdə n sonra onlar qarş ı lı qlı mü nasib qiymə tə gə lib ç ı xı rdı lar. Hə min və ziyyə t bu gü n də kə nd tə sə rrü fatı mə hsulları nı n alqı - satqı sı nda ü stü nlü k tə ş kil edir. Yalnı z XIX ə srin sonunda iri pə rakə ndə ticarə t obyektlə rinin yaradı lması ndan sonra vahid qiymə tlə rin mü ə yyə n olunması yayı lmağ a baş ladı.

Lakin son onilliklə rdə alı cı nı n seç iminə qeyri-qiymə t amillə ri mə sə lə n, satı ş ı n stimullaş dı rı lması, mə hsul bö lgü sü nü n tə ş kİ li, mü ş tə rilə r ü ç ü n mü nasib xidmə tlə r və s. daha gü clü tə sir gö stə rmə yə baş lamı ş dı r

Firmalar, mü ə ssisə rə hbə rlə ri, sahibkarlar və s. qiymə tqoyma problemlə rinə mü xtə lif cə hə tlə rdə n yanaş ı rlar. Lakin mə hsula ilkin qiy- mə t qoyma prosesi ilə yaxı ndan tanı ş olduqda, biz bu prosesin 6 mə r- hə lə si ilə rastlaş malı oluruq. Bunlar aş ağ ı dakı lardı r.

1. Qiymə tin ə mə lə gə lmə mə sə lə sinin qoyuluş u;

2. Tə lə batı n mü ə yyə nlə ş dirilmə si;

3. Xə rclə rin qiymə tlə ndirilmə si;

4. Rə qiblə rin qiymə tlə rinin tə hlili;

5. Qiymə tqoyma ü sulunun seç ilmə si;

6. İ lkin qiymə tin qoyulması.

Qiymə tin qoyulması mə rhə lə lə rini tə hlil etmə miş də n ö ncə bilmə - liyik ki, satı cı nı n qiymə tqoyma siyasə ti hə r ş eydə n ə vvə l bazarı n tipin- də n ası lı dı r.

İ qtisadç ı lar dö rd bazar tipini bir-birində n fə rqlə ndirirlə r: I - sı rf rə qabə t bazarı; II - inhisarç ı rə qabə ti bazarı; III - oliqopolist rə qabə ti bazarı; IV - sı rf inhisarç ı bazarı.

Bu bazarm hə r biri qiymə tqoyma sahə sində ö z tə lə blə rini qoyur.

Sı rf rə qabə t bazarı dedikdə, hə r hansı eynicinsli mə hsulun (buğ - danı n, kartofun və s.) satı cı larmı n və alı cı larmm mə cmu kü lliyyatı baş a dü ş ü lü r. Belə bazarda ayrı ca gö tü rü lmü ş heç bir ahcı və ya satı cı mə h- sulun mö vcud bazar qiymə tlə rinə ciddi tə sir gö stə rə bilmir. Buna gö rə də belə bazarlarda satı cı lar marketinq strategiyası nı n hazı rlanması na ç ox vaxt sə rf etmə yə cə klə r, ç ü nki bazarda sı rf rə qabə t qaldı qca qiymə t siyasə tinin, reklamı n, satı ş ı n stimullaş dı rı lmasmı n və s. tə dbirlə rin ə hə - miyyə ti ç ox azdı r.

İ nhisarç ı rə qabə t bazarı sö vdə lə ş mə lə ri geniş qiymə t hü dudunda yerinə yetirə n satı cı və ahcı ları n cə mində n ibarə tdir. Qiymə tlə rin geniş hü dudda də yiş mə si satı cı ları n alı cı lara mə hsulun mü xtə lif variantları nı tə klif etmə k imkanları ilə izah olunur. Bu bazarda mə hsullar keyfı y- yə tinə, xassə lə rinə, xarici tə rtibatı na və s. gö rə bir-birində n fə rqlə nir. Onları mü ş ayiə t edə n xidmə tlə r də mü xtə lif ola bilə r. Alı cı lar tə klif lə rdə ki fə rqi gö rü r və buna gö rə də mə hsula mü xtə lif mə blə ğ i ö də mə yə hazı rdı rlar. Belə bazarda satı cı lar mü xtə lif alı cı qruplarma (seqment- lə rinə) mü vafı q tə kliflə r hazı rlamağ a ç alı ş ı r, mə hsula konkret marka adları verilmə sinə və ş ə xsi satı ş tə crü bə sində n, yeni marketinq strategiyası ndan istifadə etmə yə sə y gö stə rirlə r.

Oliqopolist bazarı bir-birinin qiymə tqoyma siyasə tinə və marketinq strategiyası na qarş ı ç ox hə ssas olan azsaylı satı cı lardan ibarə tdir. Satı cı ları n sayı nı n azlı ğ ı onunla izah olunur ki, yeni iddiaç ı ları n bu bazara girmə si ç ox ç ə tindir. Bu bazarda ə gə r hə r hansı ş irkə t ö z mə hsul- larmı n qiymə tlə rini 10% aş ağ ı salarsa, onda alı cı lar bu malgö ndə rə nlə iş gö rmə yo baş layacaqlar. Bcb olduqda baş qa ş irkə tlə r də ya ö z qiymə t- lə ı ini aş ağ ı salmalı dı rlar, ya da daha ç ox sayda və hə cmdə xidmə tlə r tə klif etmə lidirlə r. Digə r tə rə fdə n rə qiblə r bir-birinin nü munə sinə ə mə l etmə yə də bilorlə r, baş qa sö zlə bu bazarda rə qiblə r ü zvi sü rə tdə bir- birində n ası hdı r.

Sı rf inhisarç ı bazarı nda cə mi bir satı cı vardı r. Bu dö vlə t tə ş kilatı və ya tə nzimlə nə n, ya da tə nzimlə nmə yə n xü susi inhisar ola bilə r. Bu bazarda qiymə tqoymaya mü xtə lif mə qsə dlə rlə yanaş a bilə rlə r.

Ə gə r mə hsulun onu tam də yə rinə almaq imkanı olmayan alı cı lar ü ç ü n mü hü m ə hə miyyə ti vardı rsa, qiymə t maya də yə rində n aş ağ ı qiymə tlə ndı rilə bilə r. Qiymə t xə rclə rin ö də nilmə si və yü ksə k gə lirin ə ldə olunması nı nə zə rdə tutan sə viyyə də də mü ə yyə nlə ş dirilə bilə r və s.

Gö rü ndü yü kimi qiymə t siyasə tinin imkanları və problemlə ri bazarları n tipində n ası lı olaraq də yiş ir.

İ ndı bazarlar haqqı nda tə sə vvü rə malik olduqdan sonra qiymə t- qoyma prosesinin ayn-ayrı mə rhə lə iə rini tə hlil edə bilə rik.

Birinci mə rhə lə qiymə tı n ə mə lə golmə si mə sə lə sinin, baş qa sö zlə qiymə tqoymanı n hansı mə qsə dlə rə xidmə t etmə sinin aydı nlaş dı rı lması dı r. Tə crü bə də tez-tez qarş ı ya ç ı xan belə mə qsə dlə rə aş ağ ı dakı lar niimunə okı bibr:

• Salamathğ ı n tə min olunması;

• Cari mə nfə ə tin ə n yiiksok sə viyyə yə ç atdı rı lması;

• Bazar payı gö stə ricı si ü zrə liderliyin ə ldə edilmə si;

• Keyfivvə t gö stə ricilə rinə gö rə liderliyin qazanı lması.

Salamatlı ğ ı n tə min olunması nə demə kdir? Bazarda hə ddə n artı q

istehsalç ı və gü clii rə qabə t olduqda, yaxud mü ş tə rilə rin tə lə batları kə skin də viş dikdə fı rma, fermer, sahibkar ç ə tin və zivyə tə dü ş ə bilə r. Belə halda salamat qalmaq monfə ə t gö tü rü lmə də ı ı mü hiimdü r. Baş qa sö zlo, mü ə ssisə ö z iş inin və mə hsulları nı n salamatlı ğ ı m tomin etmə k mə qsə dilə isteh- lakç ı lardan arzu edilə n cavab rcaksiyası almaq ü midi ilə aş ağ ı qiymə t qoymağ a mə cbur olur. Aş ağ ı dü ş mü ş qiymə tbr xə rcbri ö də dikcə, mü ə s- sisə hə lo mü ə yyə n mü ddə t kommersiya fə aliyyə tini davaı ı ı etdirmə k imkanı na malik olur.

Ə ksə r istehsalç ı lar tə bii ki, cari mə nfə ə tbrini ə n yü ksə k sə viyyə yə ç atdı rmağ a ç ahş ı rlar. Onlar tobbatı və xə rcbri mü xtolif qivmə t sə viy- yə lə ri ilə mü qavisə edib, mohsula elə qivmə t seç irlə r ki, cari mə nfə ə tin ə n yü ksə k sə viyyə yə ç atdı rı lması tə min edilsin.

Bə zi mü ə ssı sə lə r isə bazar payı gö stə ricilə rinə gö rə lider olmaq istə yirlə r, ç ü nki onlar yaxş ı bilirlə r ki, ə n bö yü k bazar payı na malik olsa- lar xə rclə ri ə n aş ağ ı, uzun mü ddə tli mə nfə ə tlə ri isə ə n yü ksə k olacaqdı r. Buna gö rə də onlar qiymə tlə ri mü mkü n qə də r aş ağ ı salmağ a razı laş ı rlar.

Bə zi satı cı lar isə ö z mə hsulları nı n keyfı yyə t gö stə ricilə rinə gö rə liderliyi qazanmağ a sə y gö stə rirlə r, ç ü nki yü ksə k keyfiyyə t ə n yü ksə k qiymə t qoyulmasma imkan verir.

Gö rü ndü yü kimi mü ə ssisə, fermer, sahibkar ö z marketinq fə aliy- yə tinin salamatlı ğ ı nı tə min etmə k ü ç ü n qiymə tqoyma prosesinin 1 mə rhə lə sində ö z mə qsə dlə rini diqqə tlə aydı nlaş dı rmalı dı r.

İ kinci mə rhə lə də isə qiymə t və bunun nə ticə sində ə mə lə gə lə n tə lə - bat sə viyyə si arası ndakı ası lı lı q ö yrə nilmə lidir. Adi və ziyyə tdə tə lə bat və qiymə t tə rs mü nasib ası lı lı qdadı r, yə ni qiymə t nə qə də r yü ksə kdirsə, tə lə bat bir o qə də r aş ağ ı dı r. Ə ksinə, qiymə t nə qə də r aş ağ ı dı rsa, tə lə bat bir o qə də r yü ksə kdir. Ç ü nki, mə hdud bü dcə si olan istehlakç ı lar qiymə ti onlar ü ç ü n yü ksə k gö rü nə n mə hsullardan ya heç almayacaqlar, yaxud daha az alacaqlar. Lakin bu ası lı lı ğ ı bü tü n mə hsullara ş amil etmə k dü zgü n olmazdı. Nisbə tə n nü fuzlu, samballı mə hsullar ü ç ü n qiymə tin nisbə tə n bahalaş ması tə lə batxn da artmasma gə tirib ç ı xara bilə r, ç ü nki bə zi istehlakç ı lar qiymə tin yü ksə k olmasmı mə hsulun keyfı yyə tinin (dadı nm, ə trinin, gö rü nü ş ü nü n və s.) yü ksə k olması ilə izah edirlə r. Lakin qiymə tin hə ddə n artı q bahalaş ması tə lə batm kə skin surə tdə aş ağ ı dü ş mə sinə sə bə b olacaqdı r. Buna gö rə də istehlakç ı lar bu və ya digə r mə hsula tə lə batm də yiş mə sini ö lç mə yi bacarmalı dı rlar. Ö lç mə lə rə yanaş malardakı fə rqlə r bazarı n tipi ilə mü ə yyə nlə ş dirilir. Tə lə batı isə mə hsula mü xtə lif qiymə tlə r qoymaqla tə yin etmə k olar.