Тергеу әрекеттерінің тактикасы. Берілген сипаттағы істер бойынша оқиға болған жерді карау күрделі әрі кейінге қалдырылмайтын

Берілген сипаттағ ы істер бойынша оқ иғ а болғ ан жерді карау кү рделі ә рі кейінге қ алдырылмайтын, сондай-ақ тергеудің жағ дайларын анық тауғ а мү мкіндік беретін тергеу ә рекеті болып табылады. Бұ л тергеу ә рекетінің міндеттері: ө рт болғ ан жердің жай-кү йін бекіту жә не зерттеу; ө рттің жақ қ ан орнын (ошағ ын) табу; ө ртеу немесе ө рт қ ауіпсіздігі ережелерін қ ылмыстық бұ зуды, кінә лі тұ лғ аны кө рсететін белгілерді іздеу жә не бекіту; инсцениров-қ аланғ ан қ ылмыс екенін кө рсететін іздерді табу жә не болжаулар қ ұ ру ү шін мә ліметтерді жинау, алу. Қ ылмыс іздерінің ө ртпен жойылуына қ арамастан, ө ртті мұ қ ият қ арау кезінде апаттың туындау себептерін тү сіндіретін дә лелдемелерді табуғ а болады. Оқ иғ а болғ ан жерде мына мә селелер анық талады: а) қ ай жерлер жанды; э) ө рт бір жерден жанды ма, ә лде бірнеше жерден шығ ып жанды ма; б) ө рт қ алай таралды; ө рт қ андай тікелей себептерден туындады; ө рттің таралуына қ андай да бір нә рселер ә сер етпеді ме; в) жандыру белгісі болғ ан кезде, оны алдын алу ү шін қ андай ә дістер қ олданылды; г) табылғ ан іздер мен басқ а да заттай дә лелдемелер кімнің кінә лі екендігін жә не оның ө зіндік қ асиетгерін кө рсетеді; д) ө рттің зардабы қ андай; е) ө ртке қ арсы пайдаланатын қ ұ ралдар қ андай жағ дайда болады, ө рт қ ауіпсіздік ережелері қ алай сақ талды.

Оқ иғ а болғ ан жерді нә тижелі қ арау мына мә н-жайларғ а тікелей байланысты: оқ иғ а болғ ан жерді қ арауғ а тергеушінің дайындығ ы, яғ ни ө рт болган жерді кү зетуді жә не оқ иғ а болғ ан жердің жай-кү йінің сақ талуын тиісінше қ амтамасыз ету; қ арауғ а қ атысушы тұ лғ алар шең берін дұ рыс анық тау; оқ иғ а болғ ан жердегі іздер мен заттарды табу, бекіту мен алу ү шін криминалистикалық техника мен ә дістемені дұ рыс таң цау жә не тиімді қ олдану.

Ө рт болғ ан объектіні анық гағ аннан кейін, тергеуші жедел-тергеу тобының қ ұ рамы туралы мә селені шешеді, оғ ан: тергеушінің ө зі, қ ылмыстық іздестіру қ ызметкерлері, криминалист жә не ерт жө ніндегі маман (ө рт-техникалық сарапшы) кіреді. Ол ә ртү рлі материаддың жану ерекшелігін жақ сы білетін ө рт қ ауіпсіздік қ ызметкері болуы мү мкін. Объекті адам мә йіті болғ ан кезде қ арау ә рекетіне сот-медицинасы саласындағ ы маман қ атысуы тиіс. Ол ө ртенген жә бірленушінің ө лген уақ ытын, сыртқ ы жарақ аты мен оның сипатын, шамамен жас мө лшерін анық гайды. Мал шаруашылық фермасында ө рт болып малдар ө лген жағ дайларда мал дә рігері шақ ырьшады. Электр ө ткізгіштің себебінен ө рт болса, онда инженер-электрик немесе химик-маманы шақ ыртылады. Жедел-тергеу тобына ерт болғ ан жерге мү мкіндігінше ө рт сө ніп бітпес бұ рын жеткен дұ рыс. Тергеуші ө рттің қ андай қ арқ ынмен жануын жә не таралуын ө з кө зімен кө рген жө н. Себебі жалынның, тү тіннің тү сін, иіс сезіміне ә серін тікелей қ абылдау арқ ылы жану қ арқ ындығ ын, толығ ымен жанғ андығ ын, жанып жатқ ан заттардың химиялық кұ рамын анық тауғ а мү мкіідіктер болады. Алдымен желдің қ арқ ыны мен бағ ытын, содан кейін ө рттің жайылуына себеп болатын табиғ и факторларды анық тау қ ажет.

Тергеудің бастапқ ы кезінде тергеуші жә не жедел тобының қ ызметкерлері ө ртгің анық талу жағ дайларын; ө рт сө ндіруге байланысты қ олданылғ ан шара-ларды; материалдық жағ дайғ а енгізілген ө згерістерді анық тайды. Алынғ ан мә ліметгерді міндетті тү рде қ арау процесінде пайдалану керек.

Ө рт жө ніндегі істер бойынша оқ иғ а болғ ан жерді кү зету кү рделі мә селе, себебі оны сө ндіруге кө бінде жергілікті тұ рғ ындар қ атысады. Бірақ қ андай жағ дай болмасын, ө рт сө ндіруге қ атыспайтын адамдар онда жү рмеулері тиіс. Ө рт болғ ан жер қ оршалып, белгілер қ ойылуы қ ажет. Егер қ арау барысында қ атысушылардан басқ а бө тен тұ лғ алар жү ргендігі анық талса, оларды жібермес бұ рын, олардың жеке басын, ө рт фактісіне қ атынасын анық тау қ ажет. Тергеуші ө рт болғ ан жерлер мен оғ ан іргелес жатқ ан территорияларды дереу кө зімен шолып шық қ аннан кейін болғ ан оқ иғ аны аныктайды, куә лер болса олардан қ ысқ аша жауаптар алады, ал жоқ болғ ан жағ дайларда жедел-іздестіру тобының қ ызметкерлеріне оларды анық тау туралы тапсырма береді: ө рт болып жатқ анын бірінші кө рген адамдарды, сонымен қ атар ө рт қ ауіпсіздігі қ ызметкерлерін, ө рт шық қ ан жерге алдымен келген жә не оны сө ндіруге қ атысқ ан адамдарды анық тайды.

Тергеушінің міндетгеріне: кө зімен кө рген куә лардан ө рт болғ ан жердің жағ дайы туралы толық мағ лұ мат алу, яғ ни ө рт болғ анғ а дейін осы немесе басқ а да табылғ ан заттар қ ай жерде жә не қ алай орналаскандығ ы жө нінде бағ дарлап білу жә не ө рттің қ ай жерден басталып таралғ андығ ын, сондай-ак олар қ андай-да бір ө згеше иістерді (мысалы: жанып жаткан жанармай, резең ке иістерін. сезді ме, тү тін немесе жалын болғ ан жоқ па, болса тү р-тү сі қ андай болғ андығ ы туралы мә н-жайларды) анық тау ү шін; сонымен катар ө рт басталғ ан сә тте шаралар колданылды ма (кім қ олданды жә не қ андай шаралар); олар қ андай да бір жарылыс болғ анын естіді ме; кім жә не қ ашан ө рт болғ ан жерде соң ғ ы рет болды; ө рт қ андай затқ а жә не қ аншалық ты дә режеде зақ ым келтірді; оқ иғ а болғ ан жердің жағ дайына қ андай да бір ө згерістер енгізілген жоқ па (кіммен, қ ашан жә не нақ ты қ андай ө згерістер); ө рт сө ндірушілер келгенше оқ иғ а болғ ан жерде қ андай да бip адам болды ма (нақ ты қ андай адам), олар қ ай тұ стан келді жә не қ ай бағ ытқ а қ арай бет алды немесе кетті деген сұ рақ тарды шешу жатады. Алдын ала қ ажетті мә ліметтерді жинап болғ аннан кейін тергеуші ө рт болғ ан жерді жә не оғ ан жакын орналасқ ан учаскелерді жалпы шолып қ арап шығ ады. Мұ нын ү стіне ол жолдарга жә не ө ртке катысты қ ылмыскерлер калдырғ аи іздерді анық тау мақ сатында жақ ын жерлерге, сондай-ак ө ртке барынша кауіп-тірек жерлерге, ғ имараттың қ ұ рылыс ерекшелігіне аса назар аударуы тиіс.

Егер оқ иғ а болғ ан жерде ө рттің қ оқ ыс ү йінділері болғ ан жағ дайларда міндетті тү рде жиһ аздар мен қ ұ рылғ ылар жә не басқ а да заттардың орналасқ ан жерлері кө рсетіле отырып жанып кеткен ғ имараттың жоспары жасалады, содан кейін ғ ана қ арау басталады. Ғ имараттың жоспары тергеушіге заттай дә лелдемелерді іздестіру бағ ыты мен қ арауды бастау нү ктесін анық тауғ а кө мегін тигізеді. Оқ иғ а болғ ан жердің жағ дайына ә лі ешқ андай ө згерістер енгізілмей тұ рып, қ араудың бастапкы сатысында қ аралатын ә ртү рлі учаскелерді фотосуретке тү сіру қ ажет. Оқ иғ а болғ ан жерді қ арау процесінде келесілер анық талады: ө рт кою белгілері; ө рттің шық кан орны (ошағ ы); іске маң ызды іздер мен баска да ә ртү рлі заттар; жанғ ан объектіге, ол ө ртенбей тұ рып кіру мү мкіндігі; ө здігінен жанып кетуі ық тимал заттар мен материалдардың болуы; ө ртеу ү шін пайдаланылғ ан заттар мен қ ұ ралдар жә не сү йық тық тар; жарыктандыру жә не жылыту қ ұ рылғ ыларынан от шығ у мү мкіндіктері; электрө ткізгіштердің, электр қ ұ рылғ ыларының, жылыту жү йелері мен алдын ала сактандыру қ ұ рылғ ыларының жарамдылығ ы.

Ө ртеу белгілеріне мыналар жатуы мү мкін: а) екі немесе одан коп ө зара байланыспағ ан ө рт кө здерінің болуы; ә) жылдам тұ танатын заттардың калдыкта-рының болуы; б) ертеніп кету ү шін қ асақ ана жағ дайлар жасау; в) ө ртеу ү шін арнайы қ ұ рылғ ылардың болуы; ө рт сө ндіру қ ұ ралдарын қ асакана Бұ лдіру, жою жә не т.б.

Ө ртгің пайда болу кө здері (ошағ ы) оқ иғ а болғ ан жерді қ арау кезінде-оттың таралу сипаты мен бағ ытына; ө ртену нә тижесінде болғ ан қ опарылыстардың сипаты мен кө леміне; екі тү рлі электр жү ретін сымдардың қ осылуы салдарынан немесе оғ ан су тию арқ ылы электреткізгіштер кү йіп-жануы нә тижесінде ө рттің пайда болғ ан жеріне; ө ртеу ү шін қ олданғ ан заттар мен қ ұ рылғ ылардың табылуына байланысты анық талады. Ө рттің басталу орнын аныктау ү шін ө рттің ә ртү рлі орындарындағ ы жанғ ан бірың ғ ай қ ұ рылғ ылар мен заттардың қ алдық тарын салыстыру қ ажет. Мұ ндай салыстырулар нә тижесінің негізіндс барынша жанғ ан заттар ө рттің бастапқ ы шық қ ан жерінде болуы ық тимал деп тұ жырым жасауғ а болады. Егер мал қ ораларындағ ы шала жанғ ан жерлерден мал ө ліктері табылса, онда ө рттің басталу кө зі неғ ұ рлым алысырақ жерлерден басталғ ан деп тұ жырымдар жасауғ а болады. Себебі малдар ө ртгің басталу кө зінен қ ү лылу ү шін оттан алысырақ жерлерге қ арай кашады. Ө рттің шық кан орнын анық тау тек ортену жағ дайларын ғ ана емес, сонымен қ атар кездейсок жағ дайлар нә тижесінде немесе ө рт қ ауіпсіздігі ережелерін бұ зу нә тижесінде пайда болғ ан ерттерді тергеу кезінде де ете маң ызды.

Ө рт жө ніндегі істерге байланысты оқ иғ а болғ ан жерді қ арау негізінен екі шекараны тексеру бойынша жү зеге асырылады. Біріншісіне - ө рттің маң ындағ ы территорияны, ал екіншісіне жану шекараларын карау жатады. Бірінші шекараны қ арау кейінге қ алдырылмай дереу жү ргізіледі. Егер карау кешке карай, қ араң ғ ы тү нде жасанды жарық тандырулар колдану аркылы жү ргізілген жағ дайларда ғ ана, оны ертеніне табиғ и жарық тыкта асық пай қ айта қ арау қ ажет. Ө рт болғ ан территорияны қ араудың негізгі жә не оны кейінге калдырмай жү ргізудің міндеті - ө рт сө ндірушілердін еркінен тыс ә рекеттердін салдарынан. сондай-ақ іс бойынша шындық ты анық тауғ а мү дделі емес тұ лгалармен қ асақ ана жойылуы мү мкін кылмыстың іздері мен заттай дә лелдемелерді табу, бекіту, алу жә не зерттеу ү шін сақ тап қ алу. Сондыктан уақ ытты бекерге жібермей, мү мкіндігінше ө рт болғ ан жердің айналасын мү қ ият қ арағ ан жө н. Мұ ндай жағ дайларда сезік келтірілген заттар мен закымдану іздеріне кең іл аударылып, оларды сақ тау мен бекіту ү шін жедел шаралар қ олданылуы тиіс. Сипаттайтын белгілері мен іздері бар заттар сол жерде зерттеу ү шін караудын соң ына дейін сақ талады. Ө ртке жакын жерлерді карау кезінде кызметтік-іздестіру иттерін пайдалану ө те тиімді.Ө рт аумағ ына жататын территорияны жә не онымен шекаралас жанғ ан қ ұ рылыс бө ліктерін қ арау кезінде ө ртенген жерлерден шығ арылғ ан заттарга. олардың жагдайына, реттеліп жиналуына, мө лшеріне, отпен келтірілген закым­дану дә режесіне кө ң іл аударып, олар кімге тиісті екендігі аныкталуы керек,

Ө рт сауда, қ ойма орындарында немесе бухгалтерлік кұ жаттарды сақ тау орындарында болғ ан жағ дайларда, жалпы қ арау барысында алынғ ан алғ ашқ ы мә ліметтер ұ рлық ты жасыру мақ сатында жасалғ андығ ын кө рсететіндей тұ жырымдар жасауғ а негіз болғ ан жағ дайларда, оқ иғ а болғ ан жерді қ арауды екінші шекарадан бастағ ан дұ рыс, демек ө рттің шығ у кө зі мү мкін деп жорамалданғ ан жерлерді қ араудан.

Ө рттің шығ у кө здері анық талғ ан немесе жорамалданғ ан жерлер міндетті тү рде қ азылуы тиіс. Оларды жү зеге асыру барысында ө рт себептері туралы жорамалдауғ а мү мкіндіктер туғ ызатын иістерге назар аудару керек. Егер қ ұ рылғ ан болжаулар қ атарында ө рт жө нінде жорамалдар болса, ө ртенген жерді қ алпына келтіру жұ.мыстары тә ртіп бойынша ө рт болғ анғ а дейінгі учаскелерде орналасқ ан заттар мен қ ұ рылғ ылардың тү _рғ ан орнын жақ сы білетін тұ лғ алардың немесе жергілікті қ ызметкердің қ атысуымен жү ргізілуі қ ажет.Кейде ө рт болғ ан ғ имараттарды қ айта қ алпына келтіру жұ мыстарын жү ргізу тиімді болып табылады, мысалы: жанғ ан жиьаздар немесе басқ а да затгардың қ алдық тарын орын-орнына қ ою пайдалы. Бұ л ө рттің шығ у кө зін анық тауды біршама жең ілдетуі мү мкін. Тіпті кө п мө лшерде ө рт болғ ан кездің ө зінде де ертену шекарасындағ ы заттар мен қ ұ рылғ ылар барлық уақ ытта толығ ымен жанып кетпейді. Ө ртенген орывдарды тазалау кезінде белгілі бір тұ жырымдар жасауғ а мү мкіндік беретін іздерді, атап айтканда есік жә не кенере астындағ ы жанбай қ алғ ан еден бө ліктерін табуғ а болады.

Ө рттен кейінгі жағ дайларды анық тау ө те кү рделі мә селе. Сондық тан да барлық жағ дайларда оның шекарасын қ арау кезінде қ оршағ ан территорияны қ арау кезіндегідей белгілі бір жү йе болуы қ ажет. Істің сол жердегі мә н-жайы мен жағ дайы ескеріле отырып жұ мыс жасау тә ртібі анық талады. Бұ л жерде мынандай кезектіліктер сақ талынуы тиіс: бастапқ ыда барлық қ ұ рылыс конструкциялары, содан кейін бү кіл қ ү рылғ ылар қ аралады. Кейде белгілі бір ғ имараттарды немесе ғ имарат бө лігіндегі барлық жұ мыстарды бітіріп барып, екінші учаскеге ө ту қ олайлы. Ө рттің шығ у кө зі таралуы мү мкін деп жорамалданғ ан барлық жолдар қ аралуы керек.

Ө рт масштабына байланысты, сондай-ақ жарылыстардың ерекшеліктеріне жә не жану шекарасының кейбір жергілікті жағ дайларына (талаптарына) байланысты қ арау жұ мыстарын жү ргізгеннен кейін қ араудың мұ.қ ияттылығ ы мен кезектілігін қ амтамасыз ету мақ сатында оларды міндетті тү рде жекеленген учаскелері брйынша зерттеген жө н. Ө рттің нақ ты жағ дайы ескеріле отырып қ арау учаскелерінің шекарасы мен кө лемі анық талады.

Оқ иғ а болғ ан жерде мә йітті қ арау кезінде берілген категориядағ ы істер бойынша ең алдымен келесідей жағ дайлар бекітіледі:

- мә йіт ө рт болғ ан жердің қ ай жерінен табылды (демек, мә йіт табылғ ан жер);

- мә йіттің жалпы жағ дайы, яғ ни мэйіттің дене тұ рысы жә не кейіпінің белгілері. Мэйіттің дене мү шелерінің кү йі жә не олардың орналасу қ алпы, жалпы айтқ анда мә йіттің тұ рқ ы анық талып, белгіленеді;

- мә йіттің ү стіндегі киімі, оның қ андай кү йде екендігі;

- мә йіттің денесіндегі жарақ аттар, ө лшемі жә не орналасқ ан орны;

- жоғ ары температураның ық пал етуі нә тижесінде денесінің жекеленген бө ліктерінің жарақ аттану дә режесі;

- ө ртке тә н емес (жат) жарақ атгардың болуы.

Мә йіттің қ атты кү йіп кетуі салдарынан оның сү йектерінің сынуы, денесінің жекеленген бө лшектерінің болмауы мү мкін.

Мә йіттің (орналасу) жату жағ дайына қ арап, біз ол жайлы болжаулар жасай аламыз. Мысалы, егер мә йіт етбетінен беті жерге қ арай қ арап жә не қ олымен кө зін жауып жатса, онда ол тірі кезінде ө ртте қ алып жалын ық палына ұ шырағ ан, ө рттен қ орғ ану ү шін екі қ олымен кө зін жапқ ан. Ө рт болғ ан кезде жалынның ә серіне тірі адам ү лырады деген болжауғ а негіз болады. Тығ ылуғ а болатын қ уыс жерлерден (пеш, тө сек, дивандардың асты т.б.) табылғ ан балалардың, ү лкен кісілердің мә йіттері ө рт болғ ан кезде олардың тірі болғ андығ ын жанама тү рде дә лелдейді.Ыстық ауаны жұ лу кезінде кең ірдек пен ауыз қ уысының кү йіп қ алуы мү мкін. Ауыр жарақ аттанғ ан адам жанып жатқ ан объектілерден шығ а алмай ө рттің астында калып қ айтыс болуы мү мкін. Жалынның тірі адамғ а ә сер етуінен пайда болғ ан кү йіктер тек теріден ғ ана емес, мү рын ішінен, ауыз куысынан да байқ алады. Мұ ндай белгілердің болмауы тірі адам емес, мә йіт ортепггндігі кө рсетеді.

Мә йіт денесіндегі жарақ аттардың адам ө лгеннен кейін пайда болғ андығ ын кө міртегі қ ышқ ылымен уландыру кезінде мә йіттегі дақ тардың ашық кү лгін-қ ызыл тү сті болуы кө рсетеді, ал ө лген адам жанғ ан кезде оның терісі қ ызғ ылт-қ оң ыр тү ске айналады, эпидермис кұ рғ ақ жә не оң ай бө лінетін болып қ алады. Мә йіттің терісі мен киімдерінде қ ан іздерінің болуы, мэйіттің мойнындағ ы ілмек жіптің астында странгуляциялық іздің болуы, жанбағ ан киімінде керосин немесе бензин іздерінің болуы адамның ө лгеннен кейін оның жанғ андығ ын куә ландырады.

Термикалық ә сермен байланысты емес келтірілген зақ ымдар (атыс қ аруларынан тү скен, шауып-кесілген жарақ аттар, странгуляциялық іздер) біраз бө ліктері жанып кеткен мә йіттерде де жақ сы сақ талады. Себебі жоғ арғ ы температура ө з алдына тканьдік бекіткіш болып табылады. Жалынның ә серіне ыдырағ ан мә йітті қ арау кезінде тек кү ш келтіру ғ ана емес, ө рт кезінде де болуы мү мкін ә ртү рлі зақ ымдарды да табуғ а болады. Жоғ ары температураның ә серінен организмде сү йық тық азаяды, омыртқ а аралық бө ліктер кішірейеді, дене ұ зындығ ы жә не кө лемі бойынша кішірейіп, алдына қ арай бү рісіп калады.

Ө ртенген мә йіттің киімдерінің қ алдыктары мү қ ият зерттеледі, мә йіт жатқ ан жерге сұ йыктық тар сің іп қ алуы немесе қ алмауы мү мкін.

Мә йітті қ арау кезінде тері қ ыртыстарының беткі жә не тү пйі жағ ында кү ю іздері мен ыс, кү йелердің болуына, нақ тылап айтқ анда кө здің сыртқ ы бұ рыштарына, шекесіне аса назар аудару қ ажет. Мү лдай іздер тері қ ыртысының тек беткі жағ ынан табылғ ан жағ дайларда жалынның ә серінен ол кө зін сығ ырайтып тырыстырғ андығ ын куә ландырады, демек ө рт болғ ан сә тте жә бірленушінің тірі болғ андығ ын кө рсетеді.Адамның тістері жалынның ә серіне барынша тө зімді екенін ескерген жө н, сондық тан оларды зерттеу кезінде мыналарғ а ерекше кө ң іл бө лінуі тиіс: олардың тістерінің санына, формасына, тү сіне, кө зге кө рінетін жарақ аттары мен ө згерістеріне, сонымен қ атар пломбылары мен протездері сипатталады. Бұ л мә ліметтер адамның басы қ атты жанып кеткен жағ дайларда оны тану ү шін кө рсетуге қ ажет. Ө ртенген мэйіттің тілі ауыз қ уысынан шығ ып қ алуы мү мкін жә не ол сырттай қ арағ анда механикалық асфексиядан болғ ан ө лімді кө рсетеді. Шаштың тү су белгісі жә не адам денесіне кү йік жарақ атының таралуы мен жанғ ан учаскелердің жекеленген белгілері кейде жә бірленушінің оқ иғ а болғ ан сә ттегі жағ дайы туралы мә селені шешуге кө мегін тигізеді.

Термикалық ә серлердің іздерін табу ү шін ауыз қ уысының сө лді қ абық шалары, жұ тқ ыншақ, ө ң еш, кең ірдек пен бронхылар мұ қ ият қ аралады. Ыс, кү йе іздерінің табылуы, олардың ө рт апатына тірі кезінде ұ шырағ андығ ын кө рсетеді. Мә йітті сырттай қ арау нә тижесінде хаттамағ а мыналар бекітілуі тиіс: ол ө рт болғ ан учаскенің қ ай жерінен табылғ андығ ы, табылғ ан сэтге қ андай жағ дайда жатқ андығ ы; мэйіттегі сыртқ ы жарақ аттар мен оның жеке басы туралы мә н-жайлар. Қ арау кезінде табылғ ан қ ылмыс қ ұ ралдары, іздер баска да затгай дә лелдемелер мұ қ ият буып-тү йілуі тиіс, сонымен қ атар иісі бар жанғ ыш заттар тығ ыны бар ыдысқ а, болмаса полиэтиленді пакетке немесе кленкіге салынады. Мү мкіндік болса, жандыру кезінде пайдаланылғ ан жанғ ыш заттарды анық тау мақ сатында ө рттің шығ у кө зінен немесе баска да жерлерінен aya алынады. Бензин немесе керосин бар жерлерде ауада олардың булары болады. Тергеуші нефелометрикалық тә сілді қ олдана отырып оқ иғ а болғ ан жерден алынғ ан бу ү лгілерінің керосин немесе бензин екенін анық тау мақ сатында талдау жасайды.

Нефелометрикалық талдаулар келесідей жолдармен жү зеге асырылады: талдау жасау ү шін aya ү лгілерін резең ке грушаның кө мегімен бө телкеге толтыру, сонымен қ атар толтырылғ ан бө телкедегі суды тө гу арқ ылы. Бө телкедегі сұ йық тық ты тө ккен кезде бө телке зерттелетін ауағ а толады. Қ арау хаттамасына бекіте отырып, ө рт болғ ан орындардың ә ртү рлі жерлерінен бө телкеге aya толтырып алу қ ажет. Ө рт болғ ан жердегі ауаны алдын ала талдау ү шін тергеуші сызық ты-калориметрлік талдау ә дісін қ олдана алады, оғ ан сә йкес арнайы индикаторлық тү тік арқ ылы ө ткізілген керосин мен бензиннің булары бар ауаны жіберген кезде, ондағ ы реагент тү сін тез ө згертеді (қ ызғ ылт-сары тү с жасыл тү ске айнаһ ады). Оқ иғ а болғ ан жерден алынғ ан aya ү лгілеріне жасалғ ан талдау кейіннен лабораториялық жағ дайларда қ айтадан талдануы тиіс.

Куә мен жә бірленушілерден жауап алу. Бірінші кезекте, ең эуелі қ ылмысты кө зімен кө рушілерден, ө ртті бірінші кө рген адамдардан, оны ө шіруге қ атысушылардан (ө рт сө ндіруші топтардың қ ызметкерлерінен, қ ұ тқ арушы топ кұ рамдарынан жә не т.о.), содан кейін ө ртеніп кеткен объектінің лауазымды тұ лғ алары мен жұ мысшыларынан жә не басқ а да куә лардан жауап алынады. Ө рттің пайда болу себептері мен жағ дайлары туралы маң ызды мә ліметтер жө ніндегі деректерді жә бірленушілерден жауап алу кезінде алуғ а болады. Бірақ, жә бірленушілер қ орқ у салдарынан жә не басқ а да мә н-жайларғ а немесе адамдарды, заттарды қ ү тқ аруғ а жә не ө рт сө ндіруге ойларының бө лінуіне байланысты шын мә нінде (ешқ андай арам ниетсіз) қ ателесіп жауап берулері, яғ ни ө рттің болу жағ дайларын бұ рмалап айтулары мү мкіндігін ескеру қ ажет.

Негізінде куә лар мен жә бірленушілерден жауап алу кезінде келесідей ү ш тү рлі топтағ ы мә селелер аныкталып, тө мендегідей сұ рақ тар шешіледі: 1) ө рттің шығ уын, пайда болуын, сө ндіру жағ дайларын ашатын мә н-жайлар; 2) объектідегі ө ртке қ арсы қ ауіпсіздік жағ дайларына қ атысты мә селелер; 3) ө рттің болуына қ атысты сезік келтірілген нақ ты тұ лғ алар.

Ө ртгі кө зімен кө рушілерден, сондай-ақ оқ иғ а болғ ан жерге бірінші болып келген тұ лғ алардан, ө ртті сө ндіруге қ атысушылар мен жә бірленушілерден жауап алу барысында тө мендегідей сұ рақ тар анық талады:

- қ ай уақ ытта олардың ә рқ айсысы ө рт орнына келді, жә не қ андай жағ дайда тап болды, ө ртті кім бірінші болып кө рді жә не хабарлады;

- қ ашан, қ ай жерде, қ андай себептерге байланысты ө рт шық ты, ол бір уақ ытта, бірнеше жерде туындады ма; олар ө рттің шығ уына қ атысты болғ ан басқ а белгілерді кездестірген, болмаса аң ғ арғ ан жок па;

- ө ртің пайда болу жә не таралу жағ дайлары. желдін бағ ыты. ү деуі мен кү шею қ арқ ыны қ андай;

- тү тіннің, оттың тү сі мен қ оюлығ ы; ө ртгің, жалынның сипаты; оның иісінің сипаты қ андай;

- оқ иғ а болғ ан жердің жағ дайына қ андай да бір ө згерістер енді ме, ө рт сө ндіру қ алай жү ргізілді;

- қ андай заттай дә лелдемелер жә не олар нақ ты қ ай жерлерден табылды;

- мұ ндай заттарды (мысалы, жанатын) куә лар объектіге жіберілетін тұ лғ алардан кө рді ме;

- қ алай жә не қ андай жағ дайда жә бірленушілер, сондай-ақ мә йітгер мен жануарлардың ө ліктері табылды;

-ө рттің ә серінен қ андай мү ліктер жойылды;

- объектідегі ө рт сө ндіруге қ олданғ ан қ ұ ралдардың алғ ашқ ы жағ дайы қ андай болды;

- ө рт шық пастан бұ рын зақ ым, залал келтірілген объектінің аумағ ында, айналасында сезік келтіретіндей тұ лғ алар болды ма;

- ө рт болғ ан жерге (ө рт басталғ ан кезде) кіруге кімдердің мү мкіндігі, рү қ саты болды;

ө рттің болу себептері мен шығ уы оны кім істегені туралы қ андай болжаулар айтылды жә не олар қ андай негіздерге сү йеніп айтылғ ан;

- осы объектіні ө ртеуге байланысты қ андай да бір адамның ниеті болды ма, оны ө ртеу туралы сө здер қ озғ алды ма; ө рттің болуына кім мү дделі болуы мү мкін;

- куә лар ө рт болмас бұ рын объектіден жиьаз, мү лік жә не т.б. заттарды біреулердің шығ арып жатқ анын байқ ады ма немесе кө рді ме.

Объектідегі ө ртке қ арсы қ ауіпсіздіктің жағ дайын білу ү шін куә ларғ а: ө рт қ ауіпсіздігіне қ арсы қ андай ережелер бұ зылды жә не Бұ л ережені кімдер бұ зды, жылыту, жарық тандыру, желдету жү йелерінің, газ-су жә не т.б. жағ дайларды қ амтамасыз ету қ ұ бырларының, ө рт қ ауіпсіздігіне қ арсы қ олданатын қ ұ ралдардың жағ дайы қ андай кү йде болғ андығ ы, ө ртенген объектіде ө зінен-ө зі тұ танатын, жанатын, атылатын немесе жарылғ ыш заттардың болғ ан-болмағ андығ ы жө нінде жә не де ө рт жарылғ ыш қ ұ ралдарынан пайда болды ма, ә лде ө рттің пайда болуына басқ а да себептер болды ма деген сұ рақ тар қ ойылып, олардан жауап алынады.

Сезіктіні куә ландыру. Тә жірибеден кө рініп отырғ андай қ ылмысқ а дайындалу мен оны жасау кезінде қ ылмыскер кө бінде жанғ ыш заттар арқ ылы абайсызда ө здерінің - қ олдарын, киімдерін, аяқ киімдерін Бү лдіріп, болмаса денелерін, шаштарын кү йдіріп алады. Кейде олардың қ алталарында тұ тандырғ ыш заттардың микробө лшектері қ алып қ ояды, киімінде жанғ ыш заттардың иісі сің іп ерт іздері немесе ыс, кү йе дақ тары қ алуы жә не аталғ ан бұ л заттар заттай дә лелдеме болып табылуы мү мкін. Сондық тан да сезіктінің киімін, аяқ киімдерін жә не денесін қ арау барысында қ андай дақ тар табылды жә не ол денесінің қ ай жерінен табылғ андығ ьш, олардың кө лемін, тү рін, тү сін жә не иісін нақ ты кө рсете отырып бекіту қ ажет. Ол ү шін портативтік ультракү лгін лампаларын қ олдану керек. Ультракү лгін сә улелердің ә серінен керосин мен басқ а да жаң ғ ыш заттардың дақ тары ұ лғ айтылып кө рінеді. Сезіктіні куә ландыруғ а, киімін қ арау кезінде оның киімінің, шашының, қ олының, бө тінің кү йген жерлері жеке, ә рқ айсысы бө лек-бө лек бекітіледі. Сонымен қ атар, Бұ л кү йген учаскелердің орналасқ ан жері мен мө лшерінен басқ а да, оның кү ю дэрежесі мен кө рінісі кө рсетіледі. Қ ылмыс іздерін жасыру мақ сатында қ ылмыскер жану белгілерін жоюғ а тырысады, шашының кү йген жерлерін тазалайды, тіпті болмаса қ иып тастайды. Сондық тан да кү йік кейде анык кө рінбеуі, ал кейбір жағ дайларда кү дік тудыруы да мү мкін. Мұ ндай жагдайларда куә ландыруғ а сот-медициналык сарапшыны немесе сараптамалық зерттеулер жү ргізу ү шін кү йік белгілері бар шаштың кү йген, киылғ ан жерлерінен бірнеше шаш тү ктерін, киімдерден талшық тарын алу қ ажет. Қ иылғ ан шаш пен киім болса, оны хаттамада ерекше белгілеп кө рсету керек. Егер сезіктінің денесінен кү йік іздері табылса, куә ландыру хаттамасында олардың орны, саны, медициналық жіктелуі бойынша ауырлық дэрежесі кө рсетіледі, ал сезіктінің ө зі сот-медициналық сараптамағ а жіберіледі. Сезіктінің аяқ киімінен оқ иғ а болғ ан жердегі кұ мның, кү лдің, шө птердің, жапырақ тардың бө лшектері табылуы мү мкін. Бұ л аяқ киімдер алынуы жә не сараптамалық зерттеуге жіберілуі тиіс.

Тінту. Тұ рғ ын ү й немесе қ ызметтік (жұ мыс) орындарда сезіктіні жеке тінту оқ иғ а болғ ан жерді қ арағ аннан кейін, оның нә тижелерін пайдалана отырып жү ргізіледі. Тінтудің мақ саты - оқ иғ а болғ ан жерден табылғ ан заттар мен ұ қ сас тұ танғ ыш жә не басқ а да заттарды іздеу болып табылады. Егер ө рт болган жерден қ ұ ндылық тар, мү ліктер, қ ұ жаттар, қ ұ рал-жабдық тар ұ рланғ ан жағ дайда тінтудің мақ саты ө ртеудің қ ұ ралдарымен қ атар ұ рланғ ан заттарды табу жә не осы заттардага қ ылмыскердің қ ол іздерін алу (анық тау). Сондай-ақ тінту кезінде кү нделіктерге, жазбаларғ а жә не басқ а қ ү лсаттарга кө ң іл бө лу қ ажет, себебі ол жерде объектіні ө ртеген тұ лғ а туралы жә не оның қ ылмысты жасау мақ саты мен ниеті жө ніндегі мә ліметтер баяндалуы мү мкін. Сезіктіні тінту барысында оның киіміне, сонымен қ атар ө ртеуге немесе олардың кө мегімен ө зінің киіміндегі дақ тар мен іздерді кетіруге қ олданылуы мү мкін заттар мен сұ йық тық тарғ а да назар аудару керек.

Сезікті мен айыпкерден жауап алу. Сезіктіден алгашқ ы жауап алу кезінде, оның ө ртке қ атыстылығ ына байланысты жанама дә лелдемелік мә н-жайлар анық талады. Оқ иғ а болғ ан жерден табылғ ан жә не ө ртке қ олданылғ ан қ ұ рал-жабдық тар мен қ аруларғ а ү дсас заттар сезіктіден табылғ ан жағ дайларда Қ ІЖК-нің бап талаптары орындалғ аннан кейін, жауап алу ә рекетін нақ осы мә ліметтерді анық таудан бастау керек. Сезікті бұ л қ ұ рал-жабдық тарды иемдену жағ дайлары жө нінде тү гелдей, толық айтып бергені ө те маң ызды. Мұ ндай жағ дайларда сезікті кө бінде ө зінің пэтерінен табылғ ан ө ртеу қ ұ ралдары болып табылуы мү мкін заттардың оган тиесілі емес екендігі жә не бұ л заттар туралы ештең е білмейтіндігі жө нінде айтып қ ылмыстың ізін жасыруғ а тырысады.

Сезіктіден жауап алу кезінде куә лердің, оның отбасы мү шелерінің жә не туыстарының кө рсетпелерін, сондай-ақ сезіктінің қ олдарының ізі бар заттай дә лелдемелерді қ арау хаттамаларын пайдалану қ ылмысты ашудың, ә шкерлеудің ең тиімді айла-ә дістерінің біріне жатады.

Егер сезіктіні жеке тінту жә не куә ландыру барысында оның киімінен, аяқ киімінен немесе денесінен жанғ ыш заттардың иісі бар дақ тар мен ө рт, кү йік іздері немесе оқ иғ а болғ ан жердегі қ ұ м белшектері табылса, жауап алу ә рекеттерін міндетті тү рде бұ л дә лелдердің пайда болу кө здерін анық таудан бастау қ ажет. Мұ ндай жағ дайларда сезікті кө бінесе ө зінен табылғ ан іздердің пайда болуын ә ртү рлі себептермен байланыстырып тү сіндіреді. Айыпталушыдан жауап алу кезінде оның жұ мыс жә не кызметтік жагдайына еш байланыссыз ө рт басталар алдында объектіде болуы туралы мә ліметтерді қ олдану тиімді болуы мү мкін. Сонымен катар, объектіні ө ртеген адамның қ ылмыс жасаудан бұ рын, болмаса одан кейінгі кү дікті іс-ә рекеті немесе жү рісі жө ніндегі нақ ты деректерді қ олдану одан дұ рыс жауаптар шіуғ а мү мкіндік береді.

Сезіктінің (айыпталушының) қ ылмысын ә шкерлеуде ө те жиі кездесетін жә не тергеуге ең тиімсіз жағ дайлардың бірі болып, олардың ө рт болғ ан уақ ытта сол жерде ө здерінің болуы себебін, ө ртті сө ндіруге келгенімен тү сіндіруі табылады. Тә жірибеде кө рсеткендей ө ртеушілер кө бінде объектіні ө ртенгеннен кейін, ө зін ө рт сө ндіруге белсенді қ атысушы ретінде кө рсетуі ү шін, сонымен қ атар қ алдырғ ан іздерін жою, ө зінен барлық кү дікті алып тастау, ө рттің басталу, болу себебін жә не айыпкер туралы қ андай ойлар айтылып жатқ анын білу, сонымен байланыстыра (ұ штастьфа) отырып дә лелдемелердің кө зін жою жә не басқ а біреуге жала жабу шараларын ойластыру ү шін қ ылмыс болғ аніжерге қ айтып келеді. Сезіктіден оның ө рт сө ндіру жеріне келу себептері жө нінде жауап any кезінде, ө рт сө ндіруге қ атысқ ан куә лердің жауаптары мен оқ иғ а болғ ан жерді қ арау нә тижелерін қ олдану керек. Олар арқ ылы сезіктінің ө рт болғ ан жерге қ ай уақ ытта, қ ашан жә не қ ай бағ ыттан келгені, оқ иғ а болғ ан жерде ө зін калай ұ стағ аны туралы деректерді, сезіктінің айтуы бойынша ө рт болғ ан жердегі аяк киім жол іздерінің орналасуы мен оның келген жолының сә йкес келуі немесе келмеуі жө ніндегі жә не басқ а да мә ліметтерді анық тап білуге болады.

Айыпкер кө бінесе ө зінің ө ртке қ атысты екенін мойындамай теріске шығ арумен қ атар, ө рттің болу себебін ә ртү рлі кездейсоқ жағ дайлармен тү сіндіруге тырысады. Мұ ндай жағ дайларда дұ рыс жауап алу ү шін ө рт-техникалық жә не химиялық сараптама қ орытындыларын қ олдану қ ажет, себебі олар кө бінде айыпкердің жауаптарымен (тү сіндірмелерімен) сә йкес келе бермейді.

Тергеуші ө ртке қ олданылғ ан қ ұ ралдардың айыпкерден, сезіктіден табылуы, олардың киімдерінен жанғ ыш заттардың иісі бар дақ тардың табылуы, денесіндегі кү йік іздерінің болуы, ө рт болган жерде болуы жә не кү дікті жү ріс-тұ рысы сияқ ты жанама дә лелдемелерді қ олдану арқ ылы оларды дұ рыс жауап беруге мә жбү р етеді.

Қ ұ жаттарды алу жә не қ арау. Ө рт жә не ө рт қ ауіпсіздік ережелерін қ ылмыстық бү зу жө ніндегі істер бойынша кейінге қ алдыруғ а болмайтын (қ алдырмайтын) тә ртіппен қ ұ жаттарды алу ә рекеті жү ргізіледі. Ө рт қ ауіпсіздігі ережелерін тексеру актілері: объектідегі жарылатын, жанатын, ө зінен-ө зі тұ танатын заттарды сақ тау мен тасымалдау жағ дайын сипаттайтын қ ү жаттар; ө рт сө ндіруге қ атысқ ан ө рт кү зеті ө кілдері жасағ ан ө рт туралы акт; кауіпсіздік техникасы мен ө рт қ ауіпсіздігі жө ніндегі жергілікті ережелер; ө ртенген объектілердегі мү ліктердің инвентаризациялық тізімдері; ведомствалык тергеу материалдары; ө рт себептері мен кінә лі тұ лғ аны анық тау ү шін маң ызы бар басқ а да қ ұ жаттардың дә лелдемелік маң ызы бар. Сондай-ақ, іске тіркеу ү шін жергілікті метеорологиялық бекеттің ауа-райы жағ дайы, aya температурасы, ө рт болғ ан уакыттағ ы желдің бағ ыты мен кү ші туралы анық тама талап ету қ ажет.

Сараптама. Қ арастырылып отырғ ан істер бойынша жү ргізілетін негізгі сараптама тү рлері: ө рт-техникалық; криминалистикалық жә не товартану. Адамдар қ ұ рбан болғ ан немесе жануарлар ө лген жағ дайларда сот-медициналық жә не сот-ветеринарлық сараптамалар тағ айындалады. Кей жағ дайларда басқ а да сараптамалық зерттеулер жү ргізіледі. Ө рт-техникалық сараптамасы келесідей сұ рақ тарды шешуге мү мкіндік береді: ө рт қ айдан шық ты; ө ртенудің техникалық себебі қ андай; объектіде қ андай ө рт қ ауіпсіздігі ережелері бұ зылды, олар ө рттің шығ уы мен таралуына себеп болуы мү мкін бе, олардың ө зінен-ө зі тұ тану жағ дайы қ андай, жану, ө ртену ұ зақ тығ ы қ андай; қ андай технологиялық процесс, сонымен қ атар ө ртке қ ауіпті материалдарды сақ тау мен тасымалдау ережелері бұ зылды, олар ө рттің шығ уына себеп болуы мү мкін бе; электр ө ткізгіш, жылыту, жарыктандыру, газ жә не жфдеткіш жү йелерінің техникалық жағ дайы қ андай болды, олардағ ы ақ аулар ө ртгің шығ уына себеп болуы мү мкін бе; ертеу ү шін қ андай қ ұ рал-жабдық тар, қ арулар, ә діс-тә сілдер пайдаланылды.

Ө рт-техникалық сараптаманы Қ Р-сы Ә ділет министрлігінің Сот сараптама орталығ ы немесе сә йкес мамандандырылғ ан органдар жү ргізеді. Аталғ ан Бұ л сараптаманы ө рт болғ ан жерді қ арағ аннан, куә лерден жауап алганнан жә не басқ а да кейінге қ алдыруғ а болмайтын тергеу ә рекеттерін жү ргізгеннен кейін дереу тағ айындау қ ажет. Ө рт-техникалық сарапшының жұ мысы, ө рт болғ ан жерді қ арау кезінде басталса барынша тиімді болады, оларды қ арау кезінде келесідей сұ рақ тар қ ойылады: ертенген зат нені білдіреді, ерт (кө зінің) ошағ ының қ ү рамы; ө рт болғ ан жерден табылғ ан заттарда, ү йінді-қ оқ ыстарда ө рттен қ алғ ан кү л, кү йе жә не жанғ ыш заттардың іздері жоқ па.

Трасологиялық сараптама. Осы қ ылмыс санаттары бойынша трасологиялық сараптаманың кө мегімен қ ылмыскерді қ олының, аяқ киімінің іздері бойынша идентификациялауғ а болады. Қ ылмыскерлердің қ ылмыс жасау кезінде қ олданылғ ан кө лік қ ұ ралдарын окиғ а болғ ан жерден табылғ ан протекторлардың іздері арқ ылы идентификациялаймыз. Сонымен қ атар, оқ иғ а болғ ан жерден табылғ ан ә ртү рлі заттар сезіктіден табылғ ан заттармен бір бү тінді қ ұ рай ма деген мә селелер шешіледі.

Товароведтік сараптама, ө рт оқ иғ асы болғ ан жерден алынғ ан заттардың тү рін, бағ асын (қ ұ нын), сапасын жә не т.б. анық тайды.

Сот-медициналық сараптамасы темендегі сұ рақ тарғ а қ орытынды бере алады:

- ө лім ө ртену, тұ ншығ у немесе басқ а да себептердің нә тижесінде болды ма;

- ө ртгің ә серіне адам тірі кезінде ұ шырады ма, ә лде ө лгеннен кейін бе;

- кү йіктер неден, ненің ә серінен болғ ан (жалынның, жанармай сұ йық тығ ының немесе шайқ алғ ан газ); мә йітте басқ а жарақ атгар жоқ па, осы жарақ атгардың сипаты қ андай;

- жарақ ат қ андай қ ару-қ ұ ралдармен келтірілген, мә йіттен табылғ ап жарақ аттар жоғ ары қ ысым ә серінен болды ма немесе олар механикалық себептерден болды ма;

- жә бірленуші алғ ан кү йіктің дә режесі қ андай. Сот-электротехникалық сараптамасы - ө ртке байланысты қ ылмыстарды тергеу кезінде ө рт электр жү йесін пайдалану салдарынан шығ уы мү мкін немесе мү мкін еместігін, болғ ан-болмағ андығ ын анық тау ү шін жү ргізіледі. Олар мынандай сұ рактарды шешуде ү лкен кө мегін тигізеді:

- ө рт, электр жү йесіне, электр қ ұ рылғ ыларына шамадан (тыс) артық кү ш тү су ә серінен болды ма, қ ысқ а тұ йық талудан (короткое замыкание) болды ма;

- ө рт электр доғ аларының немесе ұ шқ ынның ә серінен болды ма;

- жарық гандыру электр шамдарының жылуы (қ ызуы) нә тижесінде болды ма. Заттар мен материалдардын криминалистикалық сараптамасы келесідей сұ рақ тарды шешеді: ө рт болғ ан жерден табылғ ан сұ йық тық пен сезіктіден алынғ ан сұ йық тық тың қ ү рамды бір ме; ө рт болғ ан жерден табылғ ан объект не зат; берілген ыдыста қ андай сұ йық тық болды; зерттеуге ұ сынылғ ан зат ө зінен-ө зі жана ма, егер жанса қ андай жағ дайларда ө здігінен жанғ ан жә не зерттелетін заттың темперетурасы қ андай; ұ сынылғ ан зат жанғ ыш сұ йық тық тарына жата ма; берілген газ бен қ оспаның, яғ ни зерттелетін жанғ ыш сұ йық тық тың тұ тану температурасы қ андай; берілген қ оспаның жарылуы қ ауіпті ме; ө рттен қ алғ ан жалын мен тү тіннің тү сі бойынша қ андай зат жанғ анын анық тауғ а бола ма жә не ол ө здігінен жануы мү мкін бе жә не т.б.

Жоғ арыда аталғ ан сараптамалардан басқ а да сараптамалар тағ айындалуы мү мкін. Атап айтқ анда, ерт-технологиялық сараптамасы. Оның кө мегімен ө рт сө ндіру ә рекеттерімен байланысты мә н-жайларды анық тауғ а болады. Яғ ни, нақ ты ө ртті сө ндіру тактикасы пайда болғ ан ө рт жағ дайына сә йкес қ олданылды ма; ө рт-техникалық қ ұ ралдар мен ә дістерді іріктеп алу ө рт сө ндіру конструкциясы мен ө ртенген объектінің техникалық жағ дайына сә йкес келе ме жә не т.б.