Дүние жүзі елдерін типке бөлу және топтастыру

Жарияланды 11-05-2013, 14: 25 Категориясы: География

Сабақ тың тақ ырыбы: Дү ние жү зі елдерін типке бө лу жә не топтастыру
Мақ саты:
а) Білімділік: Оқ ушыларғ а Дү ние жү зі елдерін типке бө лінуі жә не топтасуы туралы толық мағ лұ мат беру жә не дең гейлік тапсырмалар бойынша білімдерін жетілдіру.
б) Тә рбиелік: Алғ ан білімін іс жү зінде қ олдана білуге, ұ жымдасып жұ мыс істеуге, салауатты ө мір сү руге тә рбиелеу.
в) Дамытушылық: Оқ ушыларды карта бойынша мемлекеттерді кө рсетіп ү йрету жә не есте сақ тау қ абілеттерін дамыту.
Қ ұ рал-жабдық тар, кө рнекті қ ұ ралдар:
Дү ние жү зі саяси картасы, глобус, атлас.
Сабақ тың тү рі:
Аралас сабақ.

Сабақ тың барысы:
1. Ұ йымдастыру.
2. Ү й тапсырмасын сұ рау.
3. Жаң а тақ ырыпты таныстыру.
4. Тақ ырыпты бекіту.
5. Бағ алау. Ү йге тапсырма беру.

Қ азіргі дү ние жү зі елдерінің кө птү рлігі жә не типологиясы. Дү ние жү зінің қ азіргі саяси картасында 240-қ а жуық мемлекет пен жер аумақ тары бар (1 кесте). Ә лемнің сан алуан елдері бір – біріне мү лдем ұ қ самайды жә не ә рқ айсының ө зіне тә н қ айталанбас қ асиеттері бар. Мә селен, жер аумағ ы мен географиялық орналасуы, халқ ының саны мен қ ұ рамы, табиғ ат ресурстары мен шаруашылық салалары, ә леуметтік-экономикалық даму дең гейі мен оның сипаты, т. б. белгілеріне қ арай ерекшеленеді.
Барлық топтағ ы елдерді дү ние жү зінің саяси картасында типологияғ а бө ліп жіктеу Қ азан революциясынан кейін, ә сіресе жү йелі тү рде Екінші дү ние жү зілік соғ ыстан кейінгі ө згерістерге байланысты ә р тү рлі саяси-қ оғ амдық қ ұ рылыстар негізінде пайда болды. Елдерді ө ткен ғ асырдың соң ғ ы онжылдығ ына дейін ү ш типке бө ліп келді: социалистік, дамығ ан капиталистік, дамушы елдер.

ТМД жә не Шығ ыс Еуропадағ ы, сондай-ақ Азия мен дү ниенің басқ а бө ліктерінің кейбір елдерін бертіндегі біраз жылдар ішінде болғ ан тү бегейлі саяси жә не ә леуметтік-экономикалық ө згерістерге байланысты «социализм жү йесі» типологиясы ө зінің кө п бө лігін жоғ алтты. Бірақ қ азіргі кезде социализм қ ұ рылысын ұ станып отырғ ан мемлекеттер дү ние жү зінде бар, олар: Қ ытай Халық Республикасы, Вьетнам Социалистік Республикасы, Корей Халық -Демократиялық Республикасы, Лаос жә не Куба Республикалары.

Жалпы экономикалық -географиялық типологияғ а статистикалық сандық кө рсеткіштер негіз етіп алғ анымен де, бұ л кешенді тү рдегі географиялық типология. Ә детте, дү ние жү зі елдерінің экономикасының ә леуметтік қ ұ рылымында шаруашылық тың белгілі бір сферасы басымдық кө рсетеді. Мә селен, дамығ ан елдерде басты орынды ө ң деуші, ә сіресе басқ ару жә не қ ызмет кө рсету секторлары алады. Ал дамушы елдердің барлығ ы дерлік тарихи жағ ынан бұ рынғ ы отар немесе жартылай отар елдер болғ андық тан, шаруашылығ ы кө п укладты ә рі онда ауыл шаруашылығ ы (орман, балық, т. б) жә не ө ндіруші (отын, шикізат, т. б.) ө неркә сіп салалары басым болады. Мә селен, кө мірсутек экпорттаушы елдер (Біріккен Араб Ә мірлігі, Кувейт, Бахрейн, т. б.) Осы себепті оларда аграрлық, болмаса, минерал-шикізаттық мамандану мен ә лемдік экономикалық жү йеге бағ ыныштылығ ы орын алады.
Елдердің экономикалық тұ рғ ыдан ө сіп-ө рлеуі тауарлар ө ндіру мен қ ызмет кө рсетудің тек сандық қ ана емес, сапалық жағ ын да қ арастырады. Негізінен, дамушы елдерге тә н эстенсивті жолменен дамудан, интенсивті типтігі дамығ ан елдерде ең бек ө німділігі жоғ ары.

Осылайша дү ние жү зі елдерін жалпы шаруашылығ ының сипаты мен оның тү рлі бағ ытта даму ерекшеліктеріне орай топтастыра отырып, олардың ұ лттық экономикасын жү йелеу арқ ылы 3 топқ а бө леміз: 1) ө неркә сібі дамығ ан елдер; 2) ө тпелі экономикалы кезең дегі елдер; 3) дамушы елдер. БҰ Ұ даму дең гейінің қ арқ ынының жоғ арылылығ ынан емес, халық санының кө птігі мен жер аумағ ының кең дігі, ондағ ы табиғ ат ресурстарының молдығ ы мен ө ндіргіш кү штерінің кө лемі жағ ынан экономикалық ә леуетінің ауқ ымы аса ү лкен Қ ытай мен Ү ндістан да дамушы елдерге жатқ ызады. Сол сияқ ты Қ ытаймен бірге ә ліде социалистік елдер болып табылатын Солтү стік Корея, Вьетнам, Лаос, Кубаны жә не шаруашылығ ының ә леуметтік қ ұ рылымы мен даму дең гейлері жағ ынан жоғ ары дамығ ан елдермен шамалас келетін «негізгі дамушы» немесе «жаң а индустриялы елдер»-Бразилия, Мексика, Тайвань, Аргентина, Сингапур, Оң тү стік Кореяны да осы соң ғ ы типке жатқ ызады.

Экономикасы дамығ ан жә не ө тпелі экономикалы елдер. Экономикасы дамығ ан елдерге БҰ Ұ сараптамасы бойынша: Батыс Еуропа елдері тү гел, АҚ Ш, Канада, Жапония, Австралия, Жаң а Зеландия, Израиль, Оң тү стік Африка Республикасы, сол сияқ ты ө тпелі экономикалы елдерге Шығ ыс Еуропа мен ТМД-ның кейбір елдері жатады. Дү ние жү зі бойынша олардың жалпы саны 50-ден астам, ал қ алғ андары дамушы елдер болып табылады.

Дамушы елдер типі жә не олардың ала-қ ұ лалығ ы. Біріккен Ұ лтар Ұ йымы дү ние жү зінің қ алғ ан барлық елдері мен жер аумақ тарын дамушы елдер типологиясына жатқ ызады. Бұ л типология елдерінің жер кө лемі бү кіл қ ұ рлық тың жартысынан астамын, ал Қ ытайды қ оса есептегенде, жер шары халқ ының 70%-дан астамын қ ұ райды. Олардың кейбірі (Қ ытай, Иран, Тайланд) бұ рын жартылай отар кү йін кешкен, ал біразы ХІХ ғ асырдың басы (Латын Америкасы елдері) мен ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы жартысында (Шетелдік Азия елдері) ө з тә уелсіздіктерін алғ ан отар елдер. Осы типтегі басым кө пшілігі елдер отаршылдық тан ө ткен ғ асырдың екінші жартысында ғ ана (Африка, Мұ хиттық Аралдар, Кариб алабы, Азияның кейбір елдері азаттық алғ ан дү ние жү зінің 100-ден астам жас мемлекеттері. Осындай қ ұ рамы ә р тү рлі елдерді бірнеше топшағ а біріктіреміз:

1. 1. Дамушы елдердің ішінен табиғ и-экономикалық жә не ең бек ресурсы қ уаты жағ ынан аса кө зге тү сетін – Ү ндістан, Бразилия, Аргентина жә не Мексика сияқ ты елдер оның «негізі елдері» аталынатын бірінші топтамасын қ ұ райды.

2. 2. Келесі Азияның жаң а индустриалы елдері, кейде «Азиялық айдаһ арлар» деп аталатын бірнеше мемлекеттер мен жер аумақ тарын кейіннен тү зілген жеке топшағ а жатқ ызамыз. Олар ө здерінің қ олайлы экономикалық -географиялық жағ дайын тиімді пайдаланып, делдалдық қ ызмет пен экономиканың ең бекті кө п тілейтін жаң а салаларын дамыту барысында Батыс Еуропаның кейбір дамығ ан елдерін басып озғ ан – Корей Республикасы, Тайвань, Сингапур, Малайзия жә не Тайланд осы топшаның ө кілдері.

3. 3. Сыртқ а кө мірсутек, негізінен, мұ най мен газ жә не оның ө німдерін шығ аратын елдер дамушы елдер типологиясында ө з кезегінде шағ ын топшаны қ ұ райды. Олардың кө бі Парсы шығ анағ ы алабында орналасқ ан, Ливия, Венесуэла, Бруней секілді елдер.

4. 4. Ең ү лкен топшаны дамушы елдер типологиясында, дамушы жағ ынан кенжелеп қ алғ ан елдер алады. Мұ ндағ ы елдердің ЖІӨ ө ндірудегі адам басына шақ қ андағ ы кө лемі 2000-5000 доллар аралығ ында. Нашар дамығ ан осы елдерге тә н қ асиет, кө п укладты артта қ алғ ан экономикасында феодализм сарқ ыншақ тары кү шті сақ талынуымен ерекшеленеді.

5. 5. Біріккен Ұ лттар Ұ йымы келесі бесінші топша елдеріне дү ние жү зінің дамымай қ алғ ан 40-тан астам мешеу елдерін жатқ ызады. Бұ л елдерде ауыл шаруашылығ ының тұ тынушылық тү рі басым, ө ндеуші ө неркә сібі болымсыз немесе жоқ қ а тә н, халық тың кө пшілік бө лігі сауатсыз жә не жан басына шақ қ анда ө ндірілетін жылдық жалпы ішкі ө нім орташа есеппен не бары 500-2000 доллар мө лшерінде.
Дү ние жү зі елдерінің жіктеліп топтастырылуы. Дү ние жү зі елдерін сандық жә не басқ а да ерекшелік белгілеріне қ арай жіктеп топтастырамыз. Ең алдымен, сандық белгілері бойынша кө п таралғ аны-елдерді жер аумағ ы кө лемі мен халқ ының санына байланысты топтастыру. Мә селен, ә лемде жер кө лемі 3 млн км2 – ден асатын ең ірі 7 ел кө зге тү седі. Сол сияқ ты халқ ының саны 100 млн адамнан асатын ә лемде 11 ел бар.