Орта ғасырдағы ислам математикасы

Ислам елдерінің математикасы Ү нді, Вавилон, Парсы, Хорезм, кейіннен

Қ ытай елдерінен алғ ан білімдерді қ осты. Ұ лы ғ алымдардың араб тілінеаударылғ ан классикалық ең бектері латын тіліне аударылғ ан. Оларды орта ғ асырларда Европа ғ алымдары қ олданғ ан. Ислам елдерінің математикасы ө здеріне басқ а елдердегі ғ ылымдардан алынғ ан мə ліметтерді қ оса отырып, Батыс Европа ғ ылымының дамуына зор ə сер тигізді. Ислам еліндегі математиканың дамуын бір–біріне ө тпелі ү ш дə уірге

бө луте болады. Алғ ашқ ы кезде гректің де шығ ыстың да мə дени мұ раларының

артық шылығ ын мең герген.

Сонымен бірге Таяу жə не Орта Шығ ыс математиктерінің кө п уақ ыт бойы Евклидті, Архимедті, Птоломейді терең оқ ып ү йренуінде ү лкен мə н болды, оның қ ытай жə не ү нді мектептерінің ұ станғ ан бағ ытынан ө згешелігі мен ө зіндік артық шылығ ын мойындатты.

Классикалық мұ раны мең геру, ислам елдерінің математиктеріне есептеу алгоритмдік мə селелерді қ ұ ру дең гейін, бірталай кө теруге мү мкіндік жасады. Ислам елдерінің ғ алымдары талай маң ызды тұ тас теориялар қ ұ рды. Олар бұ рынғ ы конустық қ има негізінде ү шінші дə режелі тең деу туралы дамығ ан геометриялық ілім қ ұ рды.

Орта жə не Таяу Шығ ыс математиктері грек мұ раларына сү йене отырып, есептеу математикасын дамытуда едə уір алғ а шық ты. Ислам елдерінің математиктері тригонометрияны дербес зор ғ ылым ретінде жарық қ а шығ арды. Геометриядағ ы алгебралық есептерді шығ аруғ а деген зор қ ызығ ушылық тең деудің сандық шешу тə сілдерін жете зерттеумен қ атар, алгебраның жеке пə н болып бө лініп шығ уына ə кеп соқ тырды. Жалпы теориялық қ атынас пен иррационал сандар жайлы тү сінікті енгізу есептеу математикасының нақ ты процедураларының теориялық ө ң деу мысалы болып табылады. Ал–Бируни «Канон Масу'да» ең бегінде жазғ ан: «Шең бердің ұ зындығ ын оның диаметріне қ атынас қ ұ райды. Бұ л қ атынас шең бер санының диаметр санына бө ліндісі,

бірақ бұ л қ атынас иррационалды». Ислам елдерінің математиктері нақ ты иррационал сандарды қ олданумен шектелмей, оларғ а теоретикалық мұ ра есебінде қ арады. Олар ө здерінің теориясын дамыта отырып, сан ұ ғ ымының кө лемін нақ ты сандар жиынына дейін кең ейтті. Сонымен, «нақ ты тарихи мə ліметтерден, ислам елдерінің математикасы Европаның ғ ылыми дамуына зор ə сер еткенін білеміз. Шығ армаларды араб тілінен латын тіліне аударғ анның арқ асында Европадағ ы орта ғ асыр ғ алымдары Египет, Вавилон, ү нді, грек жə не ислам елдерінің ғ алымдарының жаң алық тарымен танысты. Орта ғ асырдағ ы Орта жə не Таяу Шығ ыс ғ алымдарды ө здерінің ізашарларының мұ раларын толық мең гере отырып, мү лдем жаң а жолмен жү рді.

Белгілі тарихшы–математик А.П.Юшкевич «Ең бастысы мынада: Орта Азия

математиктері ө здерінің ізашарларының ісін сандық жағ ынан ө суіне ə сер етіп жай ғ ана жалғ астырып қ оймай, математикалық зерттеулерге жаң а идеялық бағ ыт берді, сапалы жаң а математиканы жасақ тауғ а кірісті, сонымен біздің ғ ылымды бірінші кезекті жаң алық тармен байытты», – деп есептеді. Ү ндістандағ ы, Орта жə не Таяу Шығ ыстағ ы математиканың теориялық дең гейі Қ ытайғ а қ арағ анда жоғ ары болды.

Ислам елдері математикасының тұ ң ғ ыш классигі Мұ хаммед Ал–Хорезми

Бағ дат мектебінің кө рнекті қ айраткерлері қ атарының алдында. VІІ–ХV ғ ғ. арифметиканың дамуына ислам елдерінің ғ алымдары ү лкен ү лес қ осты. Олар: ал–Хорезми, Омар Хайям, ал–Караджи, Насиреддин ат–Тусси, ал–Каши, Абу–Райхан Бируни жə не т.б.

Ө з ең бектерімен математиканы қ ұ рғ ан атақ ты ғ алымдар аттарының қ атарында Шығ ыс пен Орта Азияның кө птеген ө кілдері бар. ІХ–ХV ғ асырларда ең бек еткен Орта Азия математиктерінің жетістіктері ерекше болып келеді. Қ азіргі кезде математика ғ ылымының іргетасы ретінде қ арастырып, ə рі элементарлық математика деген атпен біріктіріп жү рген пə ндер дə л осы кезең деқ алыптасты.