Дәріс сабағының кешені 5 страница

Басқ ашаайтқ анда, таным барысында адам ө зін қ оршағ ан ортаны игереді, ол туралы білім кең ейіп, терең дей тү седі; адамның заттар мен қ ұ былыстар туралы жалпы мә лімет ң шкі мә нге қ арай ұ мтылып, жү йелі, шынайы білімге айналады. Ендеше, танымды адамның жаң а ә рі тың білімді игеріп, рухани баюы деп есептеуге болады.

Философиядағ ы тиянақ ты идеалистік ағ ым жалпы алғ анда дү ниені танып – білуге болатындығ ын мойындайды.

Диалектикалық материализмнің таным теориясының метафизикалық материализмінің таным теориясының ең басты екі айырмашылығ ы бар: ол, біріншіден, таным теориясына практика жайындағ ы ілімнің енгізілуі, екіншіден, таным теориясына диалектиканың қ олданылуы.

Диалектикалық материализмнің таным теориясы қ оғ амдық практиканың негізінде дамитын жә не шындық ты қ оғ ам мү дделері ү шін практикада қ айта қ ұ ру мақ сатын кө здейтін таным процесінің заң дылық тарын зерттейді.

Сонымен диалектикалық материализм таным процесінде бейнелеу принципін басшылық қ а алады. Ал бейнелеу дегеніміз айнаның бетінен шағ ылысқ ан кө ру емес, оғ ан механикалық тұ рғ ыдан да қ арауғ а болмайды. Бейнелеу – таным – білуге тиіс объекті мен танушы субъектінің арасындағ ы кү рделі қ арым – қ атынас процесі.

Сө йтіп, танымның субъектісі деп жеке адамдарды, таптар мен ә леуметтік топтарды, кең мағ ынада алғ анда, тұ тас тарихи нақ тылы қ оғ амды айтуғ а болады. Сонда – ақ, субъект ө з болмысын, ө зінің ішкі дү ниесін таным объектісі ретінде қ арай алады. Табиғ атты, қ оғ амдық қ атынайтарды таным объектісі ретінде қ арастыру қ ажет. Олар субъектінің ө ндірістік, ә леуметтік жә не ғ ылыми қ ызметі арқ ылы таным объектісіне айлады. Бақ аша айтқ анда, таным объектісі дегеніміз материалдық жә не рухани дү ниенің қ оғ аммен практикалық жә не теориялық тұ рғ ыдан қ арым – қ атынасқ а тү сетін, нақ ты тарихи іс - ә рекет барысында субъекті игерген бө лігі.

Таным объектілері адамның практикалық қ ызметімен тығ ыз байланысты жә не ә рқ ашан соғ ан тә уелді болады. Таным процесінің негізінде адамның объективті дү ниеге тигізетін белсенді ә сері жатады. Себебі таным адамның объективті қ ұ былыстарымен байланысына, оларғ а тигізетін ә серіне жә не оларды ө згертугіне байланысты дамып отырады. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, таным дү ниенің белсенді ә рі нысаналы бейнеленуі деп қ арастыруғ а болады. Қ оғ амдық практика таным процесінің қ озғ аушы кү ші болып табылады. Ол ө мір сү ру, іс - ә рекет жасау барысында адамдардың алдына ұ немі шешуін талап ететін проблемалармен міндеттер қ ойып отырады.

Қ орыта айтқ анда, таным процесіндегі субъект – объект, объект – субъект қ атынастары, адамның ой санасы мен сыртқ ы пактикалық қ ызмет арқ ылы байланысқ ан. Таным болмыстың жай ғ ана бейнесі емес, ол адамның практикалық қ ызметі барысында іске асады.

Таным теориясы адамзаттық философия тарихын, мә дениет пен ғ ылым тарихын, техника мен практика жетістіктерін философиялық жағ ынан қ орытуының нә тижесі. Сонымен бірге ол қ азіргі ғ ылыми – техникалық революция жә не жаң аша ойлау жетістіктеріне сә йкес одан ә рі тез қ арқ ынмен дамуда. Қ азіргі жағ дайда біз таным теориясы ретіндегі диалектиканың практикалық жә не теориялық рө лі арта тү скенің кө ріп – біліп отырмыз.

Ақ иқ ат – танымның негізгі мақ саты. Ө йткені таным процесіндегі субъектінің белсенділігіне байланысты қ алыптасқ ан жаң а білім зерттеліп отырғ ан объектіге сә йкес келуі немесе сә йкес келмеуі мү мкін. Осығ ан орай ғ ылым мен философияда ақ иқ ат проблемасы алғ а тартылады.

Ақ иқ ат дегеніміз не? Аристотель ө зінің “Метафизикасында” ақ иқ атты біздің қ оршағ ан дү ниедегі заттармен қ ұ былыстардың адам санасында бейнеленуі деп тү сінді. Дегенмен ол ақ иқ аттың дә йекті материалистік ұ ғ ымын бере алмады.

Шын мә нінде, ақ иқ ат дегеніміз біздің біліміміздің бізден тысқ ары тү рғ ан объектіге сә йкес келуі, оның санамызда дә л кө рініс тауып, бейнеленуі. Ақ иқ атө а жету субъект пен объект арасындағ ы ө зара байланыс негізінде жү ріп жататын ә леуметтік – тарихи процесс.

Егер объективті ақ иқ ат бар болса, оны білдіріп отыратын адамның тұ сінігі сол ақ иқ атты бірден, толығ ы мен, тұ тасынан объсолютті тұ рде емес, тек шамамен, біртіндеп, салыстырмалы тұ рде ғ ана білдіреді. Бұ л жерде салыстырмалы ақ иқ ат пен объсолютті ақ иқ аттың ара қ атынасын кө реміз.

Сонымен, ақ иқ ат теориясы мынадай қ ағ идаларғ а сү йенеді: 1) ақ иқ ат - ә леуметтік процес; 2) объективті ақ иқ атты мойындау – объсолютті ақ иқ атты мойындау деген сө з; 3) ақ иқ ат барлық жағ дайда нақ ты; 4) практика – ақ иқ аттық жалпы ө лшемі; 5) ақ иқ атты тану – қ айшылық ты, кү рделі диалектикалық процесс.

Таным ө те кү рделі, қ айшылық қ а толы, ұ зақ қ а созылғ ан процесс болғ андық тан, оны іске асыру барысында тұ рлі ә дістер мен тә сілдер қ олданыланына ө зінен - ө зі тү сінікті. Кең мағ ынада ә діс дегеніміз белгілі бір мә селені шешу ү шіни таң дап алынғ ан жол, қ олданылатын айла мен ә ететтер жиынтығ ы. Ғ ылыми таным ә дістерін қ олданудың басты мақ саты шынайы, ақ иқ ат білімге қ ол жеткізу.

Ғ ылыми танымның ә дістері ө те кө п, ә рі сан салалы, себебі танып білудің объектісі болып табылатын материалдық жә не рухани дү ниенің ө зі кө п тү рлі, сан салалы. Дегенмен, ғ ылыми танымның барлық ә дістердің шартты тү рде ү ш топқ а бө луге болады: 1) жалпылама диалектикалық ә діс. Ол болмыстың барлық жақ тарын зерттеуге жә не таным процесінің барлық кезең дерінде қ олданылады; 2)жалпы ғ ылыми ә дістер. Олар ғ ылымның барлық саласвнда пайдаланылғ анымен, таным процесінің барлық кезең інде қ олданыла бермейді; 3) жекеше ә дістер. Олар нақ ты қ ұ былыстарды бір ғ ылымның шең берінде зерттеуге қ олданылады.

Ғ ылыми танымның жалпы ә дістері мен тү рлерін қ арастыру ү шін танымның эмпириалық жә не теориялық дең гейлерін ажыратқ ан дұ рыс, себебі ә р дең гейдің ө зіндік ерекшеліктерімен ә дістері бар. Эмпириялық дең гейде таным объектісінің қ асиеттері мен қ ырлары сезімдік қ абілет тү рғ ысынан қ абылданады.

Теориялық дең гейде таным объектісінің маң ызды байланыстарымен.

заң дылық тары тә жірибе негізінде алынғ ан біліммен қ оса абстрактілі ойлау нә тижесінде тұ жырымдалады.

Ғ ылыми танымның эмпериялық дең гейінде кең қ олданылатын ең қ арапайым ә діс – бақ ылау деп аталады. Оның мә ні – зерттеу объектісін белгілі бір мерзім арлығ ында нысаналы ұ йымдасқ ан тұ рде жү йелі бақ ылай отырып, ондағ ы ө згерістерді қ адағ алау. Келесі ә діс – эксперимент – ғ ылыми тә жірибе деп аталады. Оның ерекшелігі – зерттеліп жатқ ан объектіге адамның, зерттеушіні тікелей ә сер етіп, ондағ ы процестерге арласуы.

Осы заманғ а кең пайданылатын ә дістердің бірі – модельдеу. Модельдеу дегеніміз эксперименттің бір тү рі, бірақ мында объектінің ө зі емес, оның орнын басатын модель зерттеледі.

Ғ ылыми теоррияның қ алыптасуы барысында гипотезаның маң ызы зор. Гипотеза – ғ ылыми тұ рғ ыдан дә йектелген болжамғ а негізделген теория. Ә рине, кез келген болжам гепотеза бола алмайды.

Қ ысқ асы, ғ ылыми жолы – қ иын жол, инемен қ ұ дық қ азғ андай. Ғ ылыми танымның жең ісіне ү лкен ізденіс, қ ажылы ең бек, шыдамдылық, терең білім жеткізеді.

Тақ ырыпты пысық тау сұ рақ тары:

“Гноселогия” деген не?

Танымның негізгі тү сініктері.

Ақ иқ ат танымының мақ саты.

/1/ 143-152 бет /2/ 156-165 бет./5/ 139-148 бет.

23-24 ші дә ріс

Тақ ырып. Философия тақ ырыбындағ ы адам жә не табиғ ат проблемалары.

Негізгі мақ саты: Философияның негізгі ә рі жауабы табылмағ ан мә селелерінің бірі адам мен табиғ аттың философиялық мә нін терең талдау, тү рлі ғ алымдар пікірлерін талдау.

Негізгі тү сініктер: адамшылық, адамгершілік, еркіндік, бостандық, қ ұ ндылық, экзистенциализм.

Табиғ ат барлық уақ ытта да адамзаттың ө мір сү ру ортасы, тіршіліктің қ айнар кө зі.

Географиялық орта тү сінігі.

Биосфера, неосфера жә не экология мә селелері.

Адам проблемасы философия ғ ылымының ең маң ызды мә селесі.

Адам ө мір сү руінің табиғ и – биологиялық алғ ы шарты.

Адамның ә леуметтік мә ні.

Адам проблемасы философия ғ ылымымен қ ұ рдас десе де болады. Бұ дан философияның ө зі сонау кө не замандардағ ы ойшылардың адам жө ніндегі, оның дү ниеде атқ аратын қ ызметі мен алатын орны жө ніндегі ой – толғ ауларынан туғ аны дә лел болады. Бір нә рсенің сырын ашып, білу ү шін алдымен адам бұ л туралы ештең е білмейтінін тү сініп, соны іште де болса мойындау қ ажет. Біздің білуімізше, философияның мә селесі – бұ л сананың, рухтың табиғ атқ а, материяғ а, субъективтің (адамның) ішкі дү ниесінің объективтікке (сыртқ ы дү ниеге) қ атынасы. Бұ дан шығ атын қ орытынды: адамның сана – сезімі мен ақ ыл – ойының, тіл мен дү ниетанымының жә не оны ө згерту қ абілетінің ө зін қ оршағ ан ортағ а қ атысы қ андай, табиғ ат пен қ оғ амның адамғ а, оның ішкі рухани дү ниесіне тигізетін ә сері қ андай – оның бә рі философияның ең тү бірлі жә не тү бегейлі мә селелері болып табылыды.

Материяны, табиғ атты- алғ ашқ ы, сананы олардың туындысы, бейнесі болғ андық тан соң ғ ы, деп қ арастыратын материалистер ұ шін де, рух пен сананы – алғ ашқ ы материямен табиғ ат бұ лардың сыртында ө мір сү ре алмайды, сондық тан да олар соң ғ ы деп қ арайтын идеалистер ү шін де адамның проблемасынсыз философия жоқ.

Ертедегі атақ ты Шығ ыс ойшылдарының кө бі алдың ғ ы тарауларда айтылғ андай, ө здерінің философия жү йелерінің негізгі ө зегі етіп тікелей

адам проблемаларын алғ ан.

Этикалық ілім ретінде дү ниеге келген Ү ндістанның буддизм философиясы ө зінің алдына адамды қ иналу азабынан қ ұ тқ аруды мақ сат етіп қ ойды. Егер бұ ғ ан дейінгі брахманизм деп аталатын діни – философиялық ілім адамның азап шегуін бұ рың ғ ы кү нә сі ү шін тартатын жазасы, одан қ ұ тылудың жалғ ыз жолы – қ ұ дайғ а қ ү лшылық етіп, табына білу деп білсе, буддизм, керісінше, ө мірдің ө зі тек азап шегуден тұ рады, бұ л дү ниеде (сансарда) одан адамды азат ету қ ұ дайлардың қ олынан келмейді, азаптан қ ұ тылудың бір ғ ана жолы бар, ол адамның ө зіне байланысты: сансардан кету, безіну деп санады.

Платон философиясының ө те маң ызды бө лімі – адамның арманынан шығ атын “Мемлекет” туралы ілім. Дү ниедегі бірден – бір ә ділетті мемлекет қ андай болуы керек – философ осыны кескіндеп, бейнелеп беруді ө зіне мақ сат етіп қ ойғ ан. Мұ ндай мінсіз мемлекетті ең ақ ылды,

білімді адам, яғ ни, Платонның ойлауынша, философ басқ аруғ а тиіс.

Адам проблемаларына Арестотель де ерекше кө ң іл бө лген. Ә сіресе ол философияның “Этика” бө лімінде тү гелдей сол проблемаларды қ арастырып, оларғ а тиісті талдау жасады. Арестотельдің айтуынша, мемлекет басындағ ы заң шығ арушының міндеті – азаматтарды жақ сы қ ылық тарғ а, ізгі ниеттілікке ү йретіп оларды тек игілікті істерден ғ ана дә режеге жеткізу.Оның “Алтын аралық ”деп аталатын моральдық доктринасы адамның жан дү ниесінің сырын ашуғ а бағ ытталғ ан.Жоғ ары мінез-қ ұ лық қ асиеттерінің ә рқ айсысы біріне—бірі қ арсы екі тү рлі ұ шқ ары қ ылық тың аралығ ы болып табылады.Бұ лақ тың екеуі де теріс қ ылық тар.

Дегенмен Аристотель де ө з заманына сай ойлайды.Қ ұ лдарды ол адамғ а санағ ан жоқ, “сө йлей білетін қ ұ лдар”деп атады.Қ ұ л иесі қ ұ лғ а қ айырымды болуы да міндетті емес, ө йткені, ол оның меншігі болып есептеледі, ал баланың ә кеге қ айырымды болуы міндетті, себебі, ә кесіз бала дү ниеге келмейді.

Адамның ой-сезімін, мінез-қ ұ лқ ын тә рбиелеп, жетілдіру арқ ылы оны бақ ыт жолына салу мә селесіне бірнеше кү рделі ең бектерін тікелей арналғ ан орта ғ асырдағ ы Шығ ыстың ойшыл философы, біздің ә йгілі жерлесіміз Эл-Фараби болды.Эл-Фарабидің айтуынша, бақ ыт-ә р адамның кө здейтін максаты, ү лкен игілік.Сол мақ сатқ а жетуге мү мкіндік беретін адамда ү ш тү рлі тамаша табиғ и қ абілет болады: а)ерекше жасағ ан дене қ ұ рылысы; ә)жан қ ұ марлық тары; б)ой-парасаты.

Адамның ақ ыл – ой қ ұ діретінен туатын іскерлік, белсенділік қ абілеттеріне 18 – ғ асырдағ ы француз ағ артушылары мен марериалистерінің философиялық ілімінде де ерекше кө ң іл бө леді. Бұ л дә стү р белгілі бір мағ ынада француздардан 19 – ғ асырдағ ы неміс философиясына ауысты.

Канттың адам проблемасына арналғ ан негізгі принципті - ә рбір жеке адамның ө з алдында мақ сатты нысана ретінде қ арау қ ажеттігі. Бұ л оның адам мұ ддесі жө ніндегі ілімінің басты мә селесі болды. Адам деген жү рек жылылығ ын ол теорияғ а сү йенген салқ ын ақ ылдың бұ йрық тарына қ арсы қ ойып отырады.

Табиғ атта мақ сат жоқ. Мақ сат адамның дү ниеге келуімен бірге пайда болады. Демек, ол тек адамғ а ғ ана тә н, бір – бірімен қ арым – қ атынастағ ы адамдардан қ ү ралатын қ оғ амғ а тә н қ ұ былыс. Мақ сат жә й ғ ана ермек ү шін немесе сол мақ саттың ө зі ү шін ойдан шығ ара салғ ан жасанды бір нә рсе емес.

Адам проблемаларының диалектикалық материализм белгіленген шын гуманистік, ізгілік принципі. Социализм осы принцип негізіне адамның

қ адір – қ асиетін ең жоғ ары биікке кө теріп, толық еркіндікке, ауқ атты ө мір сү руіне тарихта бұ рын сонды болмағ ан қ олайлы жағ дай жасауды ө зінің ө зекті мақ сатына айналдыру керек еді.

Сонымен, ғ ылыми философияның тү сінуінде дү ниедегі ең бағ алы, асыл байлық – адам. Ол барлық ә леуметтік қ озғ алыстармен қ ыймыл ә рекеттердің негізі, ө лшемі жә не мақ саты. Жер шарындағ ы небір ғ аламат табыстардың қ айнар кө зі, ақ ыл – ой туындыларының қ ұ діретті иесі.

Бұ л арада адамның қ оғ амда алатын орны мен рө лінің сипаттамасын айтып отырмыз. Ал адам дегеніміз ө зі кім? Кү нделікті ө мір кө зімен қ арағ анда бұ ндай оң ай сұ рақ жоқ тә різді.

Философия тарихында берілген анық тамалар кө п. Арестотельдің анық тамасы бойынша, адам – қ оғ амдық хайуан. Басқ а хайуандардан адамның айырмашылық – ол қ оғ амнан тыс ө мір сү ре алмайды. Орта ғ асырдағ ы катализмнің діншіл философы Фома Аквинский адамды дене мен жанның бірлігі, хайуан мен періштенің аралығ ындағ ы нә рсе деп санағ ан. Жан оның ұ ғ ымдарында мә ң гілік ө лмейтін жақ сылық сә улесі болса, ден – ынтымақ тық аренасы, жанның ұ ясы. Сондық тан адамдар ө мір бойы сайтандар тұ зағ ынан босануғ а жә не қ ұ дайдың жарық дү ниесіне шығ уғ а ұ мтылады.

Философиялық антропологияның материалистік концепциясын ұ сынғ ан Фейербахтың айтуынша, жеке – дара, жалғ ыз ө зі ғ ана ө мір сү ре алатын адамның болуы мү мкін емес. “Менің ” болуымның міндетті шартты- “сенің ”болуың, басқ алардың болуы. Адамның жануарлар дү ниесінен бө лініп шығ уының негізгі ө мір сү ру ортасын ө з ең бегімен ө згерту, қ айта жасау ә дісін, ол ү шін ең бек қ ұ ралын оның ең жабайы тү рінен бастап, бірте – бірте жетілдіру жолын мең геру қ абілеті болғ ан. Тек ең бек процесінде ғ ана адамдар қ атысу, байланыс жасаудың қ абілеттігін ү йренеді. Бара –бара адам ең бегі бү кіл материалдық ең бегі марериалдық жә не рухани мә дениет дү ниесінің жасаушы болып шық ты.

Осыларды еске ала отырып адам дегеніміз – ең бек ә рекетімен шұ ғ ылдана алатын ә леуметтік қ атынастар жасайтын, ө зара байланыс жасауғ а толық қ абілетті тіршілік иесі деп анық тама беруге болады.

Соң ғ ы аталғ ан екі бө лімнің бір – біріне ауысу мұ мкіндігінің адамда негізі бар. Оның мә ні мынада: тү йсік, елестету, зейін қ ою, ес сияқ ты психологиялық қ ұ былыстар – адамныың сезім мү шелері арқ ылы мида қ алыптасатың сыртқ ы дү ние бейнелері.

Адамның жеке басының қ алпын сипаттағ анда оның ө зң ө мір сү ретін қ оғ амдық ортаның ә серімен қ алыптасқ ан ерекшеліктерімен қ асиеттері есепке алынады. Бұ ларғ а адамның кө зілдірік киетіні, аяғ ында протез

болуы, ашушандығ ы, ақ ырын сө йлейтіндігі сияқ ты ерекшеліктері жатпайды.

Таза биологиялық кө зқ арастың қ арсылық тары, негізінен гуманитарлық ғ ылымдардың ө кілдері адам табиғ атының ә леуметтік қ ұ рамдас бө ліктерінің ерекше маң ызын баса кө рсетуге тырысады.

Адамның биологиялық жә не ә леуметтік ө лшемдерінің ө зара диалектикалық байланыстығ ын, бір – біріне тә уелділігін сө з еткенде еске алатын тағ ы бір жай бар. Хайуанаттар дү ниесінен жаң а ғ ана бө лініп шығ а бастағ ан алғ ашқ ы адамның табиғ и биологиялық – физиологиялық қ ажеттерін қ анағ аттандыру тә сілдері жағ ынан тағ ы бір аң дардан айырмасы кө п болмағ ан.

Кісі дегеніміз – жаң а сапалы, индивидтің ө зімен бірге іштен тумағ ан, белгілі тарихи – мә дени ортада ө тетін ө мір барысында қ алыптасатын ә леуметтік – психологиялық жә не моральдық қ асиеттер қ осындылардың иесі, ақ иқ атты, болмысты тануғ а жә не ө згертуге бағ ытталғ ан жасанпаз ә рекет субъектісі. Басқ аша айтқ анда, ол – қ оғ амның ө мір тә рбиесін бойына сің іріп, байығ ан жетілген адам.

Дү ниеге кө з қ арастың ә леуметтік – психологиялық сипаттың ең прогресшіл, бай тү рлерін алсаң ыз да, егер олар ө здеріне кү ш беріп, шынайы мақ сатқ а бағ ыттаушы, іске бастаушы ерік – жігермен қ осылмаса жансыз пайдасыз бейне болып қ ала береді.

Психологтар адамдарды жігерлілер, жігерсіздер деп екі топқ а бө лінеді. Жігерлі адам ә р қ ашанда ө зінің тү рақ ты қ алпын сақ тайды, ө з алдына емін еркін қ ызмет жасайды, ұ стағ ан жолынан, қ абылдағ ан шешімімен қ айтпауғ а тырысады. Ал жігерсіз адамның ә детте тұ рақ тылығ ы батылдығ ы жетіспейді. Кімнің болса да жігерін теріс, қ оғ амның, халық тың мү ддесіне қ арсы келетін іске емес, адам игілігіне арналғ ан қ ызметке жұ мсағ аны маң ызды.

Табиғ ат пен қ оғ амның арасындағ ы қ арым – қ атынастың мә н – мағ ынасы, сипаты қ андай, адамдар ө зін қ оршағ ан табиғ и ортамен қ алай байланыс жасайды, олардың бұ л ортадағ ы орны қ андай, қ оғ амның ө мір сү руінің жә не дамуының басты шарты қ айсы деген сияқ ты сұ рақ тардың философиялық ой – толғ амдар жү йесінде ерекше дү ниетанымдық маң ызы бар.

Адамзат тарихында даму заң дылығ ын ашып кө рсету барысында мынадай ә рі бұ лтартпайтын ө мірлік мысалғ а жү гінуге болады: адамдар саясатпен, ғ ылыммен, ө нермен, дінмен, т.б. шұ ғ ылданбас бұ рын ең ә уелі тармақ тануы керек, ү стіне киім, басына пана қ ажет, ол ү шін адамдар ең бектенуі, ә рекет жасап, тер тө гуі, сол арқ ылы қ ажетті материалдық игіліктерді ө ндіруі қ ажет. “Аш бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш болам деп

ойламайды” – деп халқ ымыздың тұ жырымдағ андай, қ арыны аш, киімі жыртық, ү йсіз – кү йсіз жағ дайда адамдар басқ а тіршілікпен қ алай айналыспақ.

Ал енді ө мірге қ ажетті материалдық игіліктерді адамдар қ алай ө ндіреді, неден жасайды, тиісті бұ йымдарды қ айдан алады ден заң ды сұ рақ туады. Ә рине, олар дайын кү йінде тү спейді. Адамдар оны табиғ аттан ө ндіреді, яғ ни табиғ атпен байланыссыз ешқ ешан ө мір сү ре алмайды. Адам да, қ оғ ам да – табиғ аттың тө л баласы, жалғ асы. Тіпті, адам ауасыз, сусыз ө мір сү ре алмайды дейтін болсақ, сол ауа мен судың ө зі – жан – жануар, адамзатқ а табиғ аттың тарту еткен ғ ажайып сыйы.

Қ оғ ам табиғ аттың ұ зақ эволюциялық дамудың нә тижесі, басқ аша айтқ анда, қ оғ амның пайда болуы – материя қ озғ алысының жоғ ары, ә леуметтік тү ріне кө шуі деген сө з.

Бұ л жерде мынандай бір заң ды сұ рақ тууы мү мкін. Табиғ атқ а, оның ө згеруіне адам ғ ана емес, жануарлар да ық пал етеді. Ендеше, бұ л ретте адам ә рекетінің сапалық ө згешелігі неде? Біріншіден, жануарлар да ық пал етеді.

Ендеше, бұ л ретте адам болса табиғ атты нысаналы тү рде ө згертеді, оны ө оғ ам игілігіне қ ызмет істеуге бағ ындырады. Екіншіден, жануарлар табиғ атпен қ арым – қ атынас барысында ө здерінің дене мү шелерін, яғ ни тісін, мү йізін, тұ яғ ын, т.б. пайдаланады. Ал адам ең бек қ ұ ралын қ олданады. Ең бастысы – ол оны ө зі жасайды. Ү шіншіден, жануарлардың ә рекені таза биологиялық қ ажеттерден туындайды, хайуандық сипат алады, ал адам ең бегі ә уел бастан – ақ қ оғ амдық, ұ жымдық сипатқ а ие, мақ сатқ а сай жү зеге асырылады.

Адамның ақ ыл – есі, ой – санасы, ө зін ө зге дү ниеден бө ліп қ арай алатын, ө зінің ішкі дү ниесін танып білуге қ абілетті, қ оғ амнан, ұ жымнан жарық ө мір сү ре алмайтын ә леуметтік қ ұ былыс екенін айырамыз. Алдың ғ ы ұ рпақ тан қ алғ ан мә дени мұ рағ а ие болып, оларды жетілдіріп отыратын қ асиеттек адамғ а ғ ана тә н. Башқ аша айтқ анда, табиғ ат барлық уақ ытта да адамзаттың ө мір сү ретін ортасы, тіршіліктің қ айнар кө зі болғ ан жә не солай болып қ ала бермек.

Табиғ ат пен қ оғ ам арасындағ ы қ арым – қ атынасты нақ ты ә рі терең тү сіну ү шін географиялық орта деп аталатын тү сінік қ олданылады. Бұ л ұ ғ ымды XIX ғ асырдың ортасында француз географы ә рі социологы, Париж Каммунасына қ атысушы Элизе Реклю кіргізген болатын, одан ә рі бұ л ұ ғ ым Г. В. Плеханов ең бектері арқ ылы ғ ылыми ә дебиеттен орын тепті.

Географиялық орта ө ндіріс арқ ылы халық тардың тарихи дамуының

қ арқ ынына ә сер етеді. Қ олайлы географиялық ортада ө ндірістің дамына жақ сы жағ дай болады да, қ олайсыз ортада даму процесі кө птеген қ иыншылдық тар арқ ылы ө теді.

Алайда географиялық орта ө ндірістің, жалпы шаруалық тың дамуына қ ажетті кейбір мү мкіндіктерді ғ ана дайындайды, ал ол мү мкіндіктерді пайдалану қ оғ амның ө зіне байланысты, оның сү ранымдарына, ө ндіріс қ ұ рал – жабдық тарының дең гейіне тә уелді.

Бұ л айтылғ андардың туындайтын тағ ы бір маң ызды мә селе – географиялық отраны ұ қ ыпты да мақ сатқ а сай пайдалануда қ оғ амдық қ ұ рылыс сипатты рө л атқ арады. Мысалы, антагонистік қ айшылығ ы бар таптық қ оғ амда географиялық ортаның байлығ ы қ алай болса солай, стихиялы тү рде пайданылады дедік. Табиғ ат қ орғ ау ғ аламдық мә селеге айналғ ан соң ғ ы кезде ғ ана “жау кеткен соң ‚ қ ылышынды тасқ а шап” деп, сан соғ ып, ө кініп жатқ ан жай барлық елдерге де тө н болып отыр.