Дәріс сабағының кешені 6 страница

Географиялық ортаның қ оғ ам дамуындағ ы рө лін асыра бағ алауғ а болмайды. Жоғ арыда айтылғ андай, ол ө ндіріс арқ ылы даму қ арқ ынына ғ ана ә сер етеді. Бұ л ретте соцеологияда бағ ыт (географиялық детерминизм) деп аталатын ағ ымның кең таралғ анын айта кеткен жө н.

Бұ л жерде мынандай бір заң ды сұ рақ тууы мү мкін. Табиғ атқ а, оның ө згеруіне адам ғ ана емес, жануарлар да ық пал етеді. Ендеше, бұ л ретте адам ә рекетінің сапалық ө згешелігі неде? Біріншіден, жануарлар да ық пал етеді. Ендеше, бұ л ретте адамболса табиғ атты нысаналы тү рде ө згертеді, оны қ оғ ам игілігіне қ ызмет істеуге бағ ындырады. Екіншіден, жануарлар табиғ атпен қ арым – қ атынас барысында ө здерінің дене мү шелерін, яғ ни тісін, мү йізін, тұ яғ ын, т.б. пайдаланады. Ал адам ең бек қ ұ ралын қ олданады. Ең бастысы – ол оны ө зі жасайды. Ү шіншіден, жануарлардың ә рекені таза биологиялық қ ажеттерден туындайды, хайуандық сипат алады, ал адам ең бегі ә уел бастан – ақ қ оғ амдық, ұ жымдық сипатқ а ие, мақ сатқ а сай жү зеге асырылады.

Адамның ақ ыл – есі, ой – санасы, ө зін ө зге дү ниеден бө ліп қ арай алатын, ө зінің ішкі дү ниесін танып білуге қ абілетті, қ оғ амнан, ұ жымнан жарық ө мір сү ре алмайтын ә леуметтік қ ұ былыс екенін айырамыз. Алдың ғ ы ұ рпақ тан қ алғ ан мә дени мұ рағ а ие болып, оларды жетілдіріп отыратын қ асиеттек адамғ а ғ ана тә н. Башқ аша айтқ анда, табиғ ат барлық уақ ытта да адамзаттың ө мір сү ретін ортасы, тіршіліктің қ айнар кө зі болғ ан жә не солай болып қ ала бермек.

Табиғ ат пен қ оғ ам арасындағ ы қ арым – қ атынасты нақ ты ә рі терең тү сіну ү шін географиялық орта деп аталатын тү сінік қ олданылады. Бұ л ұ ғ ымды XIX ғ асырдың ортасында француз географы ә рі социологы, Париж

Коммунасына қ атысушы Элизе Реклю кіргізген болатын, одан ә рі бұ л ұ ғ ым Г. В. Плеханов ең бектері арқ ылы ғ ылыми ә дебиеттен орын тепті.

Географиялық орта ө ндіріс арқ ылы халық тардың тарихи дамуының қ арқ ынына ә сер етеді. Қ олайлы географиялық ортада ө ндірістің дамына жақ сы жағ дай болады да, қ олайсыз ортада даму процесі кө птеген қ иыншылдық тар арқ ылы ө теді.

Алайда географиялық орта ө ндірістің, жалпы шаруалық тың дамуына қ ажетті кейбір мү мкіндіктерді ғ ана дайындайды, ал ол мү мкіндіктерді пайдалану қ оғ амның ө зіне байланысты, оның сү ранымдарына, ө ндіріс қ ұ рал – жабдық тарының дең гейіне тә уелді.

Бұ л айтылғ андардың туындайтын тағ ы бір маң ызды мә селе – географиялық отраны ұ қ ыпты да мақ сатқ а сай пайдалануда қ оғ амдық қ ұ рылыс сипатты рө л атқ арады. Мысалы, антагонистік қ айшылығ ы бар таптық қ оғ амда географиялық ортаның байлығ ы қ алай болса солай, стихиялы тү рде пайданылады дедік. Табиғ ат қ орғ ау ғ аламдық мә селеге айналғ ан соң ғ ы кезде ғ ана “жау кеткен соң ‚ қ ылышынды тасқ а шап” деп, сан соғ ып, ө кініп жатқ ан жай барлық елдерге де тө н болып отыр.

Географиялық ортаның қ оғ ам дамуындағ ы рө лін асыра бағ алауғ а болмайды. Жоғ арыда айтылғ андай, ол ө ндіріс арқ ылы даму қ арқ ынына ғ ана ә сер етеді. Бұ л ретте соцеологияда бағ ыт (географиялық детерминизм) деп аталатын ағ ымның кең таралғ анын айта кеткен жө н.

Бір сө збен айтқ анда, географиялық детерминизм қ оғ амдық дамудағ ы, ә р халық тың тарихындағ ы ө згешеліктерді географиялық ортаның ә серімен тү сіндіруге тырысады, яғ ни бұ л ағ ым қ оғ ам дамуының басты себебін қ оғ амның ө з ішінен емес, сыртынан іздейді.

Империализм дә уірінде географиялық детерминизмнің жалғ асы сияқ ты кертартпа ағ ым – “геосаясат” пайда болды. Геосаясат империалистік мемлекеттердің агрессиялық саясатын ақ тауғ а тырысты. Бұ л ағ ымды ұ сынғ ан неміс географы Ф. Ратцельдің ойы бойынша, тарихтың қ озғ аушы кү ш – “ө мірге қ ажет кең істік ү шін кү рес”. Оның пікірінше, тарих

дегеніміздің ө зі халық тардың “ө мірлік кең істік ү шін” бір – бірімен кү ресі. Мә селе, “геосаясат” деген сө зде емес. Оны не ү шін қ олдануда. Ө з жерін басқ адан қ орғ ау да – геосаясат.

Табиғ ат пен қ оғ амның ө зара тұ тастығ ы, ө зара қ арым – қ атынасы туралы айтқ анда, тек географиялық орта туралы тү сінікпен ғ ана шектелу қ ате болар еді. Адамның, бү кіл қ оғ амның ө мір сү ретін табиғ и ортасы, ә рине, кө п. Ол биосфера деп аталады. Биосфера жер шарының тіршілік тарағ ан аймағ ы. Оғ ан тірі организмдер мекендейтін, жер қ ыртысының жоғ арғ ы қ абаты, ө зендер мен кө лдер, тең іздер мен мұ хиттар, сондай – ақ атмосфераның тө менгі қ абаты жатады. Басқ аша айтқ анда, биосфера –

адамдардың тыныс – тіршілігін, ө мір сү руін қ амтамасыз ететін орта.

Биосфераның қ ұ рамына ө мімдіктерден, тірі организмдер мен жануарлардан басқ а адамның ө зі де кіреді, яғ ни адамзат – биосфераның бір бө лігі. Адамның іс - ә рекеті, ғ ылым мен техника дамығ ан сайын биосфераның ө згеруі жылдамдай тү седі. Ноосфера туралы ілімнің негізін қ алаушы орыс ғ ылымы В. И. Вернадскийдің (1863 – 1945) пікірінше, ноосфера – адамның ақ ыл – ой ө рісі, ойланып істеген ә рі дә йекі басқ арып отыратын ә рекетінің кө рінісі, табиғ атты жоспарлы, жү йелі ә рі саналы тү рде пайдалануының, ө згертіп, тү рлендіруінің жемісі.

Бұ л айтылғ ан мә селелер бү гінде экологиялық проблемалар деп аталып ә лемдік сипатқ а ие болып отыр. “Экология” деген ұ ғ ым гректің “okos – ү й, мекен” жә не logos – ғ ылым деген сө здерінен қ ұ ралғ ан. Басқ аша айтқ анда, экология – табиғ ат мен қ оғ ам байланысы туралы ғ ылым. Қ ысқ асы, бү гінгі таң да табиғ ат қ орғ ау мә селесі, қ оршағ ан ортаның тазалығ ы ү шін кү рес дү ние жү зі елдерін, халық тарын қ амтып отырғ ан “бір жең нен қ ол, бір жағ адан бас шығ аруды” талап ететін ғ аламдық мә селеге айналады. Сондық тан елімізде табиғ ат қ орғ ау, оның байлығ ын ұ қ ыпты пайдалану мә селесі мемлекеттік саясат дең гейінде қ аралып отырғ аны да ә бден заң ды.

Экологиялық тә рбиені жү йелі негізге қ ою да – уақ ыт талабы, экологиялық мә дениетке ие болып, табиғ атқ а туғ ан анасындай аяулы сезіммен қ арау – бү гінгі танда ә рбір азаматтың абыройлы борышы.

Тақ ырыпты пысық тау сұ рақ тары:

Адам жә не оның болмысы.

Адам проблемасының философияда қ ойылуы.

Адамның рухани ә лемі, діни жә не ғ ылыми тұ жырымдар.

Табиғ ат – философия.

Табиғ ат, географиялық отра тү сінігі.

Экология мә селелері.

/1/ 153-162 бет /2/ 166-175 бет./5/ 149-158 бет.

25-26 шы дә ріс.

Тақ ырып. Қ оғ ам жә не оның жү йесі

Негізгі мақ саты: Қ оғ амның адамдар ү шін, ә лем ү шін маң ызын тү сіндіру, қ оғ амдық сананы тағ ы да нақ тылау.

Негізгі тү сініктер: қ оғ ам, қ оғ амдық сана, қ оғ ам қ ұ рылымы, ашық қ оғ ам, қ ұ ндылық тық аспект.

Қ оғ амды зерттеудің методологиялық негізі.

Қ оғ ам туралы ә р – тү рлі кө з қ арастар, тұ жырымдар.

Қ оғ амның тарихи типтері, қ озғ аушы кү штері.

Қ оғ амның жү йесі туралы тү сінік.

Қ оғ ам, адам жә не қ оғ амдық қ атынастар туралы ой – пікірлер, идеялар мен ұ ғ ымдар алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ ам дә уірінде – ақ қ алыптаса бастағ ан. Адамдардың алдында қ оғ ам деген не, ол қ алай пайда болады, ол қ алай дамиды, дамудың кө здері мен қ озғ аушы кү штері неде қ оғ амды қ ұ былыстар мен процестердің байланысы қ андай, ө зара ә сер, себеб, қ арым – қ атынастар заң дылық тары бар ма деген жә не басқ а да кө птеген сұ рақ тар, ой – пікірлермен идеялар туады.

Қ оғ амдық қ ұ былыстарды процестерді, тарихты танып білуге, ө згертуде философия тарихында материализммен идиолизмнің арасында ұ дайы қ арама – қ арсы кү рес болып келді.

Қ оғ амның ілгерлеп дамуы, таптардың пайда болуы, ой ең бегімен дене ең бегінің бө лінуі, ең бекші бұ қ араны қ анаудың кү шейюі қ оғ ам туралы ой пікірлерді, идеяларды одан ә рі дамыта, терең дете тү сті. Қ оғ амдық ө мірге, оның дамуына байланысты кө з қ араста бұ рын идеолизм ү стемдік етіп келді. Оның ү ш тү рлі себебтері бар тарихты ғ ылыми тұ рғ ыдан тү сіндіру белгілі бір нақ тылы объективтік жағ дайлар талабына байланысты туындағ ан соның рухани нә тежесі еді. Ол қ оғ амның, философияның, ғ ылымның жаң а практикалық талабына сә йкес ө мірге ойдың жетістіктеріне сү йену арқ ылы, соның жалғ асы ретінде жә не ғ ылым, практика жаң алық тарына сү йене отырып, солардың талабына сай қ алыптаса бастады.

Тарихты объективтік тұ рғ ыдан тү сіну ө зінен бұ рынғ ы алдың ғ ы қ атарлы қ оғ амдық ойдың жә й жалғ асы емес, қ оғ ам тану тарихындағ ы мү лдем жаң а сапалы кезең. Тарихқ а объективтік кө з қ арастың қ алыптасуы табиғ атты да, қ оғ амды да қ амтитын біртұ тас ғ ылыми – философиялық дү ниетанымдық негіз болды.

Қ оғ амды ғ ылыми принциптер негізінде зерттеу нә тижесінде оның даму заң дылық тарын ашу барысында ә леуметтік тану саясаттану ілімдері дү ниеге келді. Ол ғ ылымдар адамзат тарихин тү сіндірудің кілтің, кө зін қ оғ амның материалдық – экономикалық қ атынастар жү йесінен шығ арып, оны жан – жатқ ы терең талап дә лелдеді.

Қ оғ ам заң дары бадырайып кө рініп тұ рмайды, оларды тікелей байқ ау, кө ру, бақ ылау арқ ылы қ абылдау ө те қ иын. Осы себебті қ оғ ам заң дарын терең танып – білу арқ ылы пайдалану онай емес, ол кө п кү ш жұ мсап,

зерттеуді керек етеді. Олар абстрактілі ойлау арқ ылы белгілі болады.

Қ оғ амды ғ ылыми тұ рғ ыдан тү сінудің басты ө згешелігі – ол алуан тү рлі қ оғ амды қ атынастардың байланыстардың ішінен ең бастысын – материалдық - ө ндірістік қ атынастарды бө ліп алады.

Қ оғ амдық болмыс – адам ө мірінің, оның іс - ә рекетінің қ ажетті шарты жә не қ айнар кө зі. Адам ө зінің жасампаздық кү ш – қ уатымен табиғ и мү мкіндіктерді шындық қ а айналдыру арқ ылы болмысты ө згертіп отырады. Қ оғ амдық болмыс – адамзат тарихының даму кезең деріндегі ә лемметтік практиканың нә тижесі.

Қ оғ амда тұ рлі қ атынастар бар. Олардың негізіне алғ анда марериалдық жә не идеологиялық қ атынастар болып екіге бө лінеді. Материалдық қ атынастар адам санасынан тыс, ой елегінен ө тпей – ақ қ алыптаса береді. Оғ ан жататындарды ең алдымен табиғ атты адам арқ ылы ө ң деу деп айтады.

Қ оғ амды қ атынастардың екінші бір тобы – идеологиялық қ атынастар оларғ а адамды адам арқ ылы ө ндеу жатады. Олар саяси, қ ұ қ ылық, марольдық, діни, эстетикалық философиялық қ атынастар болып бө лінеді.

Нағ ыз демократиялық қ оғ ам адамдар бостандығ ынан, еркіндігінен кө рінеді. Бірақ бостандық ойғ а келгенді жасау емес, қ оғ ам болғ ан соң белгілі тә ртіп болады.

Демократияның бір кө рінісі либерализм. Ол адам қ ұ қ ығ ы деген ұ ранды желеу етіп адам не істесе де берікті болу керек дейді.

Қ оғ ам дамуындағ ы ерекше заң дар ә р – бір жеке – экономикалық формациялардың ө зіне тә н ерекшелігін кө рсетеді.

Қ оғ амды бір тұ рас, тірі ә леуметтік организм деп қ араудың негізгі шарты – барлық дә уірлердің ә леуметтік – экономикалық даму типологиясын қ ұ ру, яғ ни қ оғ амдық – экономикалық фармация туралы қ ғ ымды тұ жырымдауды қ ажет етті.

Сондық тан тарихты ә леуметтік философия тұ рғ ысына пайымдау, талдау ә дісін – біз қ оғ амдық қ ұ ылыстардың жалпы теориясымен методологиясы дейміз. Айта кеу керек, қ оғ амды басқ а да толып жатқ ан нақ тылы ғ ылымдар (ә дебиет, заң, тарих, саяси экономия, саясаттану, ә леуметтану, т.б.) зерттейді.

Материалистік философия ілімдерінде адамзат қ оғ амы ешқ ашан ө згермейтік, ә рқ ашан ө зіне тә н қ ұ былыс ретінде қ аралып келді. Қ оғ амдық қ ұ былыстар кездейсоқ, оларғ а ешқ андай заң дылық жоқ деп санағ ан, не биологиялық заң дылық тарды қ оғ ам ө міріне қ олданғ ан реттер де кездесті.

Қ оғ амның тарихи ү лгілері бір – бірінен материалдық игілікті ө ндіру тә сілі арқ ылы ажыратылады ал қ оғ амның формацияның саналық ерекшелігі ондағ ы ө ндірістік қ атынастарғ а байланысты болады.

Ә р бір қ оғ амдық формацияның негізінде белгілі бір ө ндіріс тә сілі болады. Ө ндірс тә сілінің алмасуы қ оғ амдық формацияның ауысуына бастайды.

Қ оғ амның қ озғ аушы кү штері туралы мә селенің принципті маң ызы бар, Ө йткені бұ л проблеманы шеше отырып, біз қ оғ амның ілгері дауының басты қ озғ аушысы, оның жү ргізушісі кім, адамдардың саналы жасампаздық қ ызметінің басты ынталандырушысы неде, олардың кө ріністері қ андай деген сұ рақ тарғ а жауап іздейміз.

Қ оғ ам дамуының объективті қ озғ аушы кұ штері ө здерін терең тү сінуді, білуді қ ажет етеді сондық тан олар ө здерінің идеологтарын қ алыптастырады.

Қ оғ амның данму процесі, оның жоғ ары қ арай ілгері басуы қ озғ аушы кү штер, қ айшылық тар, қ арама қ арсы кү рестер, ә леуметтік ө згерістердің қ арқ ымды секірістері арқ ылы жү зеге асырылынатын. Бұ л арада қ озғ аушы кү штер болып белгілі бір ә леуметтік топтын жыйынтығ ы да шығ ады. Бұ лар қ оғ ам дамуының прогресшіл мү дделеріне сә йкес нақ тылы – тарихи жағ дайларғ а байланысты толғ ағ ы пісіп – жетілген қ айшылық тарды шешуге бағ ытталғ ан.

Марериалдық – экономикалық мү дделерден басқ а рухани мү ддерлерде бар. Рухани мү дделер қ оғ амның эстетикалық адамгершілік діни мү дделері – оның білімге мә дениетке, оқ уғ а ү мтылуы.

Мү дделердің ө згеру негізіне объективті болмыс жә не адамның материалдық дү ниеде ө мір сү руі, адам мен қ оғ амдағ ы ө згеру барысының бейнесі жатады. Бір мү дделерді қ анағ аттандыру қ оғ ам дамуында жаң а мү дделерді туғ ызады. Саондық тан мү дделердің де жоғ арлау, ө рлеу заң ы тарихтың қ озғ аушы кұ шіне енеді.

Қ оғ амдық болмыс жағ дайлары мен мү дделері арасындағ ы қ айшылық тарды шешуде адамдардың ынта – ық ыласы, кө з қ арастары жү зеге асырылады.

Тақ ырыпты пысық тау сұ рақ тары:

Қ оғ ам кө птеген ғ ылымдардың зерттеу объектісі.

Ә леуметтік философияның негізгі принциптері, тү сінігі.

Қ оғ ам жү йесі, ә леуметтік кең істік жә не уақ ыт.

/1/ 163-172 бет /2/ 176-185 бет./5/ 159-168 бет.

27-ші дә ріс

Тақ ырып. Прогресс

Негізгі мақ саты: Қ оғ амды алғ а жетелейтін, ө ркениеттің басты себебі болып табылатын прогрестің жастар ү шін маң ыздылығ ын анық кө рсету.

Негізгі тү сініктер: прогресс, регресс, қ оғ ам, даму, ақ параттық қ оғ ам.

Прогресс идеясының қ алыптасуы

Қ оғ амдық прогрестің алғ ы шарттары, тарихи типтері.

Дү ниежү зілік тарихи дамудың бірлігі мен ерекшеліктері.

Прогресс идеясы, ғ ылыми техникалық прогресс ұ ғ ымы

Қ оғ ам ө мірін тарихи процесс ретінде бейнелеу ү шін қ олданатын ұ ғ ымдарының бірі – прогресс ұ ғ ымы (лат. – ілгері қ озғ алу табыс деген сө зден аланғ ан).

Прогресс – қ оғ амның материалдық кү ш қ уатының артуы оның қ атынастарының кемелдене тү суі, қ оғ ам мү шелерінің жан – жақ ты жетілуіні қ ажетті мү мкіндіктердің молаюы, яғ ни қ оғ амның ұ дайы тө меннен жоғ арғ а қ арай ө рлей дамуының тү рі сипаты.

Жалпы алғ анда, қ оғ амның даму бағ ыты, болашағ ы туралы мә селе – адамзаттың қ оғ амдық ойының ежелгі мә селелерінің бірі.

Батыстың алғ ашқ ы идеологтары прогресті ең алдымен адамның ақ ыл – ойының парасатының кемелденуі мен байланыстырады. Адам парасатының кемелденуі негізінде ғ ана адамды ә леуметтік бұ ғ аудың барлық тү рінен азат етуге болады, оның кейбір қ ажеттерін қ амтамасыз ету ізгіліктің, адамгершіліктің жетілуі деп есептеледі. Парасат пен ғ ылым жетістіктерін қ алын кө пшілік арасына кең тарату арқ ылы қ оғ амды адам табиғ атына лайық сыз жағ дайлардан арылтып, шексіз прогреске жол ашу мү мкін болып кө рінеді.

Қ оғ амдық прогресс – кү рделі процесс. Адамзат тарихының дамуы барысында қ оғ ам ө мірінің бір саласының жетілуі, кемелденуі басқ а салаларының мешеулігімен, тіпті кері кетуімен (регреспен) қ абаттаса жү ріп орыратынын да кө рсетеді.

Қ оғ ам туралы диалектикалық – материалистикалық ілім тұ рғ ысынан алғ анда, прогресс идеясын ғ ылыми жолмен негіздеу ү шін: 1) қ оғ амдық прогрестің тарихи қ ажеттілігін дә лелдеу, яғ ни қ оғ ам дамуы нысаналығ ының себебін табу керек; 2) прогрестік объективті ө лшемін анық тау қ ажет; 3)нақ тылы тарихи кезең ге сә йкес прогрестің сипаттамасын

беру, яғ ни прогрестің тарихи ү лгілерін ажырата білу керек.

Даму қ ашанда қ алыптасқ ан дағ дыны бұ зуымен, ө згертумен байланысты ол ә детте кө пшілікке ұ намайды. Ү йреншікті жағ дайды ө згерту қ ашанда ауыр. Бірақ онсыз даму жоқ.

Қ оғ амды зерттеу принциптерінің ең негізгі – қ оғ амдық болмыстың алғ ашқ ы қ оғ амдық сананың кейінгі болу яғ ни қ оғ ам ө мірінің негізгі материалдық ө ндіріс екендігі. Сондық тан қ оғ амдық прогресс туралы ілім нақ тылы бір тарихи кезең дегі материалдық ө ндіріске талдау жасаудан басталады.

Ғ ылым тұ рғ ысынан материалдық ө ндірістін екі жағ ының - ө ндіргіш кү штері мен ө ндірістік қ атынастардың арасындығ ы объективті диалектикалық қ атынастардың сипаты, мысалы, ө ндіріс қ ұ рал – жабдық тарына жекеменшіктің немесе қ оғ амдық меншіктік болуы ө ндіргіш кү штердің даму дә режесіне тә уелді.

Қ оғ амның дамуы қ оғ амдық – экономикалық формациялардың бір – біріне ауысу тү рінде жү зеге асатын прогресс болғ андық тан, қ оғ амдық прогресстің ө лшемі бір қ оғ амдық экономикалық формацияны екіншісімен тұ тастай салыстыруғ а мү мкіндік береді. Ғ ылыми ә діс қ оғ амы ө ндіргіш кү штерінің дамуын осындай таланттарғ а сай келетін ө лшем ретінде қ арастырады. Қ оғ ам ө ндіргіш кү штерінің дамуы жалпы адамзат тарихының арқ ауы болып табылады, ө йткені, тарихы дамудың қ ай сатысында тұ рса да, қ оғ амның негізгі міндеті - ө з қ мірінің материалдық жағ дайларын қ амтамасыз ету, ал оның алғ ы шарты - ө ндіргіш кү штер болып, олардың жетілдіріліп отырылуы.

Дү ниеге бірімен – бірі байланыссыз, ө зінен ө зі болатын жеке – дара ешбір қ ұ былыс жоқ. Қ андай бір зат болсын, ол айналадағ ы басқ а заттармен міндетті тү рде қ атынаста болады. Ал ө мір сү ріп, бірақ ешқ андай қ атынаста болмайтын, басқ а заттардың ә серінен ұ шырамайтын не ө зі ә сер етпейтін зат, қ ұ былыс ә лемінде болмайды, болуы да мү мкін емес.

Сонымен, қ оғ амның ө ндіргіш кү штерінің даму қ оғ амдық прогресті қ оғ амның барлық салалары тұ рғ ысынанда, адамның жеке басының даму тұ рғ ысынанда кө ріне алатын объективті ө лшем болып табылады. Бұ л ө лшем прогрестің қ оғ ам ө мірінің барлық салаларын тұ тас қ амтитын заң ды прогресс екенін дә лелдеуге мү мкіндік береді.

Қ оғ ам дамуының нақ ты сатылары қ оғ амдық экономикалық формациялар болғ андық тан, прогрестің тарихи типтеріне талдау жасау дегеніміз ә рбір қ оғ амдық экономикалық формацияғ а прогрестің жү зеге асуы жағ дайларын, мү мкіндіктерін нә тижесін қ арастыру болып шығ ады. Адамзат тарихының бастамасы – алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ ам. Ө ндіргіш

кү штердің даму дә режесі ө те тө мен: ең қ арапайым дө рекі ең бек қ ұ ралдары шоқ пар, тастан жасалғ ан балталар, пышақ тар, тас сү нгісі бар найза, ә ртү рлі торлар, т.с.с. Білім жоқ тә жірибе ө те аз, тө мен. Сө йтіп алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ ам – адам дамуының ең тө менгі сатысы. Ру мү шесі қ атаң ә леуметтік байланыстарғ а бағ ынышты, оның не істейтіні, қ алай істейтіні, ө зінің қ алауына байланысты емес, қ алыптасқ ан ө мір тә ртібіне байланысты болады.

Таптық қ оғ амның алғ ашқ ы тү рі – қ ұ л иеленушілік формация. Бұ л қ оғ амның негізгі ө ндіргіш кү ші – қ ұ л, негізгі ө ндірістік қ атынас - ө ндіріс қ ұ рал жабдық тары да қ ұ л да қ ұ л иеленушінің жекеменшігінде, ө ндірілген ө нім. Тү гелдей қ ұ л иеленушіге тиеді.

Алайда қ ұ л иеленушілік қ оғ амның бұ л табыстарының кө зі ең тұ рпайы, аяусыз зорлық қ а негізделген қ ұ лдық ең бек. Ертектегі Грецияның қ оғ амдық ө мірін бір жағ ынан ұ лы ғ алымдардың ғ ажайып ө нер иелерінің талантты мемлекет қ айраткерлерінің, белсенді азаматтардың ә рекеттері кө рсеттсе екә нші жағ ынан, мал ретінде ең бек етуге мә жбү р болғ ан қ ұ лдардың жағ дайы сипаттайды.

Қ ұ л иеленушілік қ оғ амдағ ы прогрестің мұ ндай қ айшылық тары кездейсоқ тық емес, қ ажетті қ ұ былыс. Феодалдық қ оғ ам нақ ты тарихи жағ дайларғ а байланысты қ ұ л иеленушілік қ оғ амның ыдырауы салдарынан пайда болады немесе тікелей алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыстың ыдырауы арқ асында қ алыптасады.

Адамғ а тә н қ ажеттердің ү здіксіз ө сіп отыруы капитализммен бастап қ ана қ оғ ам дамуының заң дылық тарына айналды. Алайда капитализм туғ ызғ ан қ оғ ам, адам дамуының мү кіндіктері шынайы ө мірде қ арым қ атынас сипатта жү зеге асады.

Қ оғ ам даму белгілі бір заң дылық тарғ а бағ ынатын процесс болғ андық тан, қ оғ амдық процесс те заң ды қ ұ былысқ а жатады. Ә рбір қ оғ амдық экономикалық формация даму барысында ө зінен гө рі жоғ ары келесі қ оғ амдық экономикалық формацияның қ алыптасу мү мкіндіктерін туғ ызады.

Қ оғ амдық прогрестің заң дылығ ына кү мә н келтірудің екінші бар бағ ыты