Шартты рай

1) А.Байтұ рсынов:

Шартты рай дейміз – істің істелуіне шарт кө рсететін сө здің тү рін. Мыс: Берсең аларсың, ексең орарсың. Алуғ а – беру шарттығ ын, оруғ а – егу шарттығ ын «берсең, ексең» сө здері кө рсетіп тұ р. Жіктеу: І. Кү рессем; ІІ. Кү рессең; ІІІ. Кү рессе.

2) «Қ азақ грамматикасы» бойынша:

Шартты рай қ имыл, іс-ә рекеттің болу-болмау, орындау мү мкіндігін, шартын білдіріп, етістік тү біріне, лексика-гр/қ категориялар тұ лғ аларына –са, -се қ осымшасы жалғ ану арқ ылы жасалады. Шартты райы етістік ық шамдалғ ан тұ лғ ада жедел ө ткен шақ тұ лғ асы сияқ ты жіктеледі, сө йлемде негізінен алғ анда тиянақ сыз тұ лғ болып қ олданылады, сондық тан кө біне-кө п шартты бағ ының қ ылы сө йлемнің баяндауышы қ ызметінде жұ мсалады. Мыс: айтсам, айтсаң, айтса.

Қ азақ тілінде шартты рай тұ лғ асындағ ы етістік ә р уақ ытта шарттылық мә нде қ олданыла бермейді. Кейде ол шартты рай тұ лғ алы етістік мезгіл бағ ының қ ы сө йлемнің немесе да, де шылауымен тіркесіп қ арсылық ты бағ ының қ ы сө йлемнің баяндауышы қ ызметінде де жұ мсалады. Мыс: кө зімді ашып қ арасам, екі адам қ арауытып тұ р екен.

Сондай-ақ шартты райлы етістік тілек, армен, мақ сат сияқ ты модальдылық мә нді білдіріп, тиянақ ты мә нә нде сө йлемнің баяндауышы қ ызметін атқ арады. Мыс: шіркін, биыл оқ уғ а тү ссем!

Бұ нымен бірге шартты райлы етістік жіктеліп келіп, ғ ой, еді, екен, етті, ма, ме сұ раулық шылау сияқ ты кө мекші сө здермен тіркесіп, сө йлемді аяқ тап тұ рады да, сө йлеушінің тілек-арманын, ө тінішін, ө кінішін, болжам, ниетін т.б. білдіреді: бар-са-м екен, жолық -са еді.

Сондай-ақ –са, -се тұ лғ асына –шы, -ші қ осымшасы ү стеліп, 3-жақ та жіктеліп, тиянақ ты тұ лғ а ретінде қ олданылады, 2-жақ та кейде –ң жіктік жалғ ауының орнына –й тұ лғ асы айтылады. Мен бар-са-м-шы. Сіздер бар-са-ң ыздаршы. Мұ ндайда етістік таза шарттылық мә ннен гө рі ниет, тілек шартты мә нді кө рсетеді.

Шартты райлы ет-к игі еді сө здерімен тіркесіп, қ алау рай да жасайды: бар-са игі еді. Болжамды мә нді керек сө зімен тіркесіп білдіреді: айт-са керек.

3) А.Ысқ ақ ов бойынша:

Шартты рай формасы етістіктің жалаң (тү бір, туынды), кү рделі негіздерніе -са, -се жұ рнағ ы жалғ ану арқ ылы жасалады. Шартты райдың бұ л формасы мағ ына жағ ынан басқ а бір амалдың я істің жү зеге асу-аспау шартын білдіреді. Осы мағ ынасына орай, шартты рай формалы етістік дә йім қ ұ рмалас сө йлемнің шартты бағ ының қ ысының баяндауышы болады да, басың қ ы сө йленің баяндауышының істелу-істелмеу шартын кө рсетеді. Мыс: олар келсе, бә ріміз киноғ а барамыз.

Шартты рай формасы ү немі жіктеліп жұ мсалады. Мыс: мен бар-са-м, сен бар-са-ң, ол бар-са. Шартты рай формасының дә йім жіктеліп жұ мсалатынына 2 себеп бар:

1) «еді» кө мекшісімен тіркестіріліп қ олданылғ анда да, шартты форма жақ қ осымшасында тұ рып жіктеледі. Мыс: барсам еді, айтсаң едің.

2) сабақ тас қ ұ рмаластардың бағ ының қ ы сө йлемдерінің баяндауыш формаларының ішіндегі ү немі жіктеліп жұ мсалатыны – тек осы шартты форма, ө зге формалар жітелмейді.

Шартты рай формасының жіктелуі тү ріне –шы, -ші дә некері тіркесіп жұ мсала береді, бірақ бұ л шартты форма шарт мә нінен айырылып, қ апы қ алу, опық жеу, ө кіну тә різді мә нді білдіреді: сен барсаң шы.