Зат есімнің тәуелдік категориясы

1) «Қ азақ грамматикасы» бойынша:

Сө здің тә уелденуі деп нақ тылы бір заттың кімнің меншігі екенін білдіретін грамматикалық белгіні айтады. Тә уелденіп тұ рғ ан зат есімнен ә рі біреудің иелігіне жататын сол заттың ө зі. Ә рі оны иемденуші адам – мұ ны екеуі де қ оса ұ ғ ынылады. Тә уелділік категориясы – ө зге жү йедегі тілдерден (мә селен, орыс тілінен) тү ркі тілдерді типологиялық жағ ынан оқ шаулап тұ ратын басты бір грамматикалық ен-таң баның бірі. Кө п тілдерде тә уелдік мағ ына тү ркі тілдеріндегі сияқ ты сө з ішінде болатын морфологиялық қ ұ былу арқ ылы емес, ол сө зге бө где сө здердің тіркесуі пайда болады. Демек, ондай тілдерде тә уелдік мағ ына тудыру ү шін, ә лбетте, екі сө з керек. Ал тү ркі тілдерінде белгілі қ осымшалардан негізгі, яки туынды тү бірге жалғ аудың ө зі-ақ мұ ндай мағ ынаны беру ү шін жеткілікті. Мә селен, кө йлек дегеннің ө зімізбен бірге сө йлесіп отырғ ан адамғ а тә н бұ йым екенін кө рсетпек болсақ, оның атауышы зат есім кө йлек сө зіне кө йлегің деп –ің қ осымшасын жалғ аймыз. Сонда ешбір сырт сө здің жә рдемінсіз-ақ бұ л сө здің бір ө зінен кө йлек дегеннің тың даушы жақ қ а меншікті нә рсе екені аң ғ арылатын болады. Мұ ның былай болуы тү ркі тілдеріндегі тә уелденіп тұ рғ ан сө з біреудің меншігі болып табылатын затты білдіреді де, оғ ан жалғ анатын тә уелдік жалғ ауы меншік иесін білдіреді. Тә уелденіп отырғ ан кө йлегің деген сө зде мағ ыналық тұ рғ ыдан да, сол секілді қ ұ рылымдық тұ рғ ыдан да бір-бірінен бө ліп кө рсетуге келетін екі элемент бар. Оның бірі – кө йлек деген сө з арқ ылы кө рініп тұ рғ ан меншіктелетін зат та, екіншісі –ің деген қ осымша арылы кө рінетін сол заттың иесі. Асылында, тә уелдік категориясын тү зетін тіліміздегі басты белгінің ө зі де осы сияқ ты екі бірдей мағ ынаның бір ғ ана сө здің бойына сыйысуы. Бұ л категорияғ а зат пен оны иеленушінің арасындағ ы қ арым-қ атынасты кө рсететін категория деп анық тама беру себебі де осы қ асиетінен.

Сө зге тә уелдік мағ ына беретін арнаулы қ осымшалар тә уелдік жалғ ауы деп аталады. Тә уелдік жалғ ауының ә рқ айсысы жіктеу есімдіктерімен мағ ыналық іліктестікте айтылып, грамматикалық ү ш жақ қ а тә н болып келеді. Тіліміздегі тә уелдік жалғ ауларын фонетикалық жағ ынан екі топқ а ажыратуғ а болады. Оның бірі – тә уелдіктің дауыссыз дыбыстан басталатаын нұ сқ асы да, екіншісі – дауысты дыбыстан басталатын нұ сқ асы. Мұ ның алғ ашқ ы тобы дауыстығ а біткен сө здерге, соң ғ ы тобы – аяғ ы дауыссыз дыбысқ а біткен сө здерге жалғ анады. Тә уелдік жалғ аулар:

Дауыссыздан басталатын тобы:

1-жақ: -м, -мыз, -міз (балам, баламыз)

2-жақ: -ң, -ң ыз, -ң із (балаң, балаң ыз)

3-жақ: -сы, -сі (баласы)

Дауысты дыбыстан басталатын тобы:

1-жақ: -ым, -ім, -ымыз, -іміз (ү йім)

2-жақ: -ың, -ің, -ың ыз, -ің із (ү йің, ү йің із)

3-жақ: -ы, -і (ү йі)

Тә уелдік жалғ аулы сө з жекеше мағ ынада да, кө пше мағ ынада да қ олданыла береді. Бірақ тә уелдеулі сө здің жекешелік, кө пшелік мә нінде болатын мына секілді ерекшелікті ескеру керек. Ә детте меншіктелетін заттың жекеше, кө пше мағ ынағ а ие болуы бар да, меншік иесінің жекеше, кө пше мағ ынағ а ие болуы бар. Мұ ның меншік иесінің кө птігін білдіретін тү рін ортақ тә уелдеу деп, меншік иесінің жалғ ыз екенін білдірітен тү рін оң аша тә уелдеу деп атайды. Ө йткені ортақ тә уелдеуде меншіктелетін зат ә р уақ ыт бірнеше субъектінің ортақ меншігі ретінде ұ ғ цнылады да, оң аша тә уелдеуде бір ғ ана субъектінің тек ө зіне тә н, дербес меншік ретінде ұ ғ ынылады. Мә селен, ү йім деген сө здегі оң аша тә уелдеу жалғ ауының мағ ынасынан объектінің тек сө йлеуші адамның ө зіне тә н меншікті нә рсе екенін білсек, ү йіміз дегендегі ортақ тә уелденуден осы объектіге сө йлеушімен қ оса басқ а адамдардың да иелік ететіні білінеді.

Кө птік жалғ ауы тә уелдіктің оң аша тү ріне де, ортақ тү ріне де жалғ ана береді. Егер тә уелдеулі сө здің қ ұ рамындағ ы кө птік жалғ ауынан меншік иесінің кө птігі ұ ғ ынылмай, меншіктелетін заттың кө птігі ұ ғ ынылатын болса, мұ нымыз оң аша тә уелдеу болады. Ал, керісінше, бұ л жердегі кө птік жалғ ауы, меншіктелетін зат мейлі біреу, мейлі одан кө п болсын, ә йтеуір, меншік иесінің кө п екендігін білдіретін болса, мұ нымыз ортақ тә уелдеу болады. Бұ л арасы қ анша тү сінікті болғ анымен, дә л осындағ ы кө птік мағ ынаның тә уелдеулі сө здің қ ай элементіне қ атысты екенін ажыратудың ө зіндік қ иындығ ы да бар. Мыс: балалары жігіт болды ма? Деген сұ рауды бірнеше бала туралы бір адамғ а да, бірнеше адамғ а да қ оюғ а болады. Сол тә різді балалары жігіт болып па? Дегендегі кө птік мағ ынаның балағ а қ аысты екені, яғ ни оның ата-анасына қ атысты екені тосыннан тың дап тұ рғ ан адам ү шін айқ ын емес. Біз оның балалары, олпардың балалары деп те айта ламыз, ендеше тә уелденудің қ ай тү рі екенін анық тау ү шін контекстке назар аударуымыз керек.

2) А.Ысқ ақ ов «Қ азіргі қ азақ тілі» бойынша:

Ә детте, иеленуші ү ш жақ тың біріне белгілі бір заттың меншікті екенін білдіретін грамматикалық категория тә уелдеу каегориясы деп аталады. Тә уелдік жалғ ау – негізінен зат есімге тә н қ осымша бола тұ рса да, зат есім қ ызметін атқ аратын, демек, субстантивтенетін сө здердің барлығ ына да жалғ ана береді. Мысалы, Тү йенің ү лкені ө ткелде таяқ жейді дегендеге ү лкені сө зі – субстантивтеніп, ә рі тә уелденіп тұ р.

Тә уелдік жалғ ау кө птік жалғ ауынан кейін жалғ анады: кітаптарым, ү тіктері.

Тә у-к жалғ ау септік, жіктік жалғ ауларынан бұ рын жалғ анады: ә кемнің, ә кемнен.

Тә у-к жалғ ау қ осымша эмоциялық -экспрессивтік райды я мә нді білдірерліктей де міндет атқ арады. Мыс: айым, жаным, қ ұ лыным, сә улем. Бұ л кө біне 3-жақ қ а тә н. Ал 1-, 2-жақ тағ ы тә у-к жалғ аулар қ олданылу ерекшелігіне қ арай ү лкен тұ тып қ ұ рметтеу не мысқ алдау, қ омсыну мә нінде де жұ мсалады. Мыс: жаман ағ аң, қ ыдырымпаз апаң.

Тә у-к жалғ -ң ең кө п қ олданылатыны – 3-жақ тұ лғ асы, себебі оның сө зінің орнына кез келген сө зді қ ойып, айтуымызғ а болады. Мыс: Арманның кітабы, қ аланың кө шелері.

3) Нұ ржамал Оралбай бойынша:

Зат есімнің тә уелдік категориясы – тү ркі тілдерінің, оныі ішінде қ азақ тілі грамматикалық қ ұ рылысының ө зіндік ерекшелігі. Меншіктілік, тә уелділік мағ ына барлық тілдерде бар болғ анымен, ол мағ ынаның грамматикалық категория, оның грамматикалық кө рсеткіші арқ ылы берілуі тілдердің бә ріне қ атысты емес, славян, орыс тілдерінде бұ л категория жоқ. Қ азақ тілінде меншіктілік, тә уелділік мағ ынаны білдіретін гр-қ категория бар. Ол – тә уелділік категориясы. Тә уелділік категория деп бір я кө п заттың екінші бір затқ а меншікті екенін білдіретін катеогрия аталады. Мыс: менің ү йім. Бұ л гр-қ сө зтұ лғ а тә у-к категориясының гр-қ кө рсеткіштері арқ ылы жасалғ ан. Ө йткені тә у-к категориясының меншіктілік мағ ынасын осы категорияның тә уелдік жалғ аулары, меншікті заттың иесін ілік септік білдіреді. Иелік мә нді білдіретін іліс септік жалғ сө з тіркесінің 1-ші сың арына жалғ анады (менің, сенің, оның), ал меншіктілік мә нді білідіретін тә у-к жалғ сө з тіркесінің 2-ші мү шесіне жалғ анады (ыдысым, кө лігім). Мұ нда ілік септік, тә у-к жалғ нө лдік тұ лғ ада да қ олданылады. Мыс. Біздің ауыл, ө мір кемесі.

Тә у-к жалғ -ң барлығ ы меншіктілік мағ ынаны білдірмейді, мысалы: кө здің жасы, ағ аштың жапырағ ы, ө мір кемесі, қ азақ мектебі сияқ ты қ олданыстарда тә у-к жалғ ауы меншіктілік мағ ынаны білдіреді деп айтуғ а келмейді. Мұ нда ілік жә не тә у-к жалғ -ы бар, меншіктілік мағ ынағ а да келеді, бірақ олай емес. Яғ ни, тә у-к жалғ -ң қ олданыста ө з мағ ынасынан алыстап, қ атыстық мағ ынағ а да ие болғ аны анық талады. Бұ л – ә рине, кейін қ алыптасқ ан мағ ына.

Тіл дамуы тілдік кө рсеткіштрге ә р тү рлі мағ ына қ осып, кейде гр-қ кө рсеткіштер ө з қ ызметінен толық айырылып қ алуы да тілде бар қ ұ былыс. Мысалы, шырағ ым, қ алқ ам, айым, жаным, дұ рысы, тә йірі сияқ ты сө здердің қ ұ рамындағ ы тә у-к жалғ аулары ө з мағ ынасынан айырылып, тү бірдің қ ұ рамына кірігіп, біртұ тас сө зге кө шкен. Оларды атауыш сө з деп атап жү р. Бұ л сө здер ілік септік жалғ аулы сө збен тіркеспейді. Тіл дамуы барысында бұ л сө здердің қ ұ расындағ ы тә у-к жалғ аулары ө з мағ ынасынан, қ ызметінен айырылғ ан.

Тә у-к мағ ынаның келесі берілу жолы, меншіктілік мағ ына –нікі, -дікі, -тікі жұ рнағ ы арқ ылы беріледі. Мыс: Кө з жасымды кө ретін, кө з болса бір – сенікі. Мұ нда: кө з сенікі.

Меншіктілік мағ ынаның берілу жолдары 1) жалғ ау арқ ылы; 2) жұ рнақ арқ ылы берілуі арасында ү лкен айырмашылық бар.

Меншіктілік мағ ына тә у-к жалғ ау арқ ылы берілгенде, жалғ ау жалғ анғ ан сө з заттың кімге меншікті екенін жә не меншікті заттың не екенін білдіреді. Тү ркологтар тә к-к жалғ ауы арқ ылы берліген меншіліктілікті деректі меншіліктілік деп атайды.

Тә у-к мағ ынаның жұ рнақ арқ ылы берілуінде жұ рнақ жалғ анғ ан сө з меншікті заттың иесін ғ ана білдіреді. Мысалы, менікі, ә кемдікі дегенде 1-жақ қ а, Сә улеге, ә кеме бірдең енің меншікті екенін, олардағ ы иелік мә н білдіріледі, бірақ не меншікті екені белгісіз қ алады. Ал, бұ л сө здерді меншікті затпен тіркесте алғ анда ғ ана мағ ына нақ тыланады: кө йлек Сә уленікі, бө рік ә кемдікі. Меншіктілік мағ ына жұ рнақ арқ ылы беріліп, ал меншіктілік мағ ынағ а қ атысты сө здер сө з тіркестерінде қ олданылғ анда ғ ана, меншіктілік мә н нақ тылы кө рінеді. Осымен байланысты тү ркологтар меншіктілік мағ ынаның жұ рнақ пен берілуін дерексіз меншіктілік деп атайды.

Қ азіргі ә деби тілде меншіктілік мағ ына екі жолмен беріліп, екеуі де белсенді қ олданылады. Ал сө йлеу тілінде мменшіктілік мағ ынаның тә у-к жалғ ау арқ ылы берілуі белсенді қ ызмет атқ арады, ал жұ рнақ арқ ылы берілуі бә сең екенін кө реміз.

Оң аша тә уелдену дегеніміз – бір не кө п заттың бір адамғ а меншіктілігін білдіреді. Мыс: менің кітабым, кітаптарым. Ал ортақ тә уелденуде бір я бірнеше зат бірнеше затқ а я

адамғ а меншіктілігі білдіріледі. Мыс: біздің баламыз (балаларымыз).

4) А.Байтұ рсынов бойынша:

Зат есімде екі қ алып бар: 1) жай қ алып нә рсенің битарап кү йіндегі есімнің тү рі, мә селен, жекеше: ата, дене, белбеу, ү й. Кө пше: аталар, денелер, ү йлер.

2) тә уелді қ алып – бір нә рсені екінші нә рсе меншіктеуін кө рсеткендегі сө здің тү рі. Тә уелдік 2 тү рлі: оң аша жә не ортақ.

Оң аша тә уелдік бір нә рсені екінші нә рсе оң аша меншіктеуін кө рсетеді. Ортақ тә у-к бір нә рсені басқ а нә рселер ортақ меншіктеуін кө рсетеді. Тә уелді қ алыпта 3 жақ бар: 1-мендік, 2-сендік, 3-бө гделік. Мыс: мендік ү йім, сендік ү йің, бө гделік ү йі. Ал ортақ тә у-кте біздік атамыз, сіздік атаң ыз, бө гделік атасы.