Шартты мәнді жалғаулықтар

Сө йлемде арасында шарттық қ атынасты білдіруге егер, онда шылаулары қ ызмет етеді. Шарттық жалғ аулық егер қ ұ рмалас сө йлемнің бағ ының қ ы сың арынын басында қ олданылады да, онда басың қ ы сың ардың бас позициясында тұ рады. Сонау бақ ша ішінен табылармын, егер мені іздесең кө ң іліне алып. Сонымен бірге егер, онда шылаулары болмаса да, баяндауышты –са, -се шартты рай жұ рнағ ы арқ ылы жасалғ ан сө йлемде шарттық қ атынасы бұ зылмайды.

(Н.Оралбай)

Жалғ аулық шылаулар:

1 ың ғ айластық

2 талғ аулы

3 қ арсылық

4себептік

5 салдарлық

6 шартты деп бө леді.

Жалғ аулық шылаулар- бірың ғ ай мү шелердің немесе қ ұ рмалас сө йлемдердің қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдердің араларын байланыстыру ү шін қ олданылатын шылаулар.

(А.Ысқ ақ ов)

Жеке сө здер мен сө йлемдерді байланыстыру қ абілеті жағ ынан, олар: салаластырғ ыш, сабақ тастырғ ыш деп екіге бө леді. Салаластырғ ыш жалғ аулық тарғ а:

1 ың ғ айластық

2 талғ аулы

Сабақ тастырғ ыш жалғ аулық тарғ а:

1 қ арсылық ты

2 себептік

3 салдарлық

4шарттық

5. айқ ындағ ыш – яғ ни, демек шылаулары жатады. Олар я жеке сө здерді, я жеке сө йлемдерді бір- бірімен жалғ астырады да, алдың ғ ы сө з арқ ылы айтылатын ойды кейінгі сө з я сө з тіркесі я сө йлем арқ ылы баяндауғ а болады.мысалы: диссертацияны ұ натқ ан екенбіз, демек, біз де бірдең е ойлағ ан болармыз

6. ұ штастырғ ыш- ал ендеше, олай болса шылаулары жатады. Мұ ндай жалғ аулық тар мағ ына жағ ынан біріне –бірі орай қ олданылатын екі жай сө йлемді ұ шастырып байланыстыру ү шін жұ мсалады да, бірінші сө йлемнен кейін іле екенінші сө йлемде айтылатын ойды бастау ү шін дә некер ретінде қ ызмет етеді. Мысалы: Ендеше бә рімізде ә жемнің тө релігіне тоқ тайық

(А.Байтұ рсынов)

Жалғ аулық тар – жалғ ау орнына жү ріп, жалғ ау сияқ ты басқ а сө здерінің шылауында тұ рмаса, ө з алдына мағ ына шық пайтын сө здерді. Жалғ аулық сө здер ө зара тілінде аз. Болғ аны мынау-ақ: менен, бенен, мен, ұ шін, шейін, дейін, таман, сайын, арқ ылы, туралы.

Кө бінесе жалғ аулық тар орнына басқ а сө здер жү реді. Мә селен: ә рі, бері, соң, бойы, бойын, бө тен, басқ а, қ асына, жанына, маң айына, т.б.

№ 31- Жіктеу, сілтеу есімдіктері, септелу ерекшеліктері

1) А.Байтұ рсынов:

Есімдік дегеніміз есімдердің яғ ни, зат есімнің, сын есімнің, сан есімнің орнына жү ретін сө здер. Есімдік 5-ке бө лінеді: жіктеу, сілтеу, сұ рау, жалпылау, танық тық.

Жіктеу есімдігі дегеніміз сө йлеген кезде сө йлеушінің, тың даушының һ ә м бө гдедегілердің жігін ашатын сө здер. Сондық тан жіктеу есімдігі 3 жақ ты болады: 1) сө йлеуші ү шін «мен» дейді, бұ л бірінші жақ. 2.Тың даушығ а сө йлеуші «сен» дейді, бұ л екінші жақ. 3.Сө йлеуші ө зі мен тың даушыдан басқ аны «ол» дейді, бұ л ү шінші жақ.

Сыпайылап сө йлегенде сө йлеуші ө зін «мен» деудің орнына «біз» дейді, бө где кісіні «ол» деудің орнына «о кісі» (ол кісі) дейді.Сондық тан «біз» бірінші жақ болады, «сіз» екінші жақ болады, «о кісі» ү шінші жақ болады.

Жіктеу есімдігінің жалғ ыз ғ ана жалғ аулары емес, ө зі де азырақ ө згерің кірейді.

Жіктеу есімдігі*(негізі жалпылау есімдігі деп тү сінген жө н) дегеніміз – нә рсенің жігін айта сө йлегенде айтылатын сө здер. Мә селен, бә рі, барша. «Һ ә р» деген сө з ө зі жіктеу һ ә м басқ а сө здерге де қ осылып, жіктеу есімдігінің орнына жү реді. Мә селен, һ ә р кім, һ ә р қ айсысы, һ ә р бір. Жіктеу есімдігі нә рсенің жігін бө летін себебінен тә уелдік қ осымшаларымен айтылады. Мысалы: ө з сө зінің септелуі: Ө зім, Ө зімнің, Ө зімде, Ө зімді, Ө зімде, ө зімнен.

Сілтеу есімдігі дегеніміз ол нә рсені кө рсеткенде айтылатын сө здер.Мә селен, жақ ын нә рсені кө рсеткенде: осы, бұ л, мынау дейміз, алыс нә рсені кө рсеткенде: сол, анау дейміз.Осы, бұ л, мынау, сол, анау деген сө здер сілтеу есімдігі болады.Сілтеу есімдігінің де жалғ ыз жалғ аулары ғ ана ө згеріліп қ оймайды, ө здері де ө згерің кірейді.

Септелу ерекшеліктері: (жіктеу есімдігінің)