Етісті грамматикалық категория ретінді санай ма?

Шырай категориясы – заттың бір тү рлі сындық белгісінің тү рлі дә режеде болуын білдіретін грамматикалық категория. Шырай категориясы сын есімге, оның ішінде сапалық сын есімге тә н. Бұ л сапалық сын есімді қ атыстық сын есімнен ажыратудың басты белгісі. Шырай – жалпы сын есімге емес, сапа сынына қ атысты категория. Сапа сындары ғ ана шырай формаларында қ олданылады. Қ атыстық сындардың ішінен сапа мә ніне ие болғ ан сө здер ғ ана шырай формасында қ олданыла алады. Мысалы, ө те ақ ылды, сенен ақ ылдырақ, кө ріктілеу, аса кө рікті, тым манызды, маныздырақ, ә серлірек, ө те ә серлі сияқ ты қ олданыс бар. Бірақ таулырақ, ең таулы, сусызырақ, ө те сусыз сияқ ты қ олданыс тілде жоқ.

Қ азақ тіл білімінде шырай тү рлерінің санына байланысты тү рліше пікірлер қ алыптасқ ан. Ғ алым Ахмет Байтұ рсынов сыр сынының 3 шырайы бар деп кө рсетеді:

1) Жай шырай артық -кем демей нә рсенің сиқ ын жай кө рсетеді. Мысалы: жақ сы атан, ттентек бала, жуас бала т.б

2) талғ аулы шырай - нә рсенің сиқ ының бірінен-бірі артық -кемдігін кө рсетеді: ол –рақ, -рек деген талғ ау қ осымшалары арқ ылы жасалады. Жаксы-жақ сырақ, алыс-алысырақ

3) таң даулы шырай -нә рсенің сиқ ы ө те артық екенін кө рсетеді. Ең, нақ, тап, тым, бек, қ ас деген сө здер арқ ылы жасалады. Мысалы ең жақ сы, нақ шешен, тым қ орқ ақ.

Қ.Жұ банов шырайдың бірнеші тү рін кө рсетеді:

1)Жай шырай

2)Кесімді араластырмалы шырай –бірде тура кү йде, бірде шығ ыс жалғ аулы кү йде болады.

3)Салыстырмалы шағ ын шырай (-рақ, рек, леу)арқ ылы

4)Жалаң шағ ын шырай- қ ызғ ылт, қ аралтым, кө терің кі, соө ылың қ ы

5)Таң даулы шырай

6)Дә йек қ осылың қ ы шырай- ө те қ ысқ а

7)Қ осақ ты- қ ып қ ысқ а

8)Ү стеулі- ұ зын ақ

9)Орта шырай-бір жө н, бір қ ос, бірсыпыра, едә уір, бірқ атар.

Ахмеди Ысқ ақ шырай формаларын «заттың белгісі я сипаты (тү сі, тү рі, сапасы, кө лемі, аумағ ы, салмағ ы, сыры т.б.) біркелкі болмай, рең жағ ынан ә р тү рлі дә режеде болатынын, демек, сипатының я белгінің бір затта артық, бір затта кем болатынын білдіретін сын есім формалары» деп сипаттай келіп, шырай категориясының 4 тү рін кө рсетеді:

1) жай шырай

2) салыстырмалы шырай (-рақ, -рек, ырақ, -ірек, -лау, -леу, -дау, -деу) - ө німді формалар

-ғ ылт, -ғ ыл, -қ ылт, -ғ ылт, -тым, -шыл, -шіл, -қ ай, -аң - ө німсіз жұ рнақ тар (дымқ ыл, бозғ ыл, сұ рғ ылт)

3) кү шейтпелі шырай заттың бастапқ ы сындық қ асиетін кү шейте тү седі.)жап-жаң а, тап-таза)

4) асырмалы шырай заттың сындық қ асиетін я тіпті асыра кө тереді, я тым асыра тө мендетеді.(аса, ө те, тым, тіпті, тіптен, шымқ ай, нағ ыз, нақ, ең, ал) мысалы, ал қ ызыл, ө те ү лкен, тым қ иын.

Шырай жұ рнақ тары бірінің ү стіне бірі ү стеліп жұ мсалады.

Н.Оралбай сындық белгінің 3 дә режесі болады деп кө рсетеді: негізгі дә режесі, тө менгі дә режесі, жоғ арғ ы дә режесі. Сапа сындары сө йлемде осы 3 дә реженің бірінде қ олданылады. Шырайдың осы ү ш тү рлі мағ ынасына қ арай ғ алым шырайдың 3 тү рін кө рсетеді:

1) жай шырай –сапаның негізгі дә режесін білдіреді. Ғ ылымда мағ ына бар жерде оның кө рсеткіші бар деп, ал оны білдіретін кө рсеткіш болмаса, ол нө лдік жұ рнақ деп саналады. Мысалы, жақ сы адам, ә сем ә н жай шырайда салыстыру мә ні жоқ деп саналады, бірақ кейде жай шырай салыстыру мә нә нде қ олданылады. Ол контекстке қ атысты. Мысалы, Бірақ бә рінен осынікі жақ сы. Бә рінен деген сө здерденшығ ыс септіктегі сө зден екінші заттағ ы спаның артық тығ ы білінеді. Жай шырай салыстыратын заттардың тең дігін білдіреді. Бұ л ғ ылымда экватив деп аталады. Мысалы, Асан сен ақ ылдысың, Асқ ар да сондай ақ ылды.

2) салыстырмалы шырай (-рақ, -рек, ырақ, -ірек, -лау, -леу, -дау, -деу) жұ рнақ тары арқ ылы жасалады.

-ғ ылт, -ғ ыл, -қ ылт, -ғ ылт,, -шыл, -шіл, -ақ жұ рнақ тарын ғ алым шырай жұ рнақ тарына жатқ ызбайды. Олар-сө зжасамдық жұ рнақ деп кө рсетеді. Кейбір жағ дайда шығ ыс септіктегі сө зге гө рі, да, де демеулік шылаулары тіркесіп салыстыру мә нін айқ ындай тү седі. Салыстырмалы шырай тұ лғ асындағ ы сө здер сө йлемде анық тауыш, баяндауыш, пысық тауыш қ ызметін атқ арады.

3) кү шейтпелі шырай

1)кү шейткіш буынды сапа сыны қ ос сө зге жатпайды.

2)Кү шейткіш кө мекші деп сапа сынының мағ ынасын кү шейтіп, сапаның жоғ арғ ы дә режесін білдіреді. Оғ ан аса, ө те, ең, тң птң, тң птен, тым, орасан, керемет кө мекшілері жатады. Бұ л кү шейткіш кө мекшілерді ү стеуге жатқ ызуғ а болмайды. Себебі ү стеу лексикалық мағ ыналы сө здер, ал кү шейткіш кө мекшілер грамматикалық мағ ынаны білдіреді.

3)Ал, шымқ ай сө здері шырай жасамайды, кү рделі сын есім жасайды.

«Қ азіргі қ азақ грамматикасында» сын есімнің семантикалық тү рі сапалық сын есімнің шырай жұ рнақ тарын қ абылдауы бұ л сын есімнің сө з табы ретінде тү рленуі емес, бір ғ ана мағ ыналық тобының семантикалық сипатын сипатын кө рсететін лексика-грамматикалық тұ лғ алану кө рсеткіші болып табылады деп кө рсетілген.

Шырай категориясының (-рақ, -рек,, -лау, -леу, -дау, -деу) жұ рнақ тары сапалық сын есімдерге тү гелдей жалғ анады. Ал –ғ ыш, -гіш, -ғ ылт, -шыл қ осымшалары бірді-екілі сө здердің қ ұ рамында ғ ана кездеседі. Бұ л ең бекте жай шырайды шырай қ атарына қ оспайды. Себебі жай шырай ө зге шырай тү рлеріне мағ ыналық жағ ынан да, тұ лғ алық жағ ынанда оппозициялық қ атар қ ұ ра алмайды, басқ а тү рлерімен парадигмалық жү йе жасай алмайды. Мұ ндай жағ дай етіс категориясындағ ы негізгі етіс тә різді. Жай шырайдың шырай тү рлерінің қ атарына кіре алмауының бір себеі оның сапалық сын есім ұ ғ ымымен барабар келуі, екі ұ ғ ымның да сыр-сипаты бір болғ андық тан бір ұ ғ ымды екі тү рлі атау дұ рыс болмас деген ой айтылады. Шырайдың ө зге тү рлері жайлы кү шейтпелі жә не асырмалы шырайды біріктіріп қ арастырып, сын есімнің лексика-грамматикалық категориясы ретінде екі-ақ тү рін кө рсетеді: