Т өнімді жұрнақтардың бірі. Мысалы, санат, сұрат,қуант,ойлат,сайрат т.б.

Дыр, -дір, -тыр, -тір ө те ө німді жиі қ олданылатын жұ рнақ. Мысалы қ ондыр, жаздыр, кептір, сендір т.б.

Ыз, -гіз, -кіз, - гіз ө німді жұ рнақ. Мысалы, айқ ыз, жатқ ыз, алғ ыз, жазғ ыз т.б.

Ыр, -ір, - дар –ө німсіз жұ рнақ тар. Мысалы асыр, кетір, ө шір, тү сір, пісір, қ ашыр, аудар.

Ортақ етіс қ имыл іс- ә рекетінің бірнеше субектіге ортақ екенін блдіреді. Ортақ етіс жасайтын жұ рнақ тар: 1. –ыс, -іс, -с. Онымен айтыс, кү рес, сынас, матас, егес, жұ ғ ыс аударыс, салт т.б. ортақ етіс салт, сабақ ты етістерден жасала береді, бірақ салт, сабақ тылық мә нді ө згертпейді.

(А.Ысқ ақ ов)

Ортақ етіс – с (-ыс, -іс) жұ рнағ ы арқ ылы негізі етіс формасының етістік негізнен жасалады. Бұ л жұ рнақ негізі етістікке амалды кемі екі де я онан да аса субекті қ атысып жү зеге асыратындық ты білдіретін мә н ү стейді, демек, бірнеше субектінің қ атысы арқ ылы жү зеге асатын амалды білдіреді. Мысалы: айтыс, ә келіс, апарыс, артыс, кө ріс, келіс, қ арас, таныс, кө мек кө рсетіс, іздеу салыс, ат салыс т.б.

Ө згелік етіс – т; - тыр, - тір, дыр, - дір; - қ ыз т.б. жұ рнақ тары арқ ылы жә не сол жұ рнақ тардың қ абаттаса жалғ ануы арқ ылы негізі етіс формасынан жасалады. Бұ л жұ рнақ тар етістік негізінің мағ ынасы амалды басқ а бір бө где адам арқ ылы істелуін білдіретіндей мә н ү стейді. Ә р жұ рнақ тың жалғ ану нұ сқ алары мынадай:

Т жұ рнағ ы кө бінесе дауысты я сонор дыбысқ а біткен етістік негіздерінде жалғ анады. Мысалы: ал- дыр, біл- дір, айт- тыр, кел- тір, кеп- тір, жап- тыр, кө н-дір, жақ -тыр, қ ыз-дыр, без-дір.

Тыр тір, - дыр, - дір жұ рнағ ы кө бінесе қ атаң я сонор дыбысқ а біткен етістік негіздеріне жалғ анады. Мысалы: ал- дыр, біл- дір, айт- тыр, кел-тір, кө н- дір, жақ - тыр т.б.

Т, - тыр, -ғ ыз жұ рнақ тарының бірінен соң бірі қ абаттасып келеді де, ә рқ айсысы ө зінше тиісті ү стеме мағ ына жамайды. Мысалы: қ ал-ғ ыз, бер- гіз, аш- қ ыз, іш-кіз, жап- қ ыз, сеп- кіз, біл- гіз т.б.

Ыз, - кіз, - ғ ыз, гіз жұ рнағ ы дауыссыз дыбысқ а біткен етістік негіздеріне жлғ анады. Мысалы: іш-кіз, біл –гіз, сеп- кіз, қ ой- ғ ыз

Т.б.

(А.Байтұ рсынов)

Ө згелік етіс- біреудің ісіне себепкер болуды, мә селен: атты жү рдгізді, қ ойды жү ргізді, тү йені тұ рғ ызды, дегенде аттың жү руіне, қ ойдың ө руіне, тү йенінің тұ руына себепкер болғ анды кө рсетеді. Олар ө здігінен істесе ат жү рді, қ ой кө рді, тү йе тұ рды болар еді.

Ортақ етіс- іс жеке ң стелмесе, мә селен: бала жарысты, жау соғ ысты, балуан кү ресті. Бала жалғ ыз жарысуғ а болмайды, біреумен жарысады; жау ө зімен ө зісоғ ыспайды, біпеумен соғ ысады. Осындай жеке істелмейтін, екі жақ тап істейтін істерді кө рсететін сө здері Ортақ етіс дейміз.

№30

Жалғ аулық шылаулар

(Қ азақ грамматикасы)

Қ азіргі қ азақ тіліндегі жалғ аулық тар –лексикалық мағ ынасы жоқ, сө збен сө зді, сө йлем мен сө йлемді р тү рлі ың ғ айда мағ ыналық қ атынаста салластыра байланыстыратын сө здер. Мысалы: наданның тү сінгені кө п пен дү рмек. Қ ұ лақ тан кіріп бойды алар, жақ сы ә н мен тә тті кү й. Ә й, ол жең ер сені, себебі келешек онікі ғ ой.

Ың ғ айластық жалғ аулық тар: мен, бен, пен, да, де, та, те, ә рі, жә не.