Демеулік шылау

1) А.Байтұ рсынов бойынша:

Демеу дейміз – сө здің я сө йлемдердің арасын ү йлестіруге демеу болатын сө здерді. Қ азақ тілінде тү бір демеу сө здер, тіпті жоқ тың қ асы. Мә селен, сұ рау демеу: ма, ме, ба, бе, да. Жай демеу: ғ ой, ақ, ә ше, бә се, ә лде, та, тағ ы, бә лкім. Кө бінесе демеу орнына басқ а сө здер жү реді. Басқ а сө здер дегенде демеу орнына есімдік пен етістік екеуінің біте қ айнағ ан сияқ ты қ осылғ ан тү рлері ә сіресе кө п жү реді. Мыс: ү йткені (олай еткені дегеннен қ ысқ арғ ан), сү йтіп (солай етіп). Бұ лар толық кү йінде де қ олданылады: олай болса, неге десем. Демеу орнына «мен» (бен) жалғ аулық та жү реді.

2) «Қ азақ грамматикасы» бойынша:

Тілімізде толық лексикалық мағ ынасы жоқ, тек сө з бен сө зді, сө йлем мен сө йлемді байланыстырып, немесе белгілі бір сө здердің жетегінде қ олданылып, оғ ан ә р тү рлі гр-қ мағ ына ү стеу ү шін қ олданылатын сө здер бар. Мұ ндай кө мекші сө здер шылау деп аталады. Шылау сө здердің толық мағ ынасы болмағ анмен, атқ аратын қ ызметіне тә н гр-қ мағ ынасы болады. осымен байланысты шылаудың ө зіндік ерекшеліктері бар:

1) Шылау сө здердің толық лексикалық мағ ынасы болмайды.

2) Контексте толық мағ ыналы сө здердің жетегінде қ олданылып, оғ ан қ осымша ә р тү рлі гр-қ мағ ына, рең ү стейді.

3) Сө з бен сө зді, сө йлем мен сө йлемді сабақ тастыра не салаластыра байланыстырады.

4) Сө йлем ішінде синтаксиситік қ ызметіне қ арай жеке сө йлем мү шесі бола алмайды.

5) Тү рленбейді, басқ а сө з таптарынан жұ рнақ арқ ылы жасалмайды. Олар лексикалық мағ ынасынан айрылу негізінде қ алыптасқ ан кө мекші сө здер.

Оның 3 тү рі бар: жалғ аулық, септеулік, демеулік.

Демеуліктер – ө зі шылауында тұ рғ ан сө здерге ә р тү рлі гр-қ мағ ына, рең к ү стейтін сө здер. Олар модальдық -экспрессивтік сипаты зор, семантикалық мү мкіндігі мол сө дер.

Демеуліктердің білдіретін мағ ынасы сан алуан. Олар ө зі қ атысты сө здерге я сө йлемге сұ раулық, шектік, нақ тылық, кү шейту, тежеу, болжалдық, кү мә н сияқ ты гр-қ мағ ыналар ү стейді. Демеуліктер негізгі сө зге ү тейтін мағ ынасына қ арай 7 топқ а бө лінеді:

1. Сұ раулық демеуліктер кө біне баяндауыш қ ұ рамныда келіп, сұ раулық мағ ына береді: ма/ме, ба/бе, па/пе, ше.

2. Кү шейткіш демеуліктері сө йлемге, айтылғ ан ойғ а кү шейту мә нін қ осу ү шін қ олданылады: -ақ, -ау, -ай, ә сіресе, да/де, та/те;

3. Шектеу (тежеу) демеуліктері тіркескен сө здеріне шек қ ойып тежеу мағ ынасын ү стеу ү шін қ олданылады: ғ ана/қ ана, тек, ақ.

4. Болжалдық демеуліктер: -мыс, -міс, -ау. Сө йлеушінің айтылғ ан ойғ а кү мә ндануын, сенімсіздікті білдіреді. Сө йлемнің эомционалдық -экспрессивтік мә нін арттырады.

5. Болымсыздық, салыстыру жә не қ арсы мә нді демеуліктерге тү гіл, тұ рсын, тұ рмақ, ғ ұ рлым сө здері жатады. Тү гіл, тұ рсын, тұ рмақ болжалдық, қ арсы қ ою мә нін білдіреді. Олар етістік, ү стеу, есім сө здермен тіркеседі. Ал ғ ұ рлым салыстыру мә нін білдіру ү шін қ олданылады.

6. Нақ тылау мә нді демеуліктер: қ ой/ғ ой, ды/ді, ты/ті. Тіркескен сө здерге нақ тылау мә нін ү стейді.

7. Қ омсыну мә нді демеулік: екеш. Бұ л шылау тіркескен сө зіне қ омсыну, менсінбеу мағ ынасын ү стейді. Екеш шылауы негізінен есім сө здердерге тіркеседі: Тү йе екеш тү йе де егінді таптап беріп қ ойса керек.

3) А.Ысқ ақ ов бойынша:

Демеуліктер деп ө здері тіркескен сө здерге ә р қ илы қ осымша рең ктер (мағ ына) жамайтын сө здерді айтамыз. Лексика-грамматикалық жағ ынан 7 топқ а бө лінеді: Сұ раулық, Кү шейткіш, нақ тылық, шектік, болжалдық, болымсыздық, қ омсыну.

4) Н.Оралбай бойынша:

Демеулік шылаулар деп тіркескен сө зіне ә р тү рлі гр-қ мағ ына қ остаын шылаудық тү рі аталады. Демеулік шылау ерекшелігі:

1. Демеуліктердің дыбыстіқ қ ұ рамы ө те шағ ын, кө бі бір буынды, екі буынды дем-р ө те аз.

2. Демеулік-ң қ осымшаларының дыбыстық вариантары бар: да, де, та, те, қ ана, ғ ана.

3. Дефис арқ ылы жазылатын дем-р де бар: -ды, -ді, -ты, -ті, мыс, -міс.

4. Басқ а шылауларғ а қ арағ анда демеу-р қ олданыста мағ ыналық тү рленіске бейім. Кү шейткіш мә нді –ау демеулігі қ олданыста таң дануды да білдіреді: ғ ажап-ау,...

5. Демеу-ң дербес лексикалық сө зге тіркесуінде де ө зіндік ерекшелігі бар. Олар негізінен тү рлі сө з таптарына сө зтұ лғ асын таң дамай тіркесе береді: оқ ытушы да, сен де, жақ сы да, бү гін ше, т.б.

6. Одағ айлармен кө п тіркеспейді: ойбай-ай, япырым-ау.

7. Тү рлі сө йлем мү шесімен тіркесе береді.

Демеуліктердің 8 мағ ыналық тобы бар:

1. Кү шейткіш

2. Сұ раулық

3. Шектеу: ғ ана/қ ана, -ақ.

4. Тежеу: тек шылауы ғ ана жаады. Мұ нда тежеу мә ні ө те анаық жә не кү шті.

5. Болжалдық

6. Нақ тылау

7. Қ омсыну

8. Болымсыздық